Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

masiya  iqtisadiyyatı,  onlarm  qarşılıqlı  əlaqədə  olan  sistemlorin 
yaranmasma  şərait  yaradaraq  bütün  digər bazarların  formalaşnıa- 
smda əsas  rol oynayır.
İnformasiyaya  tələbatı  insan  həmışə  hiss  etmişdir,  lakin  sona- 
yeyo  qədər əsrdə o,  adətən bilavasitə ünsiyyot prosesində və əsa- 
sən  qeyri-bazar  üsulu  ilə  təmin  edilirdi.  XIX  əsrdo  sənaye  isteh- 
salının  inkişafı  bazar münasibətlərinin  xidmətlər  salıəsino  geniş 
şəkildə  yayılmasına  gətirib  çıxarmışdır  və  bunun çərçivəsiııde 
də  praktiki  olaraq bütün  informasiya növləri  yaradılırdı.  İnfonna- 
siyanın  rohı  və  iqtisadiyyatda  onun  alqı-satqısına  artmaqda  olan 
ehtiyac  öz təzahürünü  onda taprruşdır  ki,  təxminən  XIX  əsrin  or- 
tasında  orta  statistik  Avropa  ailəsinin  ailə  büdcəsində  yeni 
xərclər maddəsi  meydana  gəlir  -  xidmətlər  (təhsil,  tibbi,  hüquqi) 
və  onun payı  bütün  növbəti  illərdə durmadan  artırdı.  Iingels  tərə- 
fındən  tərtib  edilmiş,  aşağıda  verilmiş  1857-ci  ildə  Saksoniyada 
aşağı  təbəqələrin,  fəhlələrin  və  orta  siniflərin  vahid  istehlak cəd- 
vəli  bunun  üçün illüstrasiya ola bilər (bax cədvəl 6).
Gördüyümüz  kimi,  keçən  əsrin  sənaye  Avropasında  qey- 
ri-maddi  məhsullara və  xidm ətlərə  çəkilən xərclər böyük  olma- 
sa  da,  hətta  əhalinin  nisbətən  kasıb  təbəqələrində  də  nəzərə 
çarpacaq  dərəcədə  idi  və  bu xərclərin böyük hissəsi  təhsilə,  yə- 
ni  müəyyən  biliklərin  və  informasiyanm əldə edilmosinə  yonol- 
dilirdı.
Bütün  növbəti  illərdə  həm  Avropa,  həm  də  digər  ölkələrdə 
xidmətlər,  o  cümlədən  informasiya  xidmətlərino  çokilon 
xərclər,  ailə  xərcləri  strukturunda  durmadan  artırdı.  Təhsil  al- 
maq  üçün  çəkilən  xərclə  bizim  ölkə  də  daxil  olmaqla  m üxtəlif 
xidm ətlərə  görə  olan  ailə  xərclərində  ən  böyük  həcmi  təşkil 
edirdi.  Cədvəl  7  80-cı  illərin  əvvəllərində,  vəni  ölko  üçün  nis- 
bətən  əlverişli  olan  dövrdə ailə  xərclərinin  strukturuna  dair  mə- 
lumatlardan  ibarətdir.

---

C dävsl  6.
1857-ci ildə alnıan  ailəsinin xərclərinin  strukturu
Xərcləriıı dərəcoss
t
ı
İ
Goliri 45-60 
frank olan foh- 
lonin, ildə 
dərəcə
Gəliri 90-120 
frank olan fəh- 
lənin, ildo do- 
rəcə
85,0 golırı  ildə 
150-200 frank 
olan orta təbə- 
qənin nü- 
mayəndələn, 
ildu dərəcə
Maddi xərciər, cəmi
95.0
90,0
85,0
;  0  cümbdən, qida 
ı 
nıəhsulu
62,0
55,0
50,0
Paltar
16,0
18,0
18,0
Monzil
12,0
12,0
12,0
İşıqlatldınna və isit- 
ma
5,0
5,0
5,0
Xidmətlor üçün cəmi 
xərclər
5,0
L
10,0
15,0
0  cümbdon tohsil 
2,0
3,5
5,5
Hüquqi ınüdafıə
1,0
2,0
3,0
Tibbi xidınotlər
1,0
2,0
3,0  ___i
İstirahət  və əyloncə
1,0
2,5
1
—
1 
r
n
Xüsusi  xərciəri  hesablayan  zaman  ictimai  istehlak  fondların- 
dan  olan  ödənişlər  nazorə  alınırdı,  belə  ki,  Azarbaycanda  qey- 
ri-mııddi xidmətiərin böyük hissəst  əhaliyə deınək olar ki, pulsuz 
təqdirn  edilirdi  və  demək  olar ki,  differensasiya  edilmirdi.  Buna 
görə də xidmətlərə çəkilən xərclərin xüsusi çəkisi nisbətən müx- 
təlif  sosial  qnıplarda  -  qıılluqçularda,  sənaye  fəlılələrində  və 
kəndlilərdə  təxmİnən  bərabər  olmuşdur.  Bu  göstərici  üzrə  orta 
statistik  qulluqçu  ailesi  kiçik  fərqlə  liderlik  edirdi  -  bütövlükda 
üırmmi  gəlirdən  27,6  və  bunun  yansmdan  bir  qədar  çoxu  qey- 
ri-maddi xidmətlərə,  yəni  təhsil,  tibb və  s.  düşürdü.  Bu bizim öl- 
kə  üçün  yüksək  göstəricılərdir,  Misal  üçün  1940-cı  ildo  itılənin 
xidmətlərə çəkdiyi xərclər cədvəl 6 verilmiş, keçən əsrin ortasın-

