Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti «magistratura məRKƏZİ»



Yüklə 487,75 Kb.
səhifə1/5
tarix27.10.2017
ölçüsü487,75 Kb.
#7103
  1   2   3   4   5


AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ
«MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ»
Əlyazma hüququnda

ALLAHVERDİYEV MAHMUD ŞAHİN OĞLU
QISAMÜDDƏTLİ AKTİVLƏRİN UÇOTU VƏ TƏHLİLİNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ”

mövzusunda
MAGİSTR DİSSERTASİYASI
İxtisasın şifri və adı 050406 “Mühasibat uçotu və audit”

İxtisaslaşma İstehsal sahələrində mühasibat

uçotu və audti

Elmi rəhbər i.e.n., dos.İsmayılov N.M.

Magistr proqramının rəhbəri i.e.n., dos.Kazımov R.N.

Kafedra müdiri: i.e.n., dos.Cəfərli H.A.



BAKI-2015

M Ü N D Ə R İ C A T

GİRİŞ


……………………………………………………………………..

3

I FƏSİL

QISAMÜDDƏTLİ AKTİVLƏRİN UÇOTU VƏ TƏH­Lİ­Lİ­NİN NƏZƏRİ-METODOLOJİ VƏ PRAKTİKİ ƏSASLARI




1.1.

Aktivlərin mahiyyəti, funksiyası və təsnifatının ümumi əsasları

7

1.2.

Qısamüddətli aktivlərin iqtisadi məzmunu, onların təsnifatı və qiymətləndirilməsinin konseptual əsasları……………………..

23


1.3.

Qısamüddətli aktivlərin uçotu və təhlilinin ümumi prinsipləri

31

II FƏSİL

QISAMÜDDƏTLİ AKTİVLƏRİN UÇOTU VƏ TƏH­Lİ­Lİ­NİN TƏŞKİLİ METODİKASI VƏ ONUN TƏKMİLLƏŞ­Dİ­RİL­­MƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ




2.1.

Qeyri-monetar cari aktivlərin uçotunun mövcud sistemi, onun qiymətləndirilməsi……………………………………………….

37


2.2.

Monetar cari aktivlərin uçotu metodikası və onun təkmil­ləş­di­ril­məsi istiqamətləri………………………………………………..

48


2.3.

Müəssisənin cari likvidliyinin və ödəmə qabiliyyətinin təhlili….

56



NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR…………………………………….


75



İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI…………….


80


GİRİŞ
Mövzunun aktuallığı. Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotunun inkişaf etdirilməsi və təkmilləşdirilməsinin zəruriliyi bir sıra xarici və daxili faktor­lar­­la bağlıdır. Ölkənin dünyada gedən və dərinləşən iqtisadi inteqra­si­ya­ya qoşul­ma­sı, xarici investisiya axınının güclənməsi, müəssisələrin xarici şirkətlərlə əlaqələ­ri­nin genişlənməsi uçot, hesabat və təhlilin təkmilləşdirilməsi və bey­nəl­xalq stan­dart­lara uyğunlaşdırılmasını şərtləndirən xarici amillərdir. Yaranan vahid iqtisadi məkanda, beynəlxalq bazarlarda tərəfdaşlar arasında əlaqə və ünsiyyət vasitəsi kimi məhz uçot, təhlil, audit və hesabatın verdiyi infor­ma­si­ya­dan istifadə edilir. Bu informasiyanın hamının eyni şəkildə başa düşəcəyi kimi formalaşdırıl­ması dünya miqyasında uçot və hesabatın, o cümlədən qısamüd­dət­­li aktivlər üzrə uçot, təh­lil və hesabatın nəzəri-metodoloji və metodiki əsas­la­rı­nın ra­zı­laşdırılması və har­mo­nizasiyasını tələb edir. Məhz bu baxımdan «Mü­ha­­sibat uçotu haqqında» Azər­bay­can Respublikasının Qanununun maddələ­rinin və onlarda əks etdirilmiş konkret tələblərin reallaşdırılması «Kommersiya təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartları»nın işlənilib hazırlan­ma­sını zəruri etmişdir. Həmin qanuna əsasən qısamüddətli aktivlərlə birbaşa əla­qəli olan bir neçə standartın hazırlan­ma­sı nəzərdə tutul­muşdur.

Lakin, qısamüddətli aktivlərin uçotu və təhlilinin təkmilləşdirilməsi və bey­nəl­xalq standartlara uyğunlaşdırılması zəruriliyini yalnız xarici fak­tor­lar­la bağ­lamaq nəzəri və praktiki cəhətdən düzgün sayılmır. Məsələ burasındadır ki, bu sahədə mövcud olan uçot, təhlil və he­sabat sistemi nəzəri, metodoloji və prak­tiki baxımdan müəyyən çatış­maz­lıqlara və nöqsanlara malikdir. Bu da həmin sistemin formalaşdırdığı infor­masiyanın tərkibində və keyfiyyətində öz əksini tapır. Başqa sözlə desək, həmin in­for­masiya əsa­sında aktivlərin səmərəli idarə edil­məsi, maliyyə və investisiya xarakterli iqtisadi qə­rarların qə­bul olun­ması prak­­tiki cəhətdən mümkün olmur. Bütövlükdə götürdükdə, qısamüd­dətli ak­tiv­lərin uçotu, təhlili və hesabatının mövcud vəziyyəti bazar iqtisadiy­ya­tı­nın müa­sir dina­mi­ka­sına, xü­su­siyyətlərinə tam uyğun gəlmir və onun inki­şa­fı­na mane olur. Beləliklə, ölkədə qısamüddətli aktivlərin uçotu, təhlili və he­saba­tı­nın mövcud vəziyyətinin geniş şəkildə tədqiq edilməsi, onun təkmilləşdirilməsi və bey­nəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması obyektiv zərurətə çevrilir. Deyi­lən­lər se­çilmiş magistr dissertasiyasının mövzusunun aktuallığını şərtləndirir və onun elmi-praktiki əhəmiyyətini müəyyən edir.



