Azərbaycan respublikasi naxçivan muxtar respublikasi – 90
Yüklə 49,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 imperiyasına coğrafi baxımdan yaxın olmasını nəzərə alaraq dağıtdıqları qalaları yenidən bərpa etmək məcburiyyətində qaldılar. Onlar Şahbuz ərazisindəki qalanı bərpa edərək “Şapurqala” adlandırdılar. Sasanilərlə Roma arasındakı müharibə yeni müqavilə ilə nəticələndi. Bağlanmış sülh müqaviləsi nəticəsində Sasani qoşunları Naxçıvanı tərk etməli oldular. 387-ci ildə bağlanmış müqaviləyə görə, Naxçıvan yenidən Sasanilərin əlinə keçir. Burada Sasani mərzbanlarının iqamətgahı yerləşir, Sasani şahları adından sikkələr zərb olunurdu. Naxçıvan zərbxanası Azərbaycanda mövcud olmuş qədim zərbxanalardan sayılırdı. Burada “naxç” işarəsi ilə Sasani sikkələri zərb olunmuşdur. Həmin dövrdə Naxçıvan şəhərində 30 minə qədər yaşayış evi və 150 min əhali vardı. VII əsrin birinci yarısında Bizans qoşunları Naxçıvan şəhərini mühasirəyə alsa da, şəhəri işğal edə bilmədi. Bizans ordusunun 625-ci ildə Naxçıvan üzərinə yürüşü zamanı şəhər dağıdıldı, Dəbil ələ keçirildi. Gənzədəki məşhur atəşgah viran qoyuldu. Ərəb xilafətinin yaranması dünya tarixində böyük dəyişikliklərə səbəb oldu. Ərəb istilası və İslamın yayılması Azərbaycana da öz təsirini göstərdi. VII əsrdə Cənubi Qafqazın digər regionları kimi, Naxçıvan da ərəb xilafətinin işğalına məruz qalmışdır. Ərəblərin Naxçıvan ərazisinə ilkin hücumu basqın xarakteri daşısa da, nəticə etibarilə, ağır idi: kəndlər, obalar qarət edilmiş, əhalinin bir hissəsi öldürülmüş, bir hissəsi didərgin salınmışdı. Naxçıvanın ərəblər tərəfindən işğalı mərhələli Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 xarakter daşımış, Xilafət qüvvələri bu əraziyə bir neçə dəfə hücumlar etmişdilər. Yadelli əsarətini qəbul etməyən Azərbaycan xalqı ərəblərin işğalçılıq siyasətinə qarşı azadlıq mübarizəsinə qalxdı. Babəkin başçılıq etdiyi azadlıq müharibəsinin (816-837) əsas mərkəzlərindən biri də Naxçıvan idi. Bu azadlıq müharibəsi Ərəb xilafətinin əsaslarını zəiflətdi. IX əsrin sonlarına doğru Ərəb xilafətinin zəifləməsi nəticəsində Naxçıvan torpaqları əvvəl Sacilər (879-930), sonra isə Salarilər (941-981) dövlətlərinin tərkibinə daxil olmuşdu. Əsrin sonlarına yaxın ölkədə yaranmış siyasi vəziyyət zəminində Naxçıvanda müstəqil, yaxud yarımmüstəqil dövlət qurumu “Naxçıvanşahlıq” meydana gəlir. 80 ilə yaxın mövcud olmuş bu dövlət qurumu Əbu Düləfilər tərəfindən idarə edilmişdir. Akademik N.Vəlixanlı qeyd edir ki, “Naxçıvanşahlıq” müstəqil dövlət yox, Şəddadilər dövlətinin tərkibində bir əmirlik olmuşdur. Əbu Düləf dövlət başçısı deyil, yalnız Naxçıvanın hakimi-əmiri olmuşdur. Naxçıvanşahlıq Salarilər dövlətinin son vaxtlarında meydana gəlmiş və Rəvvadilər dövləti ilə eyni vaxtda mövcud olmuşdur. Müasir Ordubad ilə Əylis arasında yerləşən Qoltan əmirliyinin hakimi Əbu Düləf 982-ci ildə Salarilərin son nümayəndəsi Dvin hakimi ibn İbrahimi məğlub edərək Dvin (Dəbil), Naxçıvan və s. şəhərləri tutur və Vaspurakan da daxil olmaqla həmin ərazilərdə möhkəmlənməyə çalışır. Lakin o, buna nail ola bilmir. Onun nəvəsi Əbu Düləf sonralar Dvini yenidən tutur və “Naxçıvanşah” titulu qəbul edib şahlığı idarə edir. Azərbaycan şairi Qətran Təbrizinin qəsidələrindən göründüyü kimi, Naxçıvanşah Əbu Düləf Azərbaycan hakimi Rəvvadi Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Bəhsudan ilə dost olub onunla hərbi ittifaqa girmiş və müttəfiq qoşunlar Bizansa, eləcə də başqa düşmənlərə qarşı birgə vuruşmuşlar. Səlcuq hökmdarı Sultan Toğrulun (1038-1063) Böyük Səlcuq imperiyasını yaratması ilə dünya tarixində böyük dəyişikliklər baş verdi. Səlcuq hökmdarı Toğrul bəyin varisi Alp Arslan (1063-1072) Azərbaycanın cənub vilayətlərində Rəvvadilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyduqdan sonra, 1064-cü ildə Naxçıvana yiyələnmişdir. Alp Arslanın oğlu Məlik şah və vəziri Nizam ül-mülk tərəfindən Naxçıvan qalaları fəth edilmiş və burada əmirlik yaradılmışdır. Alp Arslan Naxçıvan şəhərində özünə xüsusi iqamətgah tikdirir. Səlcuqların Azərbaycandakı canişini Naxçıvanda yerləşirdi. Səlcuqları tədricən siyasi və iqtisadi qüdrət kəsb edən ayrı- ayrı atabəy sülalələri əvəz etdi. Böyük Səlcuq imperiyasının süqutundan sonra Azərbaycan ərazisində Eldəniz (1136-1175) tərəfindən əsası qoyulan Azərbaycan Atabəylər-Eldənizlər dövləti (1136-1225) yarandı. 1146-cı ildə ölkədəki vəziyyətdən istifadə edən Atabəy Eldəniz Naxçıvan vilayətini öz torpaqlarına birləşdirir və həmin dövrdən etibarən Naxçıvan şəhəri və onun vilayəti Eldəniz nəslinin irsi iqtasına çevrilir. Eldənizlər dövlətinin tərkibinə Azərbaycan, Arran, Naxçıvan, Fars (Əcəm) İraqı, Rey, Həmədan və s. vilayətlər daxil idi. Naxçıvan sərhəd vilayəti kimi xüsusi rejimdə idi. Naxçıvan vilayəti divan əl-xassə və ya divan əl-əla adlanan Ali divana tabe idi. Atabəylərin xəzinəsi həmişə atabəyin olduğu yerdə saxlanılırdı. Əsas xəzinə isə Naxçıvan yaxınlığındakı Əlincə qalasında mühafizə olunurdu. Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin mərkəzi şəhəri, paytaxtı XII Yüklə 49,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|