də taliblər tərəfındən Əfqanıstanda qədım buddizm abidələrinin
mohv edilməsini əsasən onunla izah etmək olar ki, bu ölkə dün-
yada əhalinin təhsil səviyyəsinə görə axınncı yerlərdən bırıni tu-
tur. Ümumiyyətlə dinı fanatizm və dözülməzlik adətən normal və
əhalisinin əksəriyyətinm təhsil ala bilmədıyi yerlordə baş verir.
Təhsil sistemi cəmiyyətə vaxtı uzadılmış tosir etmə xarakteri-
no malik olan bütöv ıctimai quruluşlu effektiv idarəetmə sistemı-
dir. Sonuncu, hətta bu sistemin məhv olduğu təqdirdə bclə onun
cəmiyyətə, yaxud onun əhəmiyyətli hissəsinə təsiri kifayət qədər
uzun müddət - təxminən bir nəslın ömrünə bərabər müddətdə
saxlanıldığım bildirir. Təsadüfı deyil ki, bütün qədim istibdad
(despotiya) elmlərə hakimiyyət monopoliyasını, cəmiyyəti “küt-
İəyə” və “elitaya” böiərək ciddi şəkildə qoruyurdular və sonun-
cuya onun gücü iiə bir ölçüyə gəlməyən ictimai nemətin bir his-
səsini mənimsəməyə imkan verilirdi. Təhsil sisteminə nəzarət
davamlı ictimai normalann tokrar istehsalı üçün zomanət idi, çün-
ki hakimiyyətə lazım olan istiqamətdə və həcmdə informasiya
verməklə dünyanı anlama ölçüsünü dozalara bölə bilir.
O dövrki, yüksək ixtisaslı meneceriər - kahinlər, cadugərlər və
s. təhsii sistemindən alət kimi istifadə edirdilər, onun köməyi ılə
mövcud hakimiyyət strukturlarınm sabitliyi təmin cdilirdi. Ola
bilsin ki, məhz bu hal Leybnisin məşhur ifadəsi üçiin əsas olmuş-
dur: “Kim məktəbə sahıbdirsə, o dünyaya sahibdir”.
Təhsil, qlobal iqtisadı prosesdə cəmiyyəti idarəetmənın ən
güclü dünyagörüşü sistemi, ııəticə etibarı ilə nəhəng silalıdır. Ya-
xın zamanlara qədər prinsipcə istənilən hakimiyyət təhsilə nəza-
rəti əhəmiyyətli dərəcədə saxlamağa və onun üçün prioritet siste-
mı toyin etməyə qadir idi. Lakin qlobal informasiya texııologiya-
ları və müasir rabitə vasitələrinin meydana gəlməsindən vo sü-
rətİo yayılmasından sonra informasiyaya və nəticə etıbarı ilə
təhsiiə olan monopoiiyanın prinsıpiai mümküniüyü itdi. Bunun
təzahürü kimi son 10-15 ildə Triada ölkələrində gur şəkıldə inki-
şaf edən açıq təhsılı misal gətirmək olar. Lakin informasiya və
elm hakimiyyəti nəinki itmiş, hətta əksinə güclənmişdir. tndi dı-
gər bərabər şəraitdə ən qalib vəziyyətdə yeni müxtəlif mformasi-
yarn nisbətən daha yaxşı və tez qavrayanlar, onun effektiv axtarı-
şma və vaxtmda istifadə edilməsinə hazır olanlardır. Bu ciir qabı-
liyyətlər əsasən təhsıl prosesındə fonnalaşır və onun rolu XX əs-
rin sonunda təyinedici oldu.
Məşhur müasir qərb fılosofu O.Toffler 80-cı iliərin sonunda
bildirdi ki, cəmiyyətdə dünyanın güclüləri və monopolıya peşə-
karlan tərəfmdən ıtirilməkdə ifadəsini tapan elmın yeni roli ilə
əlaqədar bilik və informasiya üçün bəşəriyyət “hakimiyyət yer-
dəyışməsi erasına” daxil oldu və indi “yüksək keyfıyyoti və ən
böyük effektivliyi” hakimiyyətə fıziki zənginlik və güc deyil
elmlor verir. Bunun nəticəsində sərvətin əldə edilmosi sistcmi
də transformasiya edir: onun əsasını bir o qədər varislik mexaniz-
mi və fıziki nemətlərin toplanılması deyil, nə qədor ki, her terəf-
li təhsillə zənginləşdirilmiş insanın intellektual qabıliyyəti yara-
dır. Az əhəmiyyətli deyil ki, zehni istedad almmış təhsil ve eldə
edilmiş ixtisasla yanaşı istənilən fıziki nemətdən fərqli olaraq öz-
gələşm əyən mülkiy\rət obyektləridir.