Problemin öyrənilmə səviyyəsi. Qısamüddətli aktivlər bütövlükdə müəs­si­sə­lə­rin malik olduğu əmlakın tərkibində yüksək xüsusi çəkiyə malikdir. Odur ki, onların uçotu və təhlili nəzəri-metodoloji və praktiki baxımdan daim təd­qiqat ob­yekti olmuşdur. Qısamüddətli aktivlərin mahiyyəti, təsnifatı, qiymətləndiril­mə­si, uçotu və təhlilinin aparılması metodikası və hesabatda əks etdi­ril­məsi mə­­sə­lələri ölkədə bu və ya digər dərəcədə H.İ.Namazəliyevin, V.T.Novru­zovun, S.M.Səbzəliyevin, Ə.İ.Daş­də­mirovun, H.A.Cəfərlinin, Q.Ə.Abbasovun, N.M. İs­mayılovun, V.M.Quli­ye­vin, R.N.Kazımovun və başqalarının əsərlərində araş­dı­rıl­mışdır. Xarici ölkə iqtisadçı alimlərindən P.S.Bezrukix, V.F.Paliy, V.D.No­vod­vorski, N.P.Kondrakov, A.İ.Staxanov, O.V.Solovyova, V.V.Ko­val­yov qısa­müd­dətli aktivlərin uçotu və təhlili metodikasının təkmilləşdirilməsinə dair öz tək­lif və tövsiyyələrini vermişdir. Lakin, qısamüddətli aktivlərin uçotu və hesa­ba­tı üzrə çoxlu sayda tədris və­saitinin, tədqiqat xarakterli monoqrafiyaların, mə­­qalələrin olmasına bax­mayaraq, həmin aktivlərin uçotu və təhlilinin bey­nəl­xalq standartlara uyğun təkmilləşdirilməsinə dair konkret təkliflərə az rast gəli­nir və bəzən də heç rast gəlinmir. Bütün deyilənlər magistr dissertasiya işinin möv­­zusunun aktuallığını, onun məqsədini və vəzifəsini müəyyən etmişdir.

Tədqiqatın məqsədi və vəzifələri. Magistr dissertasiya işinin məqsədi qısa­müd­dətli aktivlərin uçotu və təhlili metodikasının mövcud vəziyyətinin geniş ara­şdırılması əsasında onların nəzəri-metodoloji çatışmazlıqlarını aşkar etmək, milli və beynəl­xalq standartlara uyğun təkmilləşdirilməsinə dair əsaslandırılmış təklif və töv­siy­yələr hazırlamaqdan ibarətdir. Həmin məqsədə uyğun olaraq aşa­­ğı­da­kı vəzi­fələr kompleksi müəyyənləşdirilmişdir:

- qısamüddətli aktivlərin iqtisadi ma­hiy­yəti və funksiyasının normativ sənədlərdə, nəzəri və praktiki yönümlü ədə­biy­yat­larda necə açıqlandığını tən­qi­di araşdırmaq və onları dəqiqləşdirmək;

-qısamüddətli aktivlərin uçot və hesabatda təsnifləşdirilməsinin müasir vəziyyətini araşdırmaq;

-qısamüddətli aktivlərin sintetik uçotu metodikasını hərtərəfli araşdırmaq, bu sahədə olan çatışmazlıqları və nöqsanları göstərmək;

-qısamüddətli maliyyə aktivlərinin təsnifat qrupları üzrə ayrı-ayrı növlə­ri­nin uçot və hesabatda qiymətləndirilməsi metodlarını təhlil etmək;

-qısamüddətli aktivlərin mövcudluğu və hərəkəti barədə əhəmiyyətli və keyfiyyətli informasiya formalaşdırmaq məqsədilə onların hazırki təsnifatını dəqiq­ləş­dirmək və təkmilləşdirmək;

-qısamüddətli aktivlərin uçotu və təhlili metodikasının təkmilləşdi­rilməsi üzrə konkret təklif və tövsiyyələr işləyib hazırlamaq;

-qısamüddətli aktivlərin maliyyə hesabatında beynəlxalq standartlara uy­ğun təsnifatı və qiymətləndirilməsinə dair əsaslandırılmış təkliflər vermək;



Tədqiqatın predmeti və obyekti. Tədqiqatın predmetini qısamüddətli ak­tiv­­lərin uçot və hesabatının ölkədə hazırda tətbiq olunan sistemi və onların kom­pleks təhlili metodikası təşkil edir. Tədqiqatın obyekti kimi konkret olaraq qı­sa­müddətli aktivlərin təsnifatının, qiymətləndirilməsinin, uçotunun, hesabatı­nın və təhlilinin normativ sənədlərdə təsbit olunmuş metodları, qaydaları və üsul­ları götürülmüşdür.

Magistr dissertasiya işinin nəzəri və metodoloji əsasları. İşin nəzəri və me­to­doloji əsaslarını Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Mülki Məcəl­ləsi, Vergi Məcəlləsi, «Mühasibat uçotu haqqında» Qanunu, Maliyyə Hesaba­tı­nın Beynəlxalq və Milli Standartları, qısamüddətli aktivlərin ma­hiy­yəti, təsni­fa­tı, qiymətləndirilməsi, uçotu və təhlilinə dair müxtəlif ölkələrin iqtisadçı- alim­lə­rinin elmi-praktiki əsərləri təşkil edir. Tədqiqatın gedişində mən­tiq, monoqra­fik, müqayisə, həmçinin mühasibat uçotu və iqtisadi təhlilə məxsus olan spesifik üsullar və me­tod­lar tətbiq edilmişdir.

Magistr dissertasiya işinin elmi yeniliyi. İşin elmi yeniliyi aşağıdakılardan ibarətdir:

- qısamüddətli aktivlərin mahiyyət xarakteristikaları və funksiyaları dəqiq­ləş­dirilib müəyyən edilmişdir;

- qısamüddətli aktivlərin uçot və hesabatda təsnifatı və qiymətləndirilməsi məsələləri kompleks şəkildə araşdırılmış, bu sahədə mövcud olan nöqsan və çatış­mazlıqlar aşkar edilmişdir;

- qısamüddətli aktivlərin ayrı-ayrı növlərinin uçotunun mövcud metodi­ka­sı hərtərəfli təhlil edilmiş və ona tənqidi qiymət verilmişdir;

- qısamüddətli aktivlərin tərkibi dəqiqləşdirilmiş, onlar ayrı-ayrı təsnifat ierarxiyası üzrə qruplaşdırılmışdır;

- qısamüddətli aktivlərin uçot və hesabatda təsnifatı vahid metodoloji əsasda aparılmışdır;

- qısamüddətli aktivlərin mövcudluğu və hərəkətinin sintetik uçotunun in­formasiyasının tələb olunan kəmiyyəti və keyfiyyətinə uyğun təkmilləşdiril­məsi üzrə təkliflər hazırlanmışdır;

- qısamüddətli aktivlərin təhlili və qiymətləndirilməsi metodikasının tək­mil­ləşdirilməsinin ümumi istiqamətləri müəyyən edilmişdir;

- qısamüddətli aktivlərin tərkibi, təsnifatı və qiymətləndirilməsinin beynəl­xalq və milli standartlara uy­­ğun təkmilləşdirilməsinə dair konkret təkliflər veril­­mişdir.

