Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

dirirlər  və  deyirlər  ki,  İnternetdə  baza  protokolu  TCP/İP-dir.  Bü- 
tün digər protokollar onların əsasmda qurulur.
Qlobal  şəbəkənin  son  istil'adəçiləri  4  bitə  bölünmüş  32  bit ün- 
vana  malik  və  onluq  formatda  (256.256.256.256)  verılon  host- 
kompüterlərdir  (və  ya  qurğulardır),  çünki  ikili  şəkildo  o  insanlar 
tərəfmdən pis  qəbul olunur.
Məhz onlarm əsasında İntemet fəaliyyət göstərir.
TCP protokolu  informasiyanı  porsiyalara bölür,  bütün porsiya- 
lan  nömrələyir  ki,  onlarm  əldə  olunması  zamanı  informasiyant 
yığmaq  mümkün  olsun.  Hər  bir  paket  TCP  başlığın  alır,  buradan 
alıcmın  ünvanmdan  başqa  səhvlərin  düzəldilməsi  və  paketlərin 
Ötürülməsi  ardıcılhğı  barədə  məlumat  olur.  Daha  sonra  TCP  pa- 
ketlər daha kiçik İP paketlərə  bölünür.
Paketlər üç müxtəlif səviyyədən ibarətdir, onlann hər birindən 
əlavə məlumatları,  TCP  informasiyası, İP  informasiyası  vardır.
Paket göndərilməmişdən ə w ə l  TCP protokolu  nəzarət məblə- 
ğin hesablayır.  Daxil  olan  zaman nəzarət  məbləği  hcsablanır,  pa- 
kct zədələnmişsə,  təkrar göndərilmə təklif olunur.
Sonradan  qəbul  edən  proqram  İP  paketlərini  TCP  paketlorino 
birləşdirir,  onlardan ılkin məlumatlar yenidən quruhır.
TCP/İP  protokoiian  kompüterlər  arasmda  informasiya  ötürül- 
məsini  təmin  edir.  Bütün  digər  protokollar  onlarm  köməyi  ilə 
müxtəlif İnternet xidmətlərin reallaşdırır.
12.4. İnternet ehtiyyatlarının qısa xarakteristikası
İntemetin  informasiya  ehtiyyatları  -  bu  texnologiyalar  vasitəsi 
ilə  əlverişli  olan  informasiya  texnologiyalanmn və  verilonlor  ba- 
zasınm hamısıdır.  Onlann sırasına  aiddir:
❖ elektron poçt
♦>  Usenet telekonfrans  sistemi
❖  FTP (File  Transfer Protocol)  fayl  arxivlərinin  sistemi
❖ WWW  informasiya  şəbəkəsi
♦> Gopher informasiya sistemi

---

♦>  WAİS  (Widc  Area  İnfrmation  Service)  mformasıya sistcmı
❖ LİSTSERV  informasiya ehtiyyatları
♦>  X .500  sorğu  kitabları
♦> WHOİS  sorğu xidməti
♦> Mailbase və TRİCKLE  informasiya ehtiyyatları
İntemetin  informasiya  ehtiyyatlarına  daxil  olmanın  əsas  rejımi
-  on-layndır.  Hətta  elektron  poçt  serverləri  bır-bırı  ilə  interaktiv 
rejimdə  SMPT  (Sımple  Mail  Transfer  Protocol)  protokolu  üzrə 
məlumatlarla mübadilə  edir.
Yerli  şəraitlərdə,  telekommunikasiyaların  inkişafma baxmaya- 
raq,  İntemetə daxil  olmanm əsas vasitəsi  elektron poçtdur.
Şəbəkənin  sadalanan  ehtiyyatlannın  qısa  xarakteristikasm 
qeyd  edək.
Elektron  poçt.  İnfomıasiya  ehtiyyatlarınm ən vacibindən biri- 
dir, elektron kommunikasiyalann ən kütləvi  vasitəsıdır, İntemetin 
istənilən istifadəçisi  şəbəkədə öz poçt qutusuna malikdir.  Nəzəro 
alsaq ki,  İntemet vasitəsi  ilə on-line  servisi  olmayan  bir neçə bey- 
nəlxalq  kompüter  şəbəkələrinə  məktub  göndərib  qəbul  etmək 
oİar,  başa  düşmək  olar  ki,  poçt  İntemetin  adi  informasiya  servı- 
sindən daha geniş  imkanlar verir.
Eİektron  poçt  bir  çox  şeydə  adi  poçt  xidmətinə  bənzəyir.  Kor- 
respondensıya  istifadəçi  tərəfındən  öz  iş  yerində  və ya  poçtun  ha- 
zırlanması  proqramı  və  ya  adi  mətn  redaktom  tərəfmdən  hazırla- 
mr.  Adətən  poçtun hazırlıq  proqramı  mətn  redaktorun  çağırır,  isti- 
fadəçidə bu tip proqramı  digər proqramlardan üstün tutur.  Sonra  is- 
tifadəçi poçtun göndərilmə proqramın istıfadə  edir (poçtun hazırlıq 
proqramı göndərmə proqramın avtomatik hazırlayır).  Standart gön- 
dərmə proqramı  sendmail  proqramıdır, bu proqram adi  poçtu gələ- 
cək  göndərmə  üçün  rabitə  şöbəsinə çatdıran  pot  kuryeri  kımi  işlo- 
yir.  Unix-sistenılərdə  sedmail  rabitə  şöbəsidır.  O poçtu  sortlaşdınr 
və  onu  ünvanlara  göndərir.  Öz maşınlarmda  poçt  qutulanna  malik 
və  poçt  serverləri  ilə  kommutasiya  olunan  telefon  xətləri  vasitəsi 
ilə  işİəyən  fərdi  kompüter  istifadəçiləri  üçün  əlavə  hərəkətlər  la- 
zım ola bilər.  Məsəiən,  Relcom poçt xidmətinin ıstifadəçıləri poç-

