Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Moskva müqaviləsinin şərtləri 1921-ci il oktyabrın 13-də
Rusiya nümayəndəsinin iştirakı ilə Türkiyə, Azərbaycan,
Gürcüstan və Ermənistan arasında bağlanmış Qars müqaviləsi ilə
daha da möhkəmləndirildi. Müqavilədə yenə də Naxçıvanın
Azərbaycanın tərkibində saxlanılması və ona muxtariyyət
verilməsi
məsələsi
təsbit
olunmuşdur.
Lakin
Moskva
müqaviləsindən fərqli olaraq Qars müqaviləsinin V maddəsində
Naxçıvanın statusu məsələsində razılığa gələn tərəflər müəyyən
edilmişdir. Bunlar Türkiyə, Azərbaycan və Ermənistan
hökumətləri idi.
1922-ci il yanvarın 25-də Naxçıvan diyarının I Sovetlər
qurultayı Naxçıvan İnqilab Komitəsini ləğv etdi, Naxçıvan
İcraiyyə Komitəsi və Naxçıvan SSR Xalq Komissarları Soveti
yaratdı. 1923-cü il fevralın 27-də III Ümumnaxçıvan Sovetlər
qurultayı Naxçıvan SSR-in muxtariyyət hüquqları əsasında
Azərbaycan SSR tərkibinə daxil edilməsi haqqında qərar qəbul
etdi və Azərbaycan MİK-ə müraciət ünvanlandı. Azərbaycan
MİK-in III sessiyası bu müraciəti təsdiq etdi.
1923-cü ilin 16 iyunundan Naxçıvan SSR-in statusu məh-
dudlaşdırıldı və o Naxçıvan Muxtar Diyarına çevrildi. 1923-cü
ilin sonunda Naxçıvan Muxtar Diyarının muxtar respublikaya
çevrilməsi məsələsi irəli sürüldü. Azərbaycan MİK 1923-cü il
dekabrın 31-də bu barədə qərar qəbul etdi. Zaqafqaziya MİK-in
1924-cü il yanvarın 8-də keçirilən I plenumu bu qərarı təsdiqlədi.
1924-cü il yanvarın 18-də Naxçıvan MSSR-in hakimiyyət or-
qanları təşkil edildi.
1924-cü il fevralın 9-da Azərbaycan SSR MİK-in dekreti
ilə Naxçıvan Muxtar Diyarı Naxçıvan MSSR-ə çevrildi.
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Beləliklə, ermənilərin Naxçıvanın Azərbaycandan qoparılmasına
yönəlmiş düşmənçilik niyyətləri boşa çıxdı, Naxçıvanın
Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olması və onun Azərbaycan
dövlətçiliyindəki yeri öz ədalətli hüquqi qiymətini aldı.
Naxçıvan Muxtar Respublikasının sahəsi tarixi Naxçıvan
ərazisinin yalnız 5.988 kv.km-ni əhatə edirdi. 1929-1930-cu
illərdə və bundan sonra, Kreml rejimi Moskva və Qars
müqavilələrinin qərarlarına zidd olaraq Naxçıvana qarşı
ermənilərin yeni ərazi iddialarını həyata keçirdi. Nəticədə,
muxtar respublikanın ərazisi daha da azaldıldı. Təkcə 1929-cu
ildə Zaqafqaziya MİK-in qərarı ilə Naxçıvanın 657 kv.km ərazisi
- Şərur qəzasının Qurdqulaq, Xaçik, Horadiz, Naxçıvan qəzası
Şahbuz nahiyəsinin Oğbin, Ağxaç, Almalı, İtqıran, Sultanbəy
kəndləri, Ordubad qəzasının Qorçevan kəndi, habelə Kilit kəndi
torpaqlarının bir hissəsi Ermənistana verildi.
Hazırda Naxçıvan
Muxtar Respublikasının ərazisi 5,5 min kv.km-dir. Azərbaycan
xalqının
ümummilli
lideri
Heydər
Əliyev
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Komissiyasının 1998-ci il yanvarın
14-də keçirilən iclasında demişdir: “Naxçıvanın muxtariyyəti
tarixi
nailiyyətdir,
biz
bunu
qoruyub
saxlamalıyıq.
Naxçıvanın muxtariyyəti Naxçıvanın əldən getmiş başqa
torpaqlarının qaytarılması üçün ona xidmət edən böyük bir
amildir. Biz bu amili qoruyub saxlamalıyıq”.
1920-30-cu illər Naxçıvan tarixinin ağır dövrlərindəndir.
Həmin illərdə Naxçıvanın idarə edilməsi, ilk vaxtlar Azərbaycan
MİK-in 1924-cü ilin aprelində qəbul etdiyi Əsasnamə ilə
tənzimlənirdi. Həmin əsasnamə 1926-cı il aprelin 18-də
Ümumnaxçıvan Sovetlər qurultayının qəbul etdiyi Naxçıvan
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
MSSR-in birinci Konstitusiyasınadək qüvvədə olmuşdur. Sonra
isə SSRİ və Azərbaycan SSR konstitusiyalarının dəyişdirilməsi
ilə əlaqədar olaraq 1937-ci il sentyabrın 17-də Naxçıvan MSSR-
də yeni Konstitusiya qüvvəyə minmişdir.
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin
Azərbaycana rəhbərlik etdiyi illər respublikanın, o cümlədən
Naxçıvanın həyatında yüksəliş dövrü kimi xarakterizə olunur. Bu
illərdə Naxçıvan diyarı yenidən quruldu, tikildi, inkişaf etdi.
Naxçıvan MSSR qabaqcıl sənaye, kənd təsərrüfatı, elm və
mədəniyyət mərkəzinə çevrildi. Naxçıvanın sosial-iqtisadi, siyasi
və mədəni həyatında böyük dirçəliş baş verdi. Bu dövrdə SSRİ
və Azərbaycan SSR konstitusiyalarına uyğun olaraq, Naxçıvan
MSSR-in də yeni Konstitusiyası (1978-ci il) qəbul edildi. Böyük
inkişafın nəticəsi idi ki, 1980-ci ilin sonuna yaxın muxtar
respublikada məhsul istehsalı 1924-cü ilə nisbətən 180 dəfədən
çox artmışdı. Mənzil tikintisi sahəsində də irəliləyiş müşahidə
olunurdu. Belə ki, təkcə Naxçıvan şəhərində 45 min nəfər
əhalinin yaşadığı yeni yaşayış massivləri salındı.
XX əsrin 80-ci illərinin sonlarında respublikada siyasi
vəziyyət xeyli mürəkkəbləşdi.
1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə sovet
ordusunun Bakıda dinc əhaliyə divan tutmasından bir neçə saat
əvvəl Naxçıvan erməni təcavüzkarlarının hücumuna məruz qaldı.
Qanlı Yanvar günlərində Azərbaycan ilk şəhidlərini Naxçıvanda
verdi. Kərki kəndi ermənilər tərəfindən işğal edildi. SSRİ
rəhbərliyinin riyakar mövqe tutması səbəbindən xalqın tələbi ilə
Naxçıvan MSSR Ali Soveti o zaman üçün misli-bərabəri
olmayan cəsarətli bir qərar qəbul etdi – Naxçıvan MSSR-in SSRİ
Dostları ilə paylaş: |