İşin praktiki əhəmiyyəti. Qısamüddətli aktivlərin iqtisadi mahiyyəti və funk­siyasının düzgün açıqlanması onların uçotu və təhlilinin daha səmərəli təş­ki­linə imkan verə bilər. Qısamüddətli aktivlərin təsnifatı, qiymətlən­di­ril­məsi, uçotu və təhlili sahəsində müəyyən edilmiş nöqsan və çatışmazlıqlar isə milli mü­ha­si­bat uçotu standartlarının təkmilləşdirilməsi zamanı nəzərə alına bilər. Bun­dan başqa, qısamüddətli aktivlərin təsnifatı, qiymətləndirilməsi, uço­tu və təh­lilinin təkmil­ləş­dirilməsinə dair konkret təkliflər və tövsiyyələr yeni stan­dartların bu sahədə mövcud olan beynəlxalq standartlara və qaydalara uyğun tək­mil­ləş­dirilməsində istifadə oluna bilər.

İşin həcmi və quruluşu. Magistr dissertasiya işi girişdən, iki fəsildən, nəticə və tək­lif­lərdən, həmçinin istifadə edilmiş ədəbiyyatların siyahısından ibarətdir.

I FƏSİL. QISAMÜDDƏTLİ AKTİVLƏRİN UÇOTU VƏ TƏHLİLİNİN NƏZƏRİ-METODOLOJİ VƏ PRAKTİKİ ƏSASLARI
1.1 Aktivlərin mahiyyəti, funksiyası və təsnifatının ümumi əsasları
Uçota alınan və hesabatda əks etdirilən obyektin mahiyyəti və məzmunu nəzəri-metodoloji cəhətdən düzgün, hərtərəfli müəyyən edilmədikdə həmin ob­yekt haqqında formalaşdırılan informasiyanın keyfiyyəti də aşağı olur, hətta bəzən səhv idarəetmə və maliyyə qərarlarının qəbul edilməsinə gətirib çıxarır. Uçot və hesaba­tın başlıca elementlərindən olan aktivlərin, xüsusilə də qısa­müd­dətli aktivlərin mahi­yyəti, funksiyası, təsnifatı və qiymətləndirilməsi normativ sənədlərdə və iqti­sad­çıla­rın əsərlərində kifayət qədər dərin açıq­lanmamış, yaxud tədqiq edilməmişdir. Paradoksal hal olsa da, bu məsələlər içərisində ən zəif araş­­dırılanları məhz aktivlərin mahiyyəti və funksiyasıdır. Uçot və hesabat sis­te­minin daha da inkişaf etdirilməsi və onun beynəlxalq standartlara uyğun­laş­dırılması bu sahədə nəzəri və metodoloji tədqiqatların dərinləşdiril­mə­sini tələb edir. Digər tərəfdən, aktivlərin təsnifatı, qiymətlən­dirilməsi və sintetik uço­tu­nun sxemi xeyli dərəcədə onların mahiyyətcə düzgün xarakterizə edilməsi və in­ter­pretasiyasından asılıdır. Deyilənləri nəzərə almaqla bütövlükdə «aktivlər», o cümlədən «qısamüddətli aktivlər» anla­yışlarının mahiyyəti üzərində dayan­maq nəzəri və praktiki cəhətdən yerinə düşər.

Araşdırmalar göstərir ki, nə ümumnəzəri iqtisadi ədəbiyyatlarda, nə də uçot və təhlilin nəzəri məsələlərinə həsr edilmiş dərsliklərdə, dərs vəsait­lərində, monoqrafi­ya­larda, məqalələrdə və digər mənbələrdə «aktiv», yaxud «ak­tiv­lər» anlayışının bütövlükdə dərin tərifi verilməmişdir. Onların bəzilərində hətta, həmin anlayışın özü ümumiyyətlə tədqiqat obyekti deyildir. Əksər mən­bələrdə aktivlərin yalnız ayrı-ayrı tərkib hissələrinin tərifi verilir. Başqa sözlə, «aktiv­lər» anlayışı bütöv bir iqtisadi kateqoriya kimi tədqiq edilib öyrənilmir.



Əvvəlcə onu qeyd edək ki, mühasibat uçotunun nəzəri əsası sayılan iqtisadi nəzəriyyədə «aktiv» və ya «aktivlər» anlayışına demək olar ki, rast gə­lin­mir. Müha­sibat uçotu sistemində aktivlər adı altında əks et­dirilən şeylər, iqtisadi nə­zə­riyyəyə aid kitablarda «resurslar» və yaxud «iq­tisadi resurslar», «maddi re­surs­­lar», «istehsal vəsaitləri», «əmək vasitələri», «əmək cisimləri», «kapital», «əsas kaptal», «dövriyyə kapitalı» kimi anla­yışlarla ifadə olunur. Həmin anla­yış­­lar interpretasiya olunur, onlar ətrafında dis­kus­siyalar aparılır. Məsələn, «İq­ti­­sadi nəzəriyyə» adlı dərslikdə «resurs», «iqtisadi resurslar», «kapital» kimi aşlayışlar şərh edilir, onların nədən ibarət olduğu göstərilir (24, s.66-67). «İq­ti­sadi nəzəriyyə» adlı fundamental dərslikdə bu anlayışların, xüsusilə də «ka­pi­tal» anlayışının iqtisadi mahiyyəti açıqlanır, ka­pitalın tarixi ilkin formaları, növləri çox geniş tədqiq olunur. La­kin, göstərilən iki dərsliyin heç birində «ak­tiv­lər» anlayışına rast gəlinmir. Am­ma, hər iki mənbədə kapitalın tərkib hissləri göstərilir: «Kapital dedikdə mad­di nemətlər istehsalı və xidmətlərin göstərilməsi üçün yığılan istehsal vasitələri (ehtiyatları) başa düşülür. Buna hər cür maşın və avadanlıqlar, qur­ğular, dəz­gahlar, nəqliyyat vasitələri və s. daxildir» (24., s.67). Adı çəkilən digər dərslikdə isə kapi­tal daha geniş tərkibdə göstərilir. Əsas və dövriyyə kapi­talı şəklində onların tərifi isə belə verilir: «Məhsuldar kapitalın is­teh­sal prosesində bütün­lük­də iştirak edən, aşındıqca öz dəyərini məhsulun üzə­rinə hissə-hissə keçirən ün­sürlərinə əsas kapital deyilir. Dövriyyə kapitalı məh­sul­dar kapitalın o his­səsinə deyilir ki, onun istehlakı prosesində dəyəri bü­tün­lükdə məhsulun üzə­ri­nə keçir və bu dövr ərzində pul formasında tamamilə ka­pi­talistə qayıdır» (22., s.309). Aydındır ki, verilmiş təriflər əsas və dövriyyə ka­pi­talının nədən ibarət oldu­ğu­nu, hansı funksiyaları yerinə yetirdiyini və istehsal pro­sesində nə ki­mi rol oynadığını başa düşməyə imkan verir. Lakin, bu tərif­lərin heç biri həmin və­sait­lərin, başqa sözlə desək əsas və dövriyyə vəsaitlərinin yaranma mənbələrini özündə tam əks etdirmir. Ədalət naminə demək lazımdır ki, məsələ­yə bu cür ya­naş­ma, yəni kapitalın əsas vəsaitlərdən və dövriyyə və­sait­­lə­rindən ibarət olması yalnız ölkə­mizin iqtisadçı -alimləri tərəfindən deyil, həmçinin xarici ölələrin iqtisadçı - alimləri tərəfindən də təsdiqlənir. Məsələn, «Эко­номичес­кая теория» adlı dərsliyin müəllifləri də kapitalın əsas və döv­riy­yə vəsaitlərindən ibarət olduğunu vurğulayır. «İsteh­sa­lat faktoru kimi kapital istehsalda istifadə olunan binalardan, tikililərdən, ava­dan­lıqlardan, alətlərdən, nəqliyyat vasitələrindən, satış vasitələ­rindən və yarım­fabrikatlardan ibarətdir» (34, s.44). Bu tərifdə kapital yalnız istehsal vasitə­lə­ri­nin, yaxud şeylərin məc­mu­su kimi göstərilir. Həmin tərif nə kapitalın mahiy­yə­ti­ni, nə də onun son məq­sə­dini açıqlamır. Başqa sözlə, kapital adlandırılan is­teh­sal vasitələ­ri­nin iqtisadi məzmunu və funksiyası bu tərifdən görünmür.