Təhsil sisteminin və müasir iqtisadiyyat üçün miitəxossislərin
peşə hazırlığmın öyrənılməsi və daima modemləşdırilməsi va-
cibliyi ilə bağlı məsələlərə marağı izah edən səbəblər arasmda
ən əhəmiyyətli və praqmatik olanlardan biri bütün qabaqcıl Ölke-
lərdə əhalı artımının və müvafıq olaraq işçi qüvvəsinin artımının
aşağı səviyyədo olmasıdır. Bundan başqa, sənayeco inkişaf etmiş
ölkələrdə baza tələbatlarının tam təminatma nail olunmuşdur. İn-
sanın təkrar istehsahnda getdikcə bÖyük rolu, daha az kütiəvi olan
və reallaşdırılması nisbətən yaradıcı əməyin böyük miqyaslann-
da tətbiq olunmasını tələb edən daha fərdiləşdirilmiş qeyri-ıııaddi
tələbatların ödənilməsi oynamağa başlayır. Hər bir ayrıca şəxsiy-
yətin yeni ixtisaslaşma soviyyəsinə və iqtisadi tölıfəsinə israriı
nail olma vacibliyi bir çox hallarda bu hallarla şərtləşmişdır. Yeni
inqilabi texnologiyalar - informasiya sistemleri, yeni sintetik ma-
teriallar, həddən artıq siirətli mikrosxemlər və s. iqtisadi inkişafın
keyfıyyət baxımından yeni tipinə keçmək üçün əsas yaratdılar,
təhsil sisteminin vəzifəsi ısə bu keçidin adekvat işçi qüvvosi ilə
təmın edilməsidir.
Sürətlənən elmı - texnikı ınkişaf prosesı nəzərə alınmaqla təh-
sil və mütəxəssislərin hazırlanması problemınin öyrənihnəsinü
böyük töhfəni Amerika tədqiqatçısı Fris Mahiup vermişdır.
Elmlər industriyasınm onun tərəfındən edilən analizi, sonutıcusu-
nun insan kapıtalına və nətıcə etıbarı ilə sosial-iqtisadi inkışaf sə-
viyyəsinə təsiri bu sahədə olan bütün tədqiqatlar üçün əsaslı təsi-
rə malikdir. Onun elmi işlərindən bəzi fıkiriəri mısal çəkək və
təhlil edək:
Mahlupa görə müəyyən əlavə pul hesabına yaranan insanın fızi-
ki və zehni qabiliyyətlərinin yaxşılaşması insan kapitaiı adlanaıı
kapitalı təşkil edir. Tərif kifayət qədər ümumidir: burada bir torəf-
dən, hər - hansı bir maddi əşyalardan istifadə etməklə ınsan imkan-
lannm artması arasmda məhdudiyyətlər edilmir, digər tərəfdən isə
ideyalar, yeni biliklər sayəsində (mısal üçün, yenı texnologiyalar,
yaxud təkşilat prinsipləri). Təriflərə daha ciddi yanaşma insan ka-
pitalı terminin daha geniş şəkildə şərh edilməsinə gətirib çıxanr.
“zehni və fıziki qabiliyyətləri əlavə kapitallann təsiri altmda
transformasiya edilmiş insan, aşağıdakılara qadir olduqda ”insan
kapitalının" formalaşmasından yalnız o zaman danışmaq olar:
- daha çox miqdarda, yaxud keyfıyyətinə görə daha yaxşı mal
və xidmətlər istehsal etmək;
- daha yüksək pul gəlirləri qazanmaq;
- öz gəlirlərini daha nıədəni xərcləmək;
- həyatdan böyük zövq qazanmaq;
Yuxanda göstərilən qabiliyyətlərin inkişaf etməsi, beləlıklə
insanm gerçəkdən təkmilləşməsi, yaxud yeni tip iqtisadiyyata uy*
ğun olan isan kapitahnın formalaşmasıdır.
Elmə son məhsul və başqa mal və xidmətlər üçün istehsal
xərclərinin elementi kimi baxmaq olar. Birinci halda bu istehlak
məhsuludur, ikinci halda isə - kapital qoyuluşlan üçündür, yaxud
da investisiya malıdır. Yeni bilikləri əldə etmək üçün kapital qo-
yuluşlan və elemlərdən istifadə etmək üçün kapital qoyuluşlan
arasmda hədd qoyulursa insan kapitahnın formalaşmasında
elmlərin rolu daha da aydm olmağa başlayır. Təhsıl, peşə hazırlı-
ğı, iş və işə aid olan informasiya axtarışı biliklərə (məlumatlara)
Dostları ilə paylaş: |