Azərbaycan respublikasi məDƏNİYYƏt və turiZM
Yüklə 398,94 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II Aparıcı
- I oxucu (Leyli) ağlayır
- II oxucu (Zeynəb)
- II oxucu (Məcnun
- I oxucu (Afşin)
- II oxucu (Babək
- II oxucu (Babək )
- III oxucu (Buğday
- I oxucu (Afşin
- III oxucu (Buğday )
- İstifadə olunan ədəbiyyat siyahısı
16
ruhunda qələmə alınmış çoxlu əsərlərin müəllifidir. Ənvər Məmmədxanlı həm sənətkar, həm də şəxsiyyət kimi nadir, təkrarsız və müqayisəolunmaz idi. Onun övladı əsərləri idi. Ənvər Məmmədxanlı nəcabətli, nikbin,vüqarlı, təmkinli insan idi. O, ədəbiyyatımıza lirik hekayə janrını gətirdi. Onun “Buz heykəl” hekayəsi sözdən düzəldilmiş canlı bir abidədir. Uzun illər bu hekayə bizim dərsliklərdə çap olundu və uşaqlar tərəfindən sevildi.
Hələ ilk povesti olan “Bakı gecələri” Ənvər Məmmədxanlıdan artıq yaradıcılıq yönü müəyyənləşmiş bir yazıçı kimi danışmağa imkan verir. Ənvər Məmmədxanlı Azərbaycan nəsrində lirikanın görkəmli nümunələrini yaratmışdır. Bu xüsusiyyəti onun əsərlərindən bəhs edən sənətkarların bir çoxu etiraf etmişdir. Mikayıl Rzaquluzadə yazıçını lirik-psixoloji, emosional nəsrin banisi, professor Abbas Zamanov isə “Nəsrin şairi” adlandırmışdır. Ənvər Məmmədxanlının əsərləri ilk baxışda sadə görünən, lakin çoxcəhətli həyat lövhələrini, mürəkkəb insan talelərini əhatə edən kompozisiya qurmağın, ardıcıl bədii təhlükənin, ümumi qayəyə uğurla xidmət edən təfərrüatları seçib mənalandırmağın, bütün bunları lirik- psixoloji təsvirin məcrasına düzgün yönəlməyin mükəmməl nümunələri ilə zəngindir. Ənvər Məmmədxanlının yazıçı istedadı və mədəniyyəti dilə münasibətdən başlayır. Onun dili ifadəlidir, canlıdır, şirindir. Eyni zamanda əqli-estetik nəzarət altındadır, hətta belə demək mümkünsə, pedoqoji təmkinə malikdir. Onun təqdimində ana dili olduğu gücdə görünür. Yazıçı sözdən səxavətlə istifadə edir, lakin elə edir ki, bu, israfçılığa çevrilmir. Ənvər Məmmədxanlı nümunəvi olduğu qədər də perspektivli dil təqdim edir. Ədəbiyyatımızın tarixi roman janrının ən qüdrətli yaradıcılarından biri, hekayə ustası, dramaturq, publisist, maraqlı xatirələr müəllifi və yüksək ziyalı anlayışını ömrü boyu şərəflə daşıyan Ənvər Məmmədxanlı zəngin və mürəkkəb bir həyat yolu keçmiş, gördüklərini, yaşadıqlarını, düşündüklərini parlaq bədii boyalarla əks etdirmiş və mədəniyyətimiz tarixində qiymətli bir irs qoyub getmişdir. I Aparıcı: Müasir intellektə, incə, həssas qəlbə, cəmiyyət və insanlar qarşısında vəzifə borcu və məsuliyyət duyğusuna malik olan bütöv səciyyəli qəhrəmanları Ənvər Məmmədxanlı əsərlərində sevə-sevə təsvir etmiş və onların vasitəsilə öz oxucusunu
17