Kapitalın ən böyük tədqiqatçısı olmuş K.Marks da kapitalın sadəcə ola­raq şeylərdən ibarət olduğu fikrini qəti qədd edir. Onun fikrincə, istehsal vasitələri, pul yalnız o zaman kapital olur ki, onlar əlavə dəyər yaratmış olsun. K.Marks «Kapital» əsərinin «Pulun kapitala çevrilməsi» bölməsində sübut edir ki, kapi­tal ilk dəfə pul şəklində meydana çıxır. K.Marksa görə əmtəə tədavülü öz-özlü­yündə kapital yaratmır. O, əmtəə tədavülünün Ə-P-Ə formasında oldu­ğunu gös­tərir. Bu şəkildə baş verən tədavül prosesində kapital yaran­mır. Burada məqsəd bir cür əmtəəni satıb başqa cür əmtəə almaq şəklində formalaşa bilər. Onda belə çıxır ki, başqa cür əmtəəni almaq üçün əvvəlcə bir cür əmtəə istehsal etmək lazım gəlir. Bu zaman tətbiq olunan istehsal vasitələri kapital kimi fəaliyyət göstərmir. Əgər bu vəziyyət konkret istehsal-kommersiya müəs­si­səsinə şamil olunursa, onda K.Marksın fikrinin düz­gün olduğu aydın görünər. Məsələ bundadır ki, heç bir müəssisə öz istehsal-kommersiya fəaliy­yə­tini sadə əmtəə tədavülü formasında həyata keçirə bilmir və öz istehsalını başqa əmtəə alıb onu istehlak etməklə kifayətlənmir. Hər bir kommersiya müəssisəsinin fəaliyyətinin son nəticəsi mənfəət olduğuna görə kapital pul şəklində tədavüldə iştirak edir və P-Ə-P trayektoriyasını cızır. Beləliklə, əvvəldə avans edilən dəyər tədavüldə nəinki qorunur, həmçinin öz kəmiyyətini dəyişdirir və məhz bu hərəkət onu kapitala çe­vi­rir. Beləliklə pulun, yaxud istehsal vasitələrinin avans edilməsindən müəs­si­sə əlavə dəyər və ya mənfəət əldə edildikdə, onları kapital kimi qəbul etmək mümkün olur.

Məlumdur ki, hər bir müəssisə öz fəaliyyətini yalnız özünün malik oldu­ğu, yəni üzərində mülkiyyət hüququ olduğu resurslarla deyil, həmçinin digər hü­quqi və fiziki şəxslərə məxsus resurslarla həyata keçirir. Bütün resurslardan isti­fadə nəti­cəsində əldə olunan məcmu mənfəət təkcə həmin müəssisəyə aid olma­yan, həm də digər hüquqi və fiziki şəxslərə məxsus resurslardan səmərəli istifadə nəticə­sində formalaşır. Deməli, məcmu mənfəətin bir hissəsi digər hüquqi və fi­ziki şəxslərin resurslarının istifadəsinin nəticəsi kimi onlara verilir. Zənni­miz­cə, məcmu mənfəətin yaradılmasında iştirak edən bütün resursların yalnız ümumi kapital kimi uçota alınması, onların mülkiyyətçilərinin hər birinin öz kapitalın­dan nə qədər iqtisadi fayda əldə etdiyini müəyyənləşdirməyə imkan vermir. Odur ki, müəssisənin istifadəsində olan resursların şirkətə məx­sus olan hissəsi ilə ona məxsus olmayan hissəsi arasında fərq işarəsinin qoyulması ob­yek­tiv zərurətə çevrilir. Belə bir fərqin yalnız iqtisadçı alimlər və praktiki işçi­lə­rin lek­si­konunda deyil, həmçinin rəsmi normativ sənədlərdə öz əksini tapması müs­təsna əhəmiyyət kəsb edir.

Araşdırmalar göstərir ki, nə iqtisadçı-alimlər və praktiklər arasında, nə də normativ sənədlərdə tədqiq olunan məsələyə dair vahid yanaşma yoxdur. Nəin­ki iqtisadçı-alimlər, hətta mühasibat uçotu üzrə dərsliklərin, dərs vəsaitlərinin, monoqrafiyaların, müxtəlif aspektlərdə yazılan məqalələrin müəllifləri arasında da aktivlərin mahiyyəti, funksiyası və tanınması kriteriyaları barədə vahid nöq­te­yi-nəzər formalaşmamışdır. Uçot üzrə elmi və praktiki işçilərin yaxından işti­rakı ilə hazırlanmış rəsmi normativ sənədlərdə isə aktivlərin uçotunun nəzəri və meto­doloji vəziyyəti müvafiq ədəbiyyatlarda göstərilənlərdən də qeyri-qənaət­bəxş­­dir. Təsadüfi deyildir ki, son dövrlərdə dərc edilən bəzi məqa­lə­lərdə aktiv­lə­rin, kapitalın, eləcə də uçot və hesabatın digər elementlərinin rəsmi normativ sənəd­lərdə verilmiş tərifi, tərkibi və təsnifatı daha çox tənqid olunur.