---

dakı  orta  gəliro  malik  oian  alman  aiiəsinin  xərcləri  ilə  müqaısə 
edıb  bilərdi:  daha dəqiq  desək  kəndli  aiiəsinın ümumi  xərclərin- 
də  xidmətiərin payı  1940-cı  ildə  Azərbaycanda  comi  8,9%  təşkil 
edirdi  və  bunlardan  3.4%  qeyri-maddi  xarakterii  xidmətlərin  pa- 
yına  düşürdü,  fəhlə  və  qulluqçu  aiiələrində  isə  müvafıq  oiaraq  - 
20.5%  və  9%  idı.  Yəni  orta  kəndii  ailəsinin  xidmətlərə  çəkdiyi 
xərclərin  xüsusi  çəkisi  1940-cı  iidən  1981 -ci  ilə  qədər  oian 
dövrdə  3  dəfədən  çox,  fəhlə  və  qulluqçuların  sayı  isə  -  1.3  dəfə 
artmışdır.
Cadvəl  7
Xərclərin dərəcəsi
Kolxozçu
ailosi
Sənaye fəhlə- 
sinin ailəsi
Q u lltıq ç u n u n
ailəsi
M addi  xərclor comi
i 
63,2
58,1
; 
59,4
Vergilor,  rüsum lar
..5  
-
8.7
8,1
Y ıgım lar
9,1
6,3
. . „ 4 , 9 . ____
Xidm otloro  çokilən 
xərclər,  comi
27,2
26,9
27,6
O  cüm bdən,  tibb vo 
təhsil
10,4
t
14,3
14,8
80-90-cı  iilərdə  xidmətlərin,  ilk növbədə  qeyri-maddi  xidmət- 
lərin  payının  artma  tendensiyası  müxtəlif ölkələrin  əhalisinin  is- 
tehlak xərclərində  davam  edirdi.  Azərbaycanda bu  sahədə  vəziy- 
yət  kifayət  qədər ziddiyyətli  ıdi.  Bir  tərəfdən  UDM  -də  90-cı  ıl- 
lərdə  xidmətiər  sahəsinin  payı  maddi  sektorun  payından  artıq 
olurdu.  Digər tərəfdən pullu  xidmətlərə  əhalinin xərclərinin payı 
80-ci  iilərlə  müqaisədə  aşağı  düşdü.  Azərbaycan  Dövİət  Statisti- 
ka  Komitəsinin  məlumatiarına  görə  1995-ci  ildə  əhaİi  xidmətlə- 
rin  ödənilməsinə  bütün  xərclərinin  13,7%-ni,  yəni  80-ci  iliərə 
nisbətən yansından  az ödəyirdi  və bu da  90-cı  iİİərin birinci  yarı- 
smda həyatın  kəskın şəkildə bahalaşması iiə izah  edilir.  Lakin ay- 
n-ayrı  böigəiərdə  bu  göstərici  orta  Rusiya  göstəricilərindən  kos- 
kin  fərqlənirdi.  Elmi-texniki  və  sosial-iqtisadi  baxımdan  Rusiya- 
nm ən  inkışaf etmiş bölgələrindən biri  kımi  Sankt-Pcterburq  üzrə 
məlumatlan  göstərək.

---