---

tun  poçt  serverinə  çatdırılmasmın  həyata  keçirən  UTJPC 
(Unix-to-Unix Copy Protocol) proqramın qoşmaiıdır.
İntemetdə elektron poçtun ışi  üçün xüsusi  SMPT protokoiu  ha- 
zırlanıh,  onu əiavə  olunma  protokoludur və  TCP  nəqliyyat proto- 
kolun  istıfadə  edirlər.  Lakin  bu  protokoia  bərabər  telefon  rabitə 
xətlərinin  istifadəçi  üçün yararlı  olan  UUCP  ıstifadə  olunur.  ReL 
com  elektron  poçtunun  istifadəçiiərinin  çoxu  poçtun  qovşağa 
məhz  bu  protokol  vasitəsı  ilə  çatdırılmasını  rcal  istifadə  edir. 
SMPT vəUUCP  arasmda  fərq ondadır ki,  birinci  protokol  istifada 
edildikdə  sendmail  poçtu  alan  maşını  tapmağa  vo  onunla  on-linc 
rejimində  qarşılıqh  əlaqəni  quraşdırmağa  çalışır  ki,  poçtu  poçt 
qutusuna ötürsün.  UUCP  istifadə edildikdə poçt poçt qutusuna bir 
neçə  dəqiqə  ərzində  çatdırılır  və  məlumatın  aima  vaxü  aiıcının 
öz poçt qutusuna baxıiması tezliyindən  asılı  olur.
Usenet.  Bu İntemetin telekonfranslar sistenıidir.  Sistem elanla- 
rın eiektron  lövhələri  prinsipi  üzərində  qurulub,  bu zanıan  istəni- 
lən  istifadəçi  öz  məlumatın  Usenet  xəbərlər  qurupundan  binnə 
yerləşdirə  bilər  və  bu  məlumat  hənıin  xəbərlər  qrupuna  yazılan 
digər  istifadəçilərə  daxil  olacaqdır.  İnternetin  molumatianmn  bır 
çoxu məhz bu üsulla yayılır,  məsələn  tez-tez verilən suallar siste- 
mi (FAQ - Frequently Asked Questions) və ya proqram məhsulla- 
rın reklamı.  Usenet vasitəsi  ılə  virusda  almaq oiar, əgər sizin  poçt 
ünvamnza  gələn  hər  bir  şeyi  ard-arda  sifariş  edib  açacaqsmızsa. 
Usenet  -  beynəlxalq  konfransların  və  seminarlann  clan  olunınası 
üçün yaxşı  yerdir.
FTP fayl arxivlərinin  sistemi.  Bu şəbəkədə  son  10-15  il ərzin- 
də  yığılan  mümkün  məlumatın  böyük  saxlancıdır.  İstənılən  istifa- 
dəçi bu saxlanca anonim  daxıl olmanın xidmətlərindon istıfadə edə 
biiərlər və onu maraqlandıran materiallann sürətini çıxarda bilərsi- 
niz.  FTP arxiviərində proqram təminatı  həcmi  informasiyanın tera- 
baytların təşkil edir və heç bir istifadəçi və ya şəbəkə administrato- 
ru sadəcə  fıziki cəhətdən bütün məlumata baxa bilməz.  FTP arxiv- 
lərdə  proqraınlardan  savayı  İntemet  standartlann  tapmaq  olar  - 
FRC,  press-relizlər,  müxtəlif biiik  sahəsi  üzrə  kitablar,  əsasəndə 
kompüter problematikası  üzrə.  Praktiki  olaraq  istənilon  arxiv  kata-

---