Qeyd edək ki, mühasibat uçotu üzrə əksər rəsmi normativ sənəd­lərdə bü­töv­­lükdə aktivlər anlayışının mahiyyəti açıqlanmamış, onların funksiyası isə dəqiq ifadə olunmamışdır. Belə sənədlərdən biri kimi 29 iyun 2004-cü il tarixli «Mühasibat uçotu haq­qın­da» Azərbaycan Respublikasının Qanunu göstərilə bilər. Qanunun «Mühasibat uçotunun əsas konsepsiyaları» adlı böl­mə­sində aktivlərin tərifi veril­mir və burada yalnız qısamüddətli və uzunmud­dətli aktivlər kimi iki blokdan söhbət gedir. Kommersiya təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarında dövriyyə aktivləri bir il ərzində, yaxud adi əməliyyat dövründə istehsal, tədavül və istehlak sferalarında iştirakı nəzərdə tutulan pul vəsaitləri və digər aktivlər kimi şərh olunur. Aktivlərin digər hissəsi sayılan uzun­müddətli aktivlər faydalı xassələrinin bir neçə ildə istifadəsi gözlə­ni­lən ak­tiv­lər şəklində ifadə edilir. Zənnimizcə, ayrı-ayrılıqda verilmiş təriflər də onların ümumi cəhətlərini və funksiyasını müəyyən etməyə imkan vermir. Qa­nun­da və standartlarda verilmiş bölgü yalnız həmin aktivlərin müəssisənin fəaliy­yətində iştirak etmə müddətini əks etdirir. Bu isə onların iqtisadi məzmu­nu­nu açmaq və funksiyasını müəyyən etmək baxımından kifayət deyildir. Xü­su­si vurğulamaq yerinə düşər ki, sözügedən Qanunda aktivlərdən istifadənin məq­sədi tam aydın­laş­dırılmamış və aktivlərin funksiyası öz əksini tapmamış qa­lır. Bundan başqa, Qanunda aktivlərin qısa və uzunmüddətli aktivlər adı altın­da təsvirini də məq­bul və düzgün saymaq mümkün deyildir. Belə ki, aktiv­lərin heç bir hissəsi dövr etmədən müəssisəyə iqtisadi fayda gətirə bilmir. Başqa məsə­­lə­­dir ki, onların bir hissəsi daha sürətlə dövr edir, digər hissəsinin dövr­etmə sürəti isə aşağıdır. Ümu­milikdə götürdükdə aktivlərin dövranı, yə­ni ardı­cıl olaraq bir formadan baş­qasına çevrilməsi onların dəyərinin ödə­nil­məsi şəklində baş verir. Aktivlərin bir hissəsi öz dəyərini cari dövrdə məhsulun, işin, xidmətin maya dəyərinə keçi­rir. Odur ki, aktivlərin bu hissəsinin cari aktivlər adlandırılması daha məqsə­də­uyğun sayıla bilər. Aktivlərin digər hissəsinin də­yə­rinin ödənil­mə­si isə bir neçə il ərzində, hətta on illər ərzində baş verir. Bu cür aktivlərin uzun­müddətli aktivlər adlandırılması uçot və təhlilin maraqları baxımından faydalı hesab olunur.

Lakin, aktivlərin ayrı-ayrı hissələrinin adlarının dəqiqləşdirilməsi onların başlıca və əsas xassəsini açmır. «Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Res­pub­likasının Qanununda və MMUS-da göstərilir ki, müəssisənin qısa və uzun­müd­dətli aktivlərinin məcmusu onun əmlakını təşkil edir. Zənnimizcə, müəs­si­sə­­nin malik olduğu və yaxud onun istifadəsində olan bütün qısa və uzun­müd­dətli aktivlər onun mülkiyyəti deyildir. Heç bir müəssisə istifadəsində olduğu həmin aktivlər üzərində 100%-li mülkiyyət hüququna malik olmur. Əgər, müəs­si­sənin öhdəlikləri vardırsa, bu o deməkdir ki, müəssisənin istifadəsində, yaxud balan­sın­da olan aktivlərin bir hissəsi, yəni öhdəliklərin məbləğinə bərabər olan his­­sə­si, digər hüquqi və fiziki şəxslərə məxsusdur. Müəssisənin istifdə etdiyi ak­tiv­­lə­rin hansı hissəsinin onun özünə, hansı hissəsinin isə digər hüquqi və fiziki şəxs­lə­rə məxsus olmasını dəqiq ayırd etmədən bir çox gös­təriciləri də dəqiq he­sab­­la­maq mümkün deyildir. Belə göstəricilərə müəssisənin ödəmə qabiliyyəti, maliy­yə sabitliyi, işgüzar aktivliyi, kreditqaytarma bacarığı kimi parametrlər aid edilə bilər. Beləliklə, müəssisənin istifadəsində olan aktivlərin hamısının onun əmlakı kimi qəbul edilməsi nə hüquqi, nə də iqtisadi baxımdan şərh oluna bil­­mir. «Mühasibat uçotu haqqında» Qanunun və MMUS-un digər bölmə­lə­rin­də aktivlərin uzunmüddətli və qısamüddətli aktivlərə bölgüsü haqqında müd­dəala­ra və interpretasiyalara az rast gəlinir. Bunu mühasibat uçotunun təşkili və apa­rıl­masını tənzimləyən digər rəsmi sənədlər barəsində də demək olar. Yal­nız bir fak­tı qeyd etmək kifayətdir ki, son 15 ildə ölkədə dərc olunmuş uçot üzrə dərs­lik və dərs vəsaitlərində «qeyri-maddi aktivlər» anlayışı istisna olmaqla «aktiv­lər» termini ümumiyyətlə işlədilmir.Konkret olaraq müəl­liflər tərəfindən hazır­lan­mış «Mühasibat (maliyyə) uçotu»», Mühasibat uço­tu­nun nəzəriyyəsi», «Mühasibat uçotunun əsasları», «Mühasibat uçotu və audit» adlı dərsliyi və dərs və­saitlərini göstər­mək olar. Burada adları çəkil­mə­­yən digər dərs vəsaitlə­rin­də də aktivlər bütövlükdə nəzəri və metodoloji ba­xım­­dan təd­qi­qat obyekti deyil­dir. Göstərilən tədqiqat xarakterli mənbələrdə ak­tiv­lərin yalnız ayrı-ayrı hissələri, ele­ment­ləri nəzərdən keçirilir. Ancaq qeyd etmək la­zım­dır ki, aktivlər bütöv bir kateqoriya, yaxud uçot və hesabat ele­men­ti kimi S.M.Səb­zə­li­yevin «Mühasibat (maliyyə) hesabatı» adlı dərs vəsaitində və «Ma­liyyə hesa­ba­tı: for­ma­­laş­dırıl­ma­sı və təkmilləşdirilməsi problemləri» adlı monoq­ra­fiya­sın­da öz geniş tədqiqini tapmışdır. Lakin, müəllifin birinci əsərində aktiv­lərin ma­hiy­yəti və funksiyası tam açılmır. Burada o, aktivləri mühasibat balan­sının bir elementi kimi balansın quruluşunu təhlil edərkən nəzərdən keçirir. Monoqra­fi­yada isə müəllif ak­tivlərin birbaşa tərifini verməsə də, onları makro və mikro-iq­tisadi ba­xımdan, hüquqi və əmlak nöqteyi-nəzərindən geniş təsnif və təsvir edir. Ak­tiv­lərin iqtisadi mahiyyətinə, onların müəyyən olunması krite­ri­ya­larına dair tənqidi araşdırmalara yalnız son illərdə «Maliyyə və uçot» jur­na­lının səhi­fə­lərində dərc edilən məqalələrdə rast gəlinir. Belə məqalələrə S.M.­Səb­­zəliyevin, V.M.Quliyevin, İ.M.İsmayılovun həmin jurnalda çap edilmiş mə­qa­­lə­lərini aid etmək olar. Həmin məqalələrdə aktivlərin uçotu və təhlilinin nə­zə­ri-meto­doloji aspektlərinə toxunulur. Lakin, bir və ya bir neçə məqalədə araş­dı­rı­lan məsələ­lə­rin hamısına tam aydınlıq gətirmək və onları kompleks şə­kil­də təd­qiq etmək müm­kün deyildir. Özü də həmin məqalələrdə aktivlər bütöv halında nəzərdən keçirilir, qısa və uzunmüddətli aktivlərin blok şəklində tədqiqi isə diqqətdən kə­nar­da qalır. Ümumiyyətlə, ölkə uçot ədəbiyyatında aktiv­lərin, o cümlədən qısa­müd­dətli aktivlərin elmi-praktiki cəhətdən öyrənilməsi, fikrimizcə qənaətbəxş sayılmır.