haqqın, ədalətin, təravətli yaradıcı fikrin, incə duyğuların, yüksək bəşəri idealların təntənəsi uğrunda çarpışmağa, ətalətə, bədxahlığa qarşı mübarizəyə sövq etmişdir. Görkəmli ədibimiz hekayələrdə fərqli insan talelərini və hadisələri lirik, yığcam, eyni zamanda sadə bir dillə oxucusuna təqdim edir. Yazıçı yüksək mədəniyyətli, dərin erudisiyalı bir insan idi. Ənvər Məmmədxanlı sözü ilə əməli arasında vəhdət olan sənətkardır. Onun bütün həyatı boyu vətən üçün hər cür fədakarlığa hazır olduğunu əməli və işi sübut etmişdir. Yaxşı yazmaq Ənvər müəllimin yazıçı amalı, yazıçı vicdanı idi. Ona görə də onun əsərlərini oxuyanda ondan ayrılmaq olmur. Onun “Karvan dayandı”, “Bakı gecələri”, “Buz heykəl” əsərlərini Azərbaycan nəsrinin inciləri adlandırmaq olar. Ənvər Məmmədxanlı özünün, sözünün, şəxsiyyətinin ucalığında dayanan bir şəxsiyyətdir. O, nə yazdısa yaxşı yazdı, vicdanla yazdı. Ənvər Məmmədxanlı həm sənətkar, həm də şəxsiyyət kimi nadir, təkrarsız və müqayisə olunmaz idi. Oxucular Ənvər Məmmədxanlının sözünün sehrində, pərvazında idi. Onun əsərlərindəki romantika, dil, poetik ruh oxucusunu valeh edirdi. II Aparıcı: Ənvər Məmmədxanlının komik vəziyyətlər yaratmaq, komik konfliktin açılmasında lirik çalara ölçü duyğusu ilə yer vermək, idealın bərqərar olması üçün gülüşdən incə bədii vasitə kimi faydalanmaq bacarığı oxucusunu bu əsərlərə məftun edir. Ənvər Məmmədxanlının səhnə əsərləri Milli dramaturgiyamızın realist ənənələrini yaşadan, müasir həyatın, sənətin mühüm, mürəkkəb problemləri ilə səsləşən sanballı dramlar, böyük çərçivəli dramatik tablolardır. Ənvər Məmmədxanlının əsərlərində surətlərin ”pisi” də, “yaxşısı” da, tərəddüd edəni də, hadisələr labirintində özünü itirənidə, bir qayda olaraq öz işi, əməli, adamlara münasibəti, duyğu və düşüncələri, öz daxili aləmi ilə məhz canlı, həyati, bədii obraz kimi açılıb göstərilir. I Aparıcı: “Bakı gecələri” ndə Yaqut, “Ayrıldılar”da İlyas, “Karvan dayandı” da Odunçu oğlu, “Qızıl qönçələr”də Surəyya bizim yaddaşımızda məhz bu vasitə ilə həkk olunur. Bəli ədəbiyyat obrazlı sənətdir, lakin obrazlı yazmaq sahəsində yazıçı səriştəsinin dərəcəsi müxtəlif olur. Ənvər Məmmədxanlı həmişə obrazlı təfəkkürü, onun yazıda ifadəsi olan obrazlı təhkiyəsilə seçilmişdir. Ənvər Məmmədxanlı təbiət mənzərələri təsvirinin görkəmli ustalarından biridir. Meşə, çay, dəniz, dağlar, dərələr, 18
