Azərbaycan respublikasi naxçivan muxtar respublikasi – 90
Yüklə 49,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 verən əhalisi xəzinəyə hər il 2.629.059 axça ödəyirdi. O dövrdə Naxçıvan sancağı 315 yaşayış məntəqəsini əhatə edirdi. Buraya indiki Naxçıvan MR-in ərazisi, Ermənistanın Yexeqnadzor rayonu, Cermuk rayonunun yarısı, Sisyan rayonunun böyük bir hissəsi, Mehri də daxil olmaqla rayonun bir neçə yaşayış məntəqəsi aid idi. XVIII əsrin 30-cu illərində İranda Nadirin nüfuzu artırdı. Azyaşlı III Şah Abbas 1736-cı ildə öldürüldü. Elə həmin il Nadir Muğanda özünü şah elan etdi və bundan sonra Azərbaycanın bütün ərazisini vahid Azərbaycan vilayətində birləşdirdi. Naxçıvanda Kəngərli tayfası Nadir şaha itaətsizlik göstərdiyindən bu tayfanın bəzi nümayəndələri Əfqanıstana köçürüldülər. Naxçıvan diyarının idarəsi iki nəfərə tapşırıldı: onlardan biri “hakimi-ölkə-ye Naxçıvan”, digər “hakimi-tümən-i Naxçıvan” adlandırıldı. 1747-ci ildə Nadirin öldürülməsi ilə imperiya dağıldı. Naxçıvan faktiki olaraq müstəqil feodal dövlətə – xanlığa çevrildi. Həmin il Kəngərli tayfasının başçısı Heydərqulu xan özünü Naxçıvan diyarının müstəqil hakimi elan etdi. Naxçıvan xanlığının ərazisi indiki Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisindən xeyli böyük olub, Dərələyəz və Zəngəzur torpaqlarının da çox hissəsini əhatə edirdi. Xanlığın tərkibində 7 mahal (Əlincə, Əylis, Bəlləv, Dəstə, Dərələyəz, Xok, Ordubad) və 2 şəhər (Naxçıvan, Ordubad) var idi. Xanlıqlar dövründə ara müharibələri, çəkişmələr, hakimiyyət uğrunda mübarizələr ənənəvi hal almışdı. Qonşu dövlətlərin müdaxiləsi, habelə xanlıqda hakimiyyəti ələ keçirmək uğrunda ara verməyən saray çəkişmələri Naxçıvan xanlığının zəifləməsinə səbəb oldu. Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Yalnız Kalbalı xanın (1787-1820) hakimiyyəti dövründə xanlıqda müəyyən sabitlik yarandı. Naxçıvan xanlığının sonrakı taleyi İran-Rusiya münasibətləri zəminində müəyyənləşdi və nəhayət, 1828-ci il fevralın 10-da bağlanmış Türkmənçay sazişinə görə, xanlığın ərazisi Rusiyaya ilhaq olundu. 1828-ci il martın 21-də çar I Nikolayın fərmanı ilə keçmiş İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində “erməni vilayəti” adlanan uydurma inzibati ərazi vahidi yaradıldı. “Erməni vilayəti”ni qərəgahı İrəvanda yerləşəcək rus generalı idarə etməli idi. Ehsan xan Kəngərli Naxçıvanın naibi kimi 1840-cı ilə qədər bu diyarı idarə etdi. 1840-cı ildə Ehsan xan özünün bütün imtiyazlarını və Kəngərli süvari alayının başçısı vəzifəsini saxlamaqla naiblikdən istefa verdi. Bu, I Nikolayın real vəziyyəti nəzərə almadan, ənənəvi ermənipərəst siyasətə əsasən, erməni dövləti yaratmaq istəyinin nəticəsi idi. Lakin çarizm Rusiya imperiyası daxilində belə bir siyasətin özünü doğrultmadığına tezliklə əmin oldu. 1840-cı ilin aprelində çar hökuməti Zaqafqaziyada inzibati islahata dair qanun verdi: 1841-ci il yanvarın 1-dən qüvvəyə minən bu qanuna əsasən, komendant üsul-idarəsi ləğv olundu və burada ümumi Rusiya inzibati sistemi tətbiq edildi. Buna uyğun yaradılan Naxçıvan qəzası Ordubad mahalı ilə birlikdə Gürcüstan- İmeretiya quberniyasının tərkibinə daxil edildi. Bu zaman Naxçıvan qəzasının sahəsi 4378 kv.km, əhalisi isə 86.878 nəfər idi. Qəza Naxçıvan, Ordubad, Dərələyəz, Culfa, Şahbuz yaşayış məntəqələrdən ibarət idi. Çar Rusiyasının geosiyasi məqsədlərinə müvafiq olaraq Naxçıvan qəzası 1849-cu ildə Qərbi Azərbaycandakı İrəvan Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 quberniyasına birləşdirildi. Bununla belə, İrəvan quberniyası tərkibində də Naxçıvana müstəqil idarəçilik statusu verilmişdi. Şərur-Dərələyəz ərazisi və Ordubad dairəsi də yeni yaradılan İrəvan quberniyasına birləşdirildi. 1870-ci ildə İrəvan quberniyasının tərkibində əhalisinin, demək olar ki, hamısı azərbaycanlıdan ibarət olan Şərur-Dərələyəz qəzası təşkil edildi. Azərbaycanın tarixi əraziləri olan İrəvan, Naxçıvan, Göyçə, Şərur-Dərələyəz, Yeni Bəyazid əraziləri İrəvan quberniyasının tərkibində idi. Göründüyü kimi, tarixi Naxçıvan torpaqları çar Rusiyası tərəfindən dəfələrlə inzibati-ərazi dəyişikliyinə məruz qalmış, keçmiş xanlıq torpaqlarının böyük bir hissəsi Naxçıvan qəzasına daxil edilmişdir. Eyni zamanda Naxçıvan ərazisinin məqsədyönlü şəkildə erməniləşdirilməsi siyasəti həyata keçirilirdi. İran və Türkiyədən ermənilər Azərbaycanın qədim torpaqlarına, o cümlədən Naxçıvana köçürülür, əhalinin etnik tərkibi qəsdən dəyişdirilirdi. Lakin Naxçıvan əhalisi bu qəddar siyasətə qarşı qəhrəmanlıqla mübarizə aparır, ermənilərin doğma torpaqlarında möhkəmlənməsinə yol vermirdilər. Rusiya imperiyasının köçürmə siyasəti nəticəsində Naxçıvanda ermənilərin sayı artırılsa da, əhalinin əksəriyyəti yenə də azərbaycanlılardan ibarət idi. Köçürülən ermənilər Naxçıvan əyalətinin 6 kəndində, Ordubad dairəsinin 11 kəndində məskunlaşdırıldı. Naxçıvan şəhərində 416 ailə, Əbrəqunusda 36, Bənəniyarda 43, Qazançıda 22, Xəlillidə 24, Kültəpədə 70, Nehrəmdə 208, Cəhridə 151, Ayrıncda 31, Qarabağlarda 24, Külüsdə 13, Nursuda 30, Şahbuzda 20, Gecəzurda 14, Məzrədə 22, Əylisdə 37, Aza, Dar, Dizə və Dırnısda 182 ailə yerləşdirildi. Yüklə 49,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|