Deyilənlərdən fərqli olaraq post-sovet məkanı ölkələrində aktivlərin uçotu və təhlili sahəsində xeyli tədqiqatlar aparılmışdır. İ.A.Blankın əsərlərində aktivlərin mahiyyəti, onların fəaliyyətinin xüsu­siyyətləri, dəyərinin müəyyən edilməsi, dövriyyəsi, təsnifatı və amortizasiyası kimi məsələlər öz geniş təsvirini tapmışdır. Bundan başqa A.Y.Staxanovun, V.V.Kovalyovun, V.V.Patrovun, O.V.Efimovanın və V.F.Paliyin əsərlərində aktivlər, onların tərkib elementləri müxtəlif istiqa­mət­lərdə tədqiq və interpretasiya olunur. Buna misal olaraq həm­çinin P.S.Bezrukixin, V.F.Paliyin, V.D.Novodvorskinin, İ.E.Tişkovun, V.Q. Get­manın redaktəsi altında çap edilmiş dərslikləri və dərs vəsaitlərini gös­tər­mək olar. Həmin mənbələrlə dərindən tanışlıq onu deməyə əsas verir ki, on­la­rın bəzilərində aktivlərin mahiyyəti, funksiyaları, təsnifatı və qiymətlən­diril­məsi məsələləri geniş açıqlansa da, adları çəkilən müəlliflərin bu və ya digər mə­sə­lədə mövqeyi mübahisəli görünür. Aktivlərin iqtisadi mahiyyətinin İ.A.Blank tərəfindən daha geniş açıqlanmasına baxmayaraq məhz aktivlərə onun tərə­fin­dən verilən tərif daha çox mübahisə doğurur. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edim ki, aktivlərin mahiyyətini açıqlayarkən İ.A.Blank onların mühüm xarakteris­ti­ka­larını əsas götürür və onun qənaətinə görə həmin xarakteristikalar da məhz ak­­tiv­lərin mahiyyət tərəflərini kompleks şəkildə əks etdirir (10,s.13). İ.A.Blan­kın əsaslandırdığı həmin xarakteristikalar aşağıda­kılar­dır: 1) aktivlər müəssi­sə­nin təsərrüfat fəaliyyətinin həyata keçirilməsi prosesində istifadə olunan müx­tə­lif növlərdə iqtisadi resurslarıdır; 2) aktivlər müəssisənin investisiya olunan ka­pi­tal hesabına yaradılan əmlak qiymətliləridir; 3) aktivlər müəssisənin dəyərə malik olan əmlak qiymətliləridir; 4)aktivlərə yalnız o iqtisadi resurslar aiddir ki, onlara müəssisə tam nəzarət edir; 5) iqtisadi resurs kimi təsərrüfat fəaliyyə­tin­də istifa­də olunan müəssisə aktivləri müəyyən məhsuldarlıqla xarakterizə olunur; 6) ak­tiv­lər gəlir yaradan (doğuran) iqtisadi resurslardır; 7) təsər­rüfat fəaliyyə­tin­də is­ti­fadə olunan müəssisə aktivləri daimi dövriyyə prosesindədir; 8) aktiv­lə­rin müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətində istifadə edilməsi vaxt amili ilə sıx əlaqə­dar­dır; 9) aktivlərin təsərrüfatçılıqda istifadəsi risk amili ilə qırılmaz əlaqədar­dır; 10) aktivlərin tərkibində yaradılan əmlak qiymətliləri likvidlik amili ilə bağ­lı­­dır­. Göstərilən xarakteristikaları birləşdirərək İ.A.Blank aktivlərin tərifini uzun bir formulirovka ilə ifadə edir: «Müəssisənin aktivləri dedikdə onlara in­ves­tisiya edil­­miş kapital hesabına formalaşdırılan, determinləşdirilmiş dəyəri, məh­sul­dar­­lığı və gəlir gətirmək qabiliyyəti ilə xarakterizə edilən, istifadə olun­ma pro­se­sində daimi dövriyyəsi vaxt, risk və likvidlik amilləri ilə bağlı olan və müəssisə tərəfindən nəzarət olunan iqtisadi resurslar başa düşülür» (10, s.19).