səma, yağış, qar, külək, qasırğa onun təsvirlərində təravətli biçimlərdə açılır, başlıcası isə qəhrəmanlarının daxili aləmi ilə bu və ya digər dərəcədə səsləşmədə, ayrı-ayrı hallarda isə kəskin kontrast vəziyyətində təqdim olunur. Səməd Vurğunun şeir dilində gördüyü işi Ənvər Məmmədxanlı nəsr dilində görmüşdür. Ənvər Məmmdxanlı ona görə özündən sonra gələnlərə təsir edə bildi ki, özündən əvvəlkilərin C.Cabbarlının, C.Məmmədquluzadənin, Ə.Haqverdiyevin təfəkkür–ifadə mədəniyyətini sintezləşdirə bildi, istedadını nəsrin hərəkət məntiqinə alışdırdı. “Ayrıldılar”, “Buz heykəl”, “Ananın ölümü” bu əsasda yarandı. Cənub hekayələri “Karvan dayandı”, “Qızıl qönçələr”, “Baş xiyabanda” yazıçının insan taleyi üzərində daha təkidlə düşünmək imkanını göstərdi. Ənvər Məmmədxanlının müxtəlif illərdə yazdığı kino-novellaları “Yeddinci yol”, “Bəxtiyar”, “Ananın çırağı” yazıçının ictimai varlığın psixoloji məzmununu aşkarlamaq sahəsindəki işinin davamı kimi maraqlıdır; II Aparıcı: Bəzən Ənvər Məmmədxanlının öz təsvir obyektinə böyük, qlobal baxışına heyran qalmamaq olmur. Bütün varlıq, həyat, zaman və bütün nəhayətsiz kainat sanki yenidən yaranır, yenidən səslənir, yeni, füsunkar bir cilvədə onun gözlərində işıqlanır. Kino sənətinin imkanlarını və incəliklərini yaxşı bilən Ənvər Məmmədxanlı kino-povest, kino-roman və senarilərinin birinci növbədə əsl həyati konflikdən mayalanan dramaturji əsasını təmin edirdi. O, həm sənətkar, həm də şəxsiyyət kimi nadir, təkrarsız və müqayisəolunmazdır. Oxucu Ənvər Məmmədxanlının əsərlərini oxuduqca, onun qələminin qüdrətinə, şeiriyyətinə vurulur,onun şəxsiyyətinin, vüqarının, insanlığının vurğunu
olur. Bəli,
Ənvər Məmmədxanlının söz dünyası sirli-sehrli, çoxlarına əlçatmaz görünən cazibəli, füsunkar bir aləmdir. Onun “Şərqin səhəri” əsəri Azərbaycan dramaturgiyasının incilərindən sayılır. I Aparıcı: Ənvər Məmmədxanlı nasirlərimiz, dramaturqlarımız içərisində yeganə şair
idi. Tariximizi gözəl bilməsi
onun vətənpərvərliyindən xəbər verirdi. “Leyli və Məcnun”, “Xürrəmilərin ağ şahini” Ənvər Məmmədxanlının bu janrda yazılmış əsərlərinin ən yaxşılarıdır desək, yanılmarıq. Onun əsərlərini birər-birər oxuduqca qələminin qüdrətinə, şeiriyyətinə vurulursan. Sonra insanlığının, şəxsiyyətinin, 19
vüqarının vurğunu olursan. Ənvər Məmmədxanlının əsərlərindəki romantika, dil, poetik ruh oxucunu heyran edir. Ənvər Məmmədxanlının “Leyli və Məcnun” kino-dastanı çox naxışlı, sıx ilməli Şərq xalısını xatırladır. Oxucu bu əsərlə tanış olduqca mətnin hüsnünü, gözəlliyini anlayır. Söhbət “Leyli və Məcnun”dan düşmüşkən gəlin Ənvər Məmmədxanlının “Leyli və Məcnun”kino–dastanından bir parçaya kitabxanamızın oxucularının ifasında tamaşa edək. Tamaşada səslənən qəzəllər M.Füzulinin”Leyli və Məcnun”əsərindəndir. İştirakçılar əsərə uyğun paltarlarda səhnəyə daxil olurlar. Səhnəyə Leyli ilə Zeynəb Məcnun haqqında söhbət edərək daxil olurlar. I oxucu (Leyli) ağlayır : Zeynəb, de Məcnunu hara aparırlar? Nə üçün sinəmdən ürəyimi qopartdılar? O karvan geri qayıdacaqmı? O batan günəş bir də doğacaqmı?
