Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Köçkünlərdən 2285 ailə əyalətin Naxçıvan mahalında, 226 ailə
isə Ordubad mahalında yerləşdirildi. Rusiya imperiyasının
köçürmə siyasəti nəticəsində Naxçıvan dairəsinin mahalları üzrə
1830-cu illərdə əhalinin etnik tərkibi belə idi: Əlincə mahalı üzrə
azərbaycanlılar 400 təsərrüfat, 1830-cu ildən əvvəl köçürülüb
gətirilən ermənilər 120, həmin ildən sonra köçürülənlər də
120 təsərrüfat idi. Dərələyəz üzrə bu rəqəmlər müvafiq olaraq
1283, 58, 731; Naxçıvan mahalı üzrə 1884, 309,1207, Naxçıvan
şəhəri üzrə 905,156, 269 idi. Xok mahalında azərbaycanlılar 292,
ermənilər isə cəmi 43 təsərrüfat idi.
Ordubad dairəsində və Şərura
aid olan məlumatlar da təsdiq edir ki, göstərilən bütün cəhdlərə
baxmayaraq, Naxçıvan əhalisinin etnik tərkibini ermənilərin
xeyrinə dəyişdirmək mümkün olmamışdı.
Birinci rus inqilabı illərində Rusiyada yaranmış vəziyyət
çar hökumətini millətlərarası münasibətləri qızışdırmağa sövq
etdi. Azərbaycanın paytaxtında və müxtəlif şəhərlərində
ermənilər azərbaycanlılara qarşı soyqırım siyasətinə başladılar.
Nəticədə, naxçıvanlılar kütləvi qırğınlara və zorakılıqlara məruz
qalmış, erməni quldurlarına və onların himayəçisi olan çar
hakimiyyəti
dairələrinə
qarşı
qəhrəmancasına
mübarizə
aparmışdılar. Naxçıvan tarixinin bu qanlı faciələri, ermənilərin
azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımlar böyük Azərbaycan
yazıçısı M.S.Ordubadinin “Qanlı illər” kitabında konkret fakt-
larla əks olunmuşdur.
Birinci Dünya müharibəsi illərində bütün Azərbaycan
torpaqları kimi, Naxçıvan diyarı da tarixin ən ağır sınaqları
qarşısında qaldı. Azərbaycanın digər torpaqları kimi, Naxçıvan
da öz hərbi-siyasi mövqeyinə görə böyük dövlətlərin maraq
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
dairəsinə daxil idi. Digər tərəfdən, “böyük Ermənistan” yaratmaq
xülyasına düşən erməni millətçiləri Şərqi Anadolu ilə yanaşı,
Naxçıvan da daxil olmaqla bütün Şimali Azərbaycanı ələ
keçirməyə çalışırdılar.
1917-ci il fevral inqilabının qələbəsindən sonra Naxçı-
vanda da müvəqqəti hökumətin orqanları təşkil edildi. Eyni za-
manda Naxçıvan şəhərində, Culfada, Şahtaxtı dəmir yolu stansi-
yasında və b. yerlərdə bolşeviklərin yeni hakimiyyət orqanları–
sovetlər yaradıldı. İmperiyanın bir çox əyalətlərində olduğu kimi,
Naxçıvanda da ikihakimiyyətlilik mövcud idi. Zaqafqaziyanı (rus
dilində Cənubi Qafqaza verilən ad. “Qafqazın o tərəfi” məna-
sında işlənirdi – İ.H.) müvəqqəti olaraq idarə etmək üçün Xüsusi
Zaqafqaziya Komitəsi deyilən hökumət qurumu yaradıldı. Mər-
kəzi Tiflis şəhəri beş nəfər üzvdən yalnız bir nəfər azərbaycanlı
olan hökumətin böyük bir regionu idarə etmək imkanı yox idi.
Həmin hökumətin Naxçıvandakı yerli komitəsi də diyarı idarə
edə biləcək və bu ərazidə əmin-amanlığı qoruyacaq qədər güclü
deyildi. Üstəlik də, 1917-ci ilin oktyabrında Rusiyada baş verən
bolşevik çevrilişi və rus ordularının diyarı tərk etməsindən sonra
bölgədə vəziyyət sürətlə pisləşməyə, ictimai-siyasi sabitlik pozul-
mağa başladı. Naxçıvan diyarının müsəlman-türk əhalisi silahlan-
mış, yaxşı təşkil olunmuş təcavüzkar əhval-ruhiyyəli ermənilər,
quldur daşnak dəstələri ilə üz-üzə qaldılar.
Çar Rusiyasının on illər boyu düşmən gözü ilə baxdığı,
hərbi xidmətdən kənarlaşdırdığı türk-müsəlmanlarından fərqli
olaraq, Qafqazın erməni əhalisi çar ordusunda xidmət edirdilər.
1918-ci
ilin
əvvəllərində
və
sonrakı
iki
ildə
xarici
imperialistlərin, erməni daşnak hökumətinin maddi və mənəvi
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
köməyi ilə ermənilər Naxçıvan bölgəsində azərbaycanlılara qarşı
dəhşətli qırğınlar törətdilər. Arxiv materiallarından məlum olur
ki, 1918-1920-ci illərdə erməni cəlladları 73 mindən artıq
müsəlman sakini qətlə yetirmişdir. Naxçıvanda Müsəlman Milli
Şurasının katibi olmuş Mirzə Bağır Əliyev 1918-1920-ci illər
hadisələrindən bəhs edən gündəlik yazmış və həmin gündəlik
“Qanlı günlərimiz” adı ilə kitab kimi çap edilmişdir.
1918-ci il may ayının 28-də Azərbaycan xalqı öz dövlət
müstəqilliyini bərpa edərək müsəlman şərqinin ilk demokratik
respublikasını – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini yaratdı. AXC
dövründə ölkədə və onun ətrafında siyasi vəziyyət çox mürəkkəb
idi. 1918-ci ilin iyununda Andranik Ozanyanın quldur dəstələri
Naxçıvana basqın edərək dinc əhaliyə qarşı vəhşiliklər törətdilər.
Silahlı erməni quldur dəstələri təkcə Gilançay və Əlincəçay
vadisində 80-dən artıq kəndi viran qoymuş, əhalini amansızlıqla
qətlə yetirmişdilər. Müsəlman Milli Şurası, onun Cəfərqulu xan,
Rəhim xan, Kamran xan, Kalbalı xan kimi qəhrəman üzvləri və
yerli əhali igidliklə mübarizə aparmış, kömək üçün Osmanlı
Türkiyəsinə müraciət etmişdilər. 1918-ci il iyulun əvvəlində türk
generalı Kazım Qarabəkir paşanın qoşunları yerli əhali ilə
birlikdə erməni cəlladlarını məğlub edib Naxçıvandan qovdular.
Lakin I Dünya müharibəsində məğlub olan Türkiyə Mudros
barışığına (1918, 30 oktyabr) əsasən, öz qoşunlarını Cənubi
Qafqazdan, eləcə də Naxçıvandan çıxarmağa məcbur oldu. Türk
qoşunlarının diyarı tərk etməsindən sonra 1918-ci il noyabrın
3-də Naxçıvanda paytaxtı Naxçıvan şəhəri olan Araz-Türk
Respublikası yaradıldı. Onun ərazisi 8,6 min kv.km, əhalisi isə
1 milyon nəfərə yaxın idi. Bu respublikanın hüdudları Naxçıvan,
Dostları ilə paylaş: |