Təbiidir ki, aktivlərin bütün xassələrinin bir cümlə çərçivəsində yerləş­di­ril­mə­si lüzumsuz görünür. Məsələn, aktivlərin kapital hesabına forma­laş­ması, məhsul­dar­lı­ğa malik olması və daimi dövriyyəsi kimi xarakteristikalarını aktiv­lə­rin müəyyən­edici xarakteristikaları kimi qəbul etmək məqsədəuyğun sayılmır. Belə ki, aktivlər heç də yalnız kapital hesabına yaradılmır. Kapital mühasibat uçotunda aktivlərin xüsusi mənbəyi kimi qəbul edilir. Onu da qeyd edim ki, aktivlərə tərif veriləndə onların hansı mənbə hesabına yaradılması o qədər də elmi əhəmiyyət daşımır. Aktivlərin kapital, yaxud öhdəliklər hesabına yaradıl­ma­sının əhə­miyyəti onlardan istifadənin səmərəliliyini müəyyən edərkən və müəs­sisənin ödəmə qabiliyyətini, maliyyə stabilliyini, işgüzar aktivliyini və di­gər göstə­ricilər sistemini təhlil edərkən meydana çıxır. Aktivlərin məhsuldar­lığı daha çox onların texniki səviyyəsi ilə bağlı olur. Məsələn, avadanlığın aşağı, yaxud yüksək məhsuldarlığı onun aktivə aid olub-olmamasını müəyyən etmir. Özü də aktivlərin məhsuldarlığı onların bütün tərkib hissələrinə deyil, ancaq qısamüddətli hissəsinə aiddir. Aktivlərin dövriyyəsi isə birbaşa onların özü ilə de­yil, müəssisənin fasiləsiz fəaliyyəti, onun işgüzar və bazar aktivliyi ilə müəy­yən olunur. Bəhs edilən xarakteristikaların əhə­miy­yə­tini qətiy­yən azaltmadan belə bir fikir söyləmək olar ki, həmin xarakteristikalar aktivlərin iqtisadi ma­hiy­yətinin açıqlanmasında əsaslı rol oynamır. Zənnimizcə,İ.A.Blankın yuxarıda verdiyi xarakteristikalardan yalnız birincisi və dör­düncüsü aktivlərin iqtisadi mahiyyətinin açıqlanması üçün daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Doğrudan da, resurslar o zaman aktivlər ola bilər ki, onlar müəssisənin tə­sər­rüfat fəaliyyətinin həyata keçirilməsində istifadə edilir. Lakin, ak­tivlərin isti­fa­dəsində məqsədin nə olduğunu İ.A.Blank nə birinci xarakteristikaya şər­hin­də, nə də aktivlərə verdiyi tərifdə açıq göstərmir. Halbuki, müəssisənin təsər­rü­fat fəaliyyə­tində iqtisadi resurslar, yaxud aktivlər gəlir (mənfəət) gətirmək üçün istifadə edilir. İ.A.Blank düzgün qeyd edir ki, yalnız müəssisə tərəfindən nəzarət edilən iqtisadi resurslar aktivlər ola bilər. Lakin, belə nəzarət kimi o, istifadə olu­nan iqtisadi resurslar üzərindəki mülkiyyət hüququnu nəzərdə tutmur (10, s.15-16). Məlumdur ki, iqtisadi resurslar anlayışı aktivlər anlayışından daha ge­nişdir və buna görə də söhbət aktivlərdən, yəni müəssisə aktivlərindən ge­dir­sə, onda əmək resurslarının müəssisə tərəfindən istifadə olunmasına bax­ma­yaraq onlar müəssisə aktivlərinə ümumiyyətlə daxil edilmir. Bunu İ.A.Blankın özü də qeyd edir və bununla o heç bir «kəşf» etmir. Söhbət İ.A.Blankın ifadəsi ilə desək, «əmlak qiymətliləri»ndən gedir. Əgər, maliyyə lizinqi şərti ilə müəssisə əmlak əldə etmişdirsə, onda həmin əmlakın müəssisə aktivlərinə daxil edilməsi sualı meydana çıxır. Çünki, lizinq müqaviləsinə görə lizinqi alan müəssisə əm­la­kını geri-lizinq verənə qaytara da bilər. Deməli, bu halda həmin əmlak ak­tivlər kimi lizinq alanın balansında öz əksini tapmamalı, başqa sözlə, onun aktiv­lə­ri­nin tərkibinə daxil edilməməlidir. Həqiqət də isə belə deyildir. Qeyd olunan şərt daxilində lizinq müqaviləsi ilə əldə olunmuş əmlak (obyekt) lizinq alanın balan­sında əks etdirilir. Lizinq alan müəssisə həmin əmlakın istifadəsinə nəza­rət edir və mənfəətin müəyyən hissəsini alır. Deməli, bu halda əmlak üzərində mülkiy­yət hüququnun lizinq verənə məxsus olması həmin əmlakdan istifadə üzərində lizinqalanın nəzarət etməsi üçün maneə yaratmır. Söhbət belə əmlakdan istifadə nəticəsində əldə olunan mənfəət üzərində kimin nəzarət etməsindən gedir. La­kin, söhbət operativ lizinqdən ge­dən­də İ.A.Blankın möv­qe­yi ilə razılaşmamaq olmur. Çünki, operativ lizinq şəraitində lizinqalan müəs­sisə əmlakı öz aktiv­lə­rinin tərkibinə daxil etmir, baş­qa sözlə, öz balansında əks etdirmir. Ancaq bu o anlama gəlmir ki, lizinq­alan müəs­sisə həmin əmlakdan istifadəyə nəzarət hüqu­qu­na malik olmur. Burada söhbət yalnız əldə olunacaq iqtisadi fayda (mənfəət) üzərində hüquqdan gedir. Deyilənlərdən belə nəticə çıxarmaq olar ki, bu və ya digər iqtisadi resursun ak­tivlər kimi qəbul edilməsi heç də onun üzərində mül­kiy­yətin kimə məxsus ol­ması ilə müəyyən olunmur. Burada söhbət həmin re­surs­lardan, yaxud aktiv­lər­dən istifadə nəticəsində alı­nan iqtisadi fayda (mən­fəət) üzərində kimin nəzarət etməsindən gedir. Hələlik isə məlum olduğu kimi qı­sa­müddətli icarə və operativ lizinq əsasında istifadə olu­nan əmlak icarədarın, lizinqalanın aktivləri­nin tərkibində əks etdirilmir. Bu məsələ hüquqi məsələdir, ancaq iqtisadi müna­si­bətlərin düzgün həll edilmə­sində onun mühüm rolu var­dır. Yuxarıda adı çəki­lən bəzi ədəbiyyatlarda, məsələn,İ.E.Tişkovun ümumi re­dak­təsi altında dərc olunmuş dərslikdə aktivlər anlayışı ümumiyyətlə işlədilmir.