Məcnunu, dua elə tez şəfa tapsın, dua elə tez geri qayıtsın! I oxucu (Leyli): Axı Kəbə ona nə edəcək? Məgər o Kəbədə eşqin unudub tövbə edəcək? Həcər daşın öpüb məndən üz çevirəcək? O deyirdi ki, müqəddəs Kəbəsi mənəm, mənim də müqəddəs Kəbəm o idi, Zeynəb!
II oxucu (Zeynəb): Aman allah, sən nə danışırsan? Günaha batırsan Leylim, belə danışma! İnşaallah Məcnun da Kəbədən ağıllı qayıdar. I oxucu (Leyli): Ağıllı? Deməli o da başqaları kimi olmalıdır? Yalan və riya içində boğulmalıdır? Kor olub haqqı görməməlidir? Hüsn – eşqə səcdə etməməlidir? Sönük bir varlıq olub yerdə sürünməlidir? Düşünən beynini tox qarınla əvəz etməlidir? Budur onların gözündə ağıllı olmaq!
Eşq dərdi, ey müalic, qabili – dərman deyil!
Cövhərindən eyləmək cismi cüda asan deyil!
Dövr – cövründən şikayət edənə aşiq demən
Eşq məsti vaqifi – keyfiyyəti – dövran deyil!
Şəhrdən səhraya bir fərq olduğun hər kim bilir
Bilmiş ol kim, eşq səhrasında sərkərdan deyil,
Canı canan ittihadı fariq eylər cismdən
Cismdən agah olan can, vasili – canan deyil.
20
bəzədilir. Əsərə uyğun geyimlərdə, Məcnunun atası Şeyx Amiri, Məcnun daxil olurlar. I oxucu (Şeyx Amiri): Mübarək Həcəri öpüb sən də dua elə! De ey böyük tanrı, mənə rəhm elə! De ki dərgahına üz tutmuşam, pənahım sənsən! De ki, xəstəyəm, Məcnunam, ağlıma nur saç, de ki, şikəstəm, yıxılmışam, qolumdan yapış, de ki, bu amansız dərdi canımdan iraq elə, məni Leyli eşqinin bəlasından azad elə!... Məcnun əllərini göyə qaldırıb, deyir:
Yarəb, bəlayi – eşq ilə qıl aşina məni!
Bir dəm, bəlayi – eşqdən etmə, cüda məni!
Az eyləmə inayətini əhli – dərdidən
Yəni ki, çox bəlalərə qıl mübtəla məni.
Olduqca mən götürmə bəladan iradətim
Mən istərəm bəlani çün istər bəla məni.
Təmkinimi bəlayi – məhəbbətdə qılma süst
Ta düst tən edib, deməyə bivəfa məni.
Getdikcə hüsnün eylə ziyadə nigarımın
Gəldikcə dərdinə betər et, mübtəla məni!
Öylə zəif qıl tənimi firqətindən kim
Vəslinə mümkün ola yetirmək, səba məni! I oxucu (Şeyx Amiri): Amandır, dayan oğlum, yetər! Yetər bu asilik, yetər bu sərməstlik! Yetər bu çılğın ehtiras. Yetər bu bütpərəstlik! Tez ol dua elə, şəfa istə. De ki, yarəb bir afəti sevib dəli olmuşam, de ki, Məcnun olmuşam! II oxucu (Məcnun): Yarəb, pak olan varlığı sevib damğalanmışam və boynumda qəm zənciri hüzuruna gəlmişəm! Amma demirəm məni bu zəncirdən xilas eylə. Demirəm ruhumu söndür, məni zəmanəyə ram eylə! Demirəm zəliləm, mənə səadət ver, demirəm bədbəxtəm mənə nicat ver! Yox-yox, istədiyim səndən başqa şeydir. Çəkdiyim kifayət deyilsə, min bir əzab ver! Bu da kifayət deyilsə, cəhənnəmə at, qoy dönüm küfr odunda yanan məşələ! Yox əgər o dünyada behiştsə yerim, istəmirəm o behişti, mənə Leylimi ver! Budur səndən itədiyim, yarəb və mən ölərsəm, eşqimi əbədi yaşat!
