Azərbaycan respublikasi naxçivan muxtar respublikasi – 90
Yüklə 49,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Naxçıvan XIII-XIV əsrlərin mürəkkəb tarixi şəraitinə baxmayaraq, sosial-iqtisadi və mədəni cəhətdən inkişaf edirdi. Kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq və ticarət sahəsində mühüm irəliləyiş nəzərə çarpırdı. Həmin dövrdə Naxçıvan, Ordubad, Culfa şəhərləri Azərbaycanın həyatında mühüm yer tuturdu. Naxçıvanda görkəmli dövlət, elm və mədəniyyət xadimləri fəaliyyət göstərirdi. Əslən naxçıvanlı olan görkəmli Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusi dünyanın elm korifeyləri sırasında layiqli yer tutmuşdur. XV əsrdə Naxçıvan diyarı türk mənşəli Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin, XVI əsrdə isə tarix səhnəsində 230 ilə qədər qalmış Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin tərkibinə daxil olmuşdur. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin ərazisi Ərəb İraqı, Əcəm İraqı, Azərbaycan, Kürdüstan, Diyarbəkir, Luristan, Fars, Kirman və b. vilayətlərlə yanaşı, Ermənistanı da əhatə edirdi. Naxçıvan bu dövrdə Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olmuşdur. Bəhs olunan dövrdə Ermənistan ərazisi “Çuxur-Səd” adı ilə tanınırdı. Çuxur-Səd geniş ərazini – Araz çayı vadisinin hər iki tərəfini – şimal-qərbdə Suragöl, şimal-şərqdə Göyçə gölü, cənub-qərbdə Qars, cənub və cənub-şərqdə Sürməli, Naxçıvan, Maku və bəzən də Bəyazid ərazisini əhatə etmişdir. Orta əsrlərdə Azərbaycanın ən geniş əraziləri əhatə etdiyi dövr Səfəvilər hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir. 280-300 min kv.km-lik Azərbaycan ərazisi inzibati-ərazi bölgü baxımından 4 bəylərbəyliyə bölünmüşdü: Şirvan, Qarabağ, Təbriz və Çuxur- Səd. Naxçıvan 1501-ci ildə Səfəvilər dövlətinin tərkibinə daxil olaraq, Azərbaycanın mühüm iqtisadi, siyasi və mədəni mərkəzlərindən biri kimi tanınmışdır. Azərbaycan Səfəvi Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 dövlətində “Naxçıvan ölkəsi” əvvəllər Təbriz bəylərbəyliyinin, sonra isə Çuxur-Səd bəylərbəyliyinin tərkibində olmuşdur. Səfəvi şahları Naxçıvan ölkəsinin idarəsini ən güclü dayaqlarından biri olan türk qızılbaş tayfası – Ustaclıların bir qolu olan Kəngərli tayfası başçılarına həvalə etmişdilər. Kəngərli tayfa başçıları XIX əsrin 20-ci illərinə qədər Naxçıvanın irsi hakimləri olmuşdular. Naxçıvan Səfəvi-Osmanlı müharibələri dövründə dağıdıcı təsirə məruz qaldı. XVI əsrin 50-ci illərində Naxçıvan şəhəri Osmanlı qoşunları tərəfindən qarət edilmiş və yandırılmışdır. II Şah İsmayılın hakimiyyəti dövründə (1576-1577) Naxçıvan şəhəri Səfəvilərin hakimiyyəti altında olmuş, XVI əsrin sonlarında yenidən Osmanlı qoşunlarının hücumlarına məruz qalmışdır. 1590-cı ildə səfəvilərlə Türkiyə arasında sülh müqaviləsi bağlandı. Azərbaycanın bir sıra şəhərləri ilə birlikdə Naxçıvan da müvəqqəti olaraq Osmanlı imperiyasının hakimiyyəti altında qaldı. I Şah Abbas (1587-1629) həmin torpaqları İranın tərkibinə qaytarmaq uğrunda mübarizəyə başlayır. Yenidən genişlənən Səfəvi-Osmanlı müharibələri Naxçıvanın həyatına ağır zərbə vurur. 1605-ci ildə Osmanlı dövləti I Şah Abbasa qarşı böyük ordu göndərdi. Bu vaxt İran şahı zorakılıqla Naxçıvan əhalisini Dizmar və Qarabağ vilayətlərinə, Culfa əhalisini isə İsfahana köçürmüşdür. Naxçıvan ölkəsindən 70 mindən çox adam sürgün edilmişdir. Bu faciəli hadisə tarixdə “Böyük sürgün” adlanmışdır. Yalnız 1639-cu il sülh müqaviləsi bərpa işlərinə imkan yaratdı. Sülh müqaviləsindən sonra 1647-ci ildə Naxçıvan şəhərinə Rzaəddin, 1678-ci ildən Şərif xan, 1691-ci ildən Məhəmmədrza xan hakim təyin edilmişdi. Hələ I Şah Abbas Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Naxçıvan və digər Azərbaycan torpaqlarını osmanlılardan geri almağa nail olmuşdu. I Şah Abbasın dövründə vəzir təyin edilmiş Hatəm bəy Ordubadi böyük Səfəvi imperiyasının idarə olunmasında mühüm rol oynamışdı. I Şah Abbas 1606-cı ildə Ordubada səfərindən sonra şəhəri soyurqal kimi ona bağışlamış, Hatəm bəy isə burada geniş quruculuq işləri aparmışdı. I Şah Abbasın fərmanı ilə (1607) ordubadlılar vergilərdən azad edilmişdilər. Həmin fərmanın kitabəsi indiyədək qalmaqdadır. Rus imperatoru I Pyotrun Cənubi Qafqaza yürüşü Osmanlı imperiyasını da fəallaşdırdı. Osmanlı imperiyası 1723-cü ilin yazından öz ordularını Cənubi Qafqaza və Qərbi İrana yeridir. 1723-cü ilin sentyabrında osmanlılar Naxçıvan, sonra isə Ordu- bad şəhərini ələ keçirirlər. Naxçıvan torpaqları 1735-ci ilədək Osmanlı Türkiyəsinin hakimiyyəti altında qalır. Osmanlı inzibati- ərazi bölgüsünə əsasən, Naxçıvan “Naxçıvan sancağı” adı ilə tanınır. Naxçıvan ərazisinin çox hissəsi Naxçıvan sancağına daxil idi. Osmanlılar ilhaq etdikləri ərazilərdə əhalinin və onun gə- lirlərinin müfəssəl siyahısını tərtib edirdilər. O cümlədən 1727-ci ildə Naxçıvan sancağının iki nüsxədən ibarət “Müfəssəl dəftəri” tərtib olunmuşdu. Burada Naxçıvanın inzibati-ərazi bölgüsü, vergilərin miqdarı, əhalinin sayı və s. haqqında mötəbər məlumatlar verilir. Həmin məlumatlardan Naxçıvan sancağında 14 nahiyə (Naxçıvan, Əlincə, Sair Məvazi, Qışlağat, Dərəşam, Azadciran, Şorlut, Dərənürgüt, Sisyan və Dərələyəz) adı çəkilir. Osmanlılar Səfəvilər dövründə Naxçıvanın tərkibində olan Zor, Zəbil və Şərur nahiyələrini sancağın tərkibindən çıxararaq İrəvan əyalətinə birləşdirmişdilər. Naxçıvan sancağının 9.788 vergi Yüklə 49,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|