P.S.Bezrukixin elmi redaktəsilə nəşr edilmiş və yuxarıda adı çəkilən dərs­lik­də də aktivlər anlayışına ümumiyyətlə rast gəlinmir. Burada təşkilatın təsər­rü­fat fəaliyyətini həyata keçirmək üçün zəruri olan material qiymətlilərinin və pul vəsaitlərinin, maliyyə qoyuluşlarının və hüquqların, imtiyazların əldə olun­ma­sı­na çəkilən xərclərin məcmusu aktivlər deyil, kapital adlandırılır (11,s.56). Ka­pi­tal isə aktiv və passiv kapitala bölünür. Müəlliflər aktiv kapitalın əmlak və öh­də­liklər şəklində fəaliyyət göstərdiyini, passiv kapitalın isə fəaliyyətdə olan ak­­tiv­lərin yaranma və ödənilmə mənbələrini əks etdirdiyini göstərir (11,s.57). Sözü­gedən müəl­liflərin aktivlərə və kapitala verdiyi traktovka əslində məlum si­ya­si-iqtisad nümayəndələrinin struktur baxımdan kapitala verdiyi traktov­ka­dan heç nə ilə fərqlən­mir. Mühasibat uçotu üzrə dərsliyin müəlliflərinin kapi­tal­la aktiv­lə­ri tamamilə eyniləşdirilməsi təəccüb doğurur.Daha açınacaqlısı odur ki, bu­ra­da aktiv kapitalın əmlak və öhdəliklər şəklində fəaliyyət göstərdiyi vur­ğu­lanır.

V.F.Paliyin və V.V.Paliyin müəllifliyi ilə dərc olunmuş dərs vəsaitinin 1-ci hissəsində dövriyyə aktivləri və dövriyyədənkənar aktivlər barədə cəmi iki cüm­lə verilir: 1) «Dövriyyə aktivlərinə pul vəsaitləri və kifayət qədər tez bir vaxtda (bir il ərzində) pul vəsaitlərinə çevrilə biləcək əmlak daxildir»; 2) «Döv­riy­yədən­kə­nar aktivlər-müəssisədə uzun (bir ildən artıq) müddətdə istifadə olunan əm­lak­dır» (29, s.10). Göründüyü kimi, adı çəkilən müəlliflərin aktivlər haqqında mövqeyi müəssisənin malik olduğu əmlakın istifadə müddətinə görə dövriyyə aktivlərinə və dövriyyədənkənar aktivlərə bölgüsü ilə məhdudlaşır və onlar aktivlərin digər mahiyyət xarakteristikaları haqqında heç nə söyləmir.

V.D.Novodvorskinin redaktəsi altında nəşr edilmiş dərs vəsaitində də ak­tiv­lərin dövriyyədənkənar aktivlərdən və dövriyyə aktivlərindən ibarət olduğu xüsusi vurğulanır. Aktivlərin ma­hiyyə­ti­nin açılması, onun funksiyasının göstə­ril­məsi nöq­teyi-nəzərindən həmin dərs vəsaitində heç bir cəhd edilmir. Yalnız A.Y.Staxanovun monoq­ra­fi­ya­sın­da ak­tiv­lər daha geniş və sırf mühasibat uçotu və hesabatı mövqeyindən şərh və in­ter­­pretasiya edilir. Müəllif bilavasitə özü ak­tiv­lərə tərif verməsə də onların MHBS-da mahiyyətini açan məqamlara, krite­ri­yalara öz münasibətini ifadə edir. Bu münasibət bütövlükdə bizim tərəfimizdən də qəbul edilir. V.Q.Getmanın ümumi elmi redaktəsi altında nəşr olunmuş dərs­likdə aktiv­lər belə xarakterizə olunur: «Gəlir alınmasını təmin etmək məq­sə­dilə ilə təşki­la­tın təsərrüfat fəaliyyəti iqtisadi resursların olmasını tələb edir. Bu iqtisadi re­surs­lar təsərrüfat subyektlərinin aktivləridir və uçotda dəyər ifa­də­sin­də əks et­di­ri­lir» (31,s.12).Göründüyü kimi, bu tərifdə iqtisadi resurslar aktiv­lər kimi qəbul edilir və aktivlərin gəlir gətirməsi onların başlıca funksiyası kimi göstərilir. İqti­sadi resurs­lar­dan ibarət olan aktivlərə bu cür yanaşma, zənni­miz­cə,nəzəri və me­todoloji cəhətdən tamamilə düzgün sayıla bilər. Aktivlərin müəs­sisəyə gəlir gə­tir­məsi krite­ri­yası onların mahiyyətinin açılmasında açar rolunu oynayır. İq­tisadi resursların aktivlər kimi qəbul edilməsinin digər kriteriyası onla­rın dəyər ifadəsində əks etdirilməsi götürülür. Hər iki kriteriyaya MHBS və MMUS-da rast gəlmək olar. Lakin mühasibat uçotu üzrə nəşr edilmiş dərslik və dərs və­sait­­ləri arasında aktivlərin göstərilən kriteriyalar əsa­sında ilk dəfə məhz V.Q. Getmanın redaktəsi altında dərc olunmuş dərslikdə müəyyənləş­diril­məsi bu mə­sə­lənin monoqra­fiya­larda, məqalələrdə açıqlanması və tənqidindən heç də daha az əhəmiyyət daşımır. Bu ona görə əhəmiyyətlidir ki, gələcək mü­ha­siblərə və iq­ti­sadçılara müha­sibat uçotunun öyrənilməsinə tarixən onun özü­nə məxsus olan kateqoriyadan başlamağa imkan verir. Aktivlər anlayışının sırf mühasibat uçotu kateqoriyası olmasını isə belə bir aksioma təsdiq edir ki, tari­xən balansın bir tərəfi aktiv adlandırılır. XX əsrin 70-80-ci illərində aktivlər an­la­yışı iqtisadi və mühasibat leksikonundan çıxarılsa da, o öz ilkin adını qo­ru­yub saxlamışdı. Deyilənlərdən belə bir nəticə çıxar­maq olar ki, aktivlər anlayışı bütün postsovet məkanı ölkələrində,o cümlədən Azərbaycanda nəinki nəzəri-metodoloji yö­nüm­lü ədəbiyyatlarda, həmçinin dərsliklərdə, dərs vəsaitlərində, mühasibat uçotu və hesabatı üzrə normativ sənədlərdə öz tarixi yerini və rolunu bərpa etməlidir.



İnkişaf etmiş Qərb ölkələrində aktivlərin mahiyyəti və funksiyalarının necə açıqlandığını görmək üçün E.S.Hendriksenin və M.F.Van Bredanın «Mühasi­bat uçotunun nəzəriyyəsi» adlı dərsliyə nəzər salmaq yerinə düşər. Kitabın 13-cü fəslində aktivlərin tərifi, onların əsas xarakteristikaları verilir, tanınması kri­te­riyasına qoyulan tələblər nəzərdən keçirilir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, nə gös­tərilən fəsildə, nə də digər fəsillərdə E.S.Hendriksen və M.F.Van Breda ak­tiv­lərə ayrıca tərif vermir. Onlar aktivlər haqqında SFAC, APB və FASB tərə­fin­dən verilmiş təriflərə yalnız öz münasibətlərini bildirir və onları inter­pre­ta­siya edir. Əlbəttə, bunun özü də aktivlərin mahiyyətini başa düşmək