21
Ənvər Məmmədxanlının “Babək” romanı Azərbaycan xalq qəhrəmanı Babək haqında yazılmış bədii əsərlər içərisində öz orijinallığı və tarixi həqiqətlərə yaxınlığı ilə seçilir. Yazıçı ömrünün son iyirmi ilini Babək mövzusu üzərində işləmişdir. II Aparıcı: Seçdiyi mövzulara həmişə son dərəcə ciddi və tələbkar yanaşan yazıçı tarixi hadisələri, Babəkin şəxsiyyətini, dövrün siyasi, fəlsəfi, dini cərəyanlarını dərindən öyrənmiş, Azərbaycan, türk, rus dillərində tədqiqatlarla, ərəb, fars və yunan qaynaqlarından tərcümələrlə yaxından tanış olmuşdur. Ənvər Məmmədxanlı bu əsəri azadlıq eşqilə yaratmışdır. Əsər Babəkə həsr olunmuş bir nəsr əsəri səpkisində yazılmışdır. Əsərdə Babək haqsızlığa, ədalətsizliyə, zülmə qarşı barışmaz, çılğın, möhtəşəm qoşun sərvəri olub, azadlıq yanğısıyla yanıb kül olur. Dəhşətli edamından qabaq Babək xəlifə Mötəsimə meydan oxuyur: “Ey kor yapalaq, bütün müstəbidlər kimi sən də səhv edirsən, çünki mənim dastanım elə bir dastandır ki, nə Babəklə başlanmışdır, nə də Babəklə qurtaracaq.” Əziz qonaqlar, indi isə gəlin Azadlıq dastanımız olan “Babək” romanından bir parçaya tamaşa edək. Kitabxananın fəal oxucuları Ənvər Məmmədxanlının “Babək” romanının II hissəsindən bir parçanı səhnələşdirirlər. Afşin diqqətlə Babəkin üzünə baxdı, sonra əlini atıb qoynundan qızıl möhürlü bir məktub çıxartdı və dərhal məktubu öpüb gözləri üstünə qoydu, sonra məktubu Babəkə uzadaraq dedi: I oxucu (Afşin): Al sən də öp gözlərin üstə qoy və sonra qəbul et nicatını! II oxucu (Babək): Nədir ki, bu? I oxucu (Afşin): Aç oxu! Əmirəlmöminin sənə göndərdiyi aman kağızıdır.Və doğrusu, mən əmirəlmömindən bunu gözləmirdim ki, o səni əfv eləsin!
isə xəlifələr amanına möhtac deyil. I oxucu (Afşin): Ey Allahın bəlası, indi ki, öz nicatını özün rədd etdin, yürü son mənzilinə ölümünə doğru! Amma bir daha dinlə məni, Babək xürrəmi, yaxud Babək şad ürəkli. O dəhşət ki, səni gözləyir, qırılacaq iradən, sarsılacaq şir ürəyin! Və tamam! Vidalaş bir nəfərlə! Sonra arxamca at çapacaqsan gecə - gündüz, ta xəlifənin hüzuruna qədər... Afşin dönüb getdi, Buğday səhnədə göründü. II oxucu (Babək): Mən Afşinə demişdim ki, Bəzz qalasının xarabasını mənə 22
göstərsin, son dəfə vidalaşmaq üçün... Nə üçün o səni, miskin bir varlığı mənə göstərir? Yaxud sən özün o hadisədən sonra bayrağına, əqidənə, döyüş yoldaşlarına xəyanətdən sonra, nə üzlə özünü mənə göstərirsən.
yağı satan bir kişinin oğlu idim. Amma sənin atan Babək Xürrəmdin idi dünənə qədər. İndi yox.Çünki mən daha sənin atan deyiləm, mənim oğlum yoxdur.Bu da yolun sonu! Daha nə qaldı mənim üçün? Ölüm! Bu dünyaya mərd gəlib mərd gedənlərin son silahı. Niyə dayanmısan burda. Yox ol ki, gözüm səni görməsin.
Azadlıq dastanının bir səhifəsini də Ənvər Məmmədxanlı qələmə aldı. İstər “Leyli və Məcnun”, istərsə də “Xürrəmilərin ağ şahini” hər şeydən əvvəl Azərbaycan tarixinin və xalq poetik yaradıcılığının qaynaqları əsasında yaradılmış bitkin bədii əsərlərdir. Ənvər Məmmədxanlının əsərlərində romantika, dil, poetik ruh oxucuda belə bir təsəvvür yaradır: Onun əsərlərini birər-birər oxuduqca qələminin qüdrətinə, şeiriyyətinə vurulursan. Sonra İnsanlığının, Şəxsiyyətinin, Vüqarının vurğunu olursan. Ənvər Məmmədxanlının əsərlərindəki romantika, dil, poetik ruh oxucunu heyran edir. II Aparıcı: Onun əsərlərində işlətdiyi qiymətli sözlər dillərdə gəzir, ürəklərin başında yuva qurur. Onun söz dünyası sirli-sehrli, çoxlarına əlçatmaz görünən cazibəli, füsunkar bir aləm idi. Həqiqətən Ənvər Məmmədxanlı nəsrimizin xan çinarıdır. Bəli Ənvər Məmmədxanlı yüksək intellekti, zövqü, mədəniyyəti ilə gəncliyimizin idealı idi. Ənvər Məmmədxanlı nə yazdısa yaxşı
23
yazdı, vicdanla yazdı. O, həm sənətkar, həm şəxsiyyət kimi nadir, təkrarsız və müqayisəolunmaz idi. I Aparıcı: Ənvər Məmmədxanlı ədəbiyyatımızın tarixinə unudulmaz nasir, dramaturq, klassik hekayə ustadı, uzunömürlü kino-ssenarilər müəllifi, orijinal tərcüməçi kimi daxil olmuşdur. Ənvər Məmmədxanlı elə bil nağıllar aləmindən gəlmişdi bu dünyaya. Azərbaycan ədəbiyyatının böyük
dəryasında Ənvər
Məmmədxanlının öz adası var. Bu möcüzələr adası ilə görüşmək, orada dalğaların özünəməxsus şırıltısı, quşların özünəməxsus nəğmələri, çiçəklərin özünəməxsus rəngi və rayihəsi ilə tanış olmaq istəyən gərəkdir ki, ədibin əsərlərini oxusun. Ənvər Məmmədxanlı Azərbaycan ədəbiyyatının yeni fikir və söz zadəganı idi. Yazıçının söz dünyası sirri-sehirli, cazibəli və çoxlarına əlçatmaz görünürdü. Bu elə bir sirr idi ki, o ölümündən sonra da xatırlanır, yada düşür, Ənvər Məmmədxanlının adı gələndə gözlər yaşarır. Görkəmli sənətkar qüdrətli qələm ustası, həssas insan Ənvər Məmmədxanlının işıqlı xatirəsi həmişə qəlbimizdə yaşayacaqdır. Sözümü yazıçı, dramaturq Nahid Hacızadənin sözləri ilə bitirmək istəyirəm:
Ey böyük şəxsiyyət əsərlərin yaşadıqca
Dayanmaz, dayanmaz karvanın sənin!...
24
1.
Məmmədxanlı Ənvər. Seçilmiş əsərləri. B.: Avrasiya Perss, 2005.- 416s. 2.
Məmmədxanlı Ənvər. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. I cild.- B.: Yazıçı,1985.- 292s.
3.
Anar. Həyatım ağrıyır // Anar. Şəhidlər dağı.- B.: Gənclik,1995.- Səh.245- 299. 4.
Nahid Hacızadə. Dayanmaz karvanın sənin // B.: Araz nəşriyyatı, 2008.- Səh. 241-252. Yüklə 398,94 Kb. Dostları ilə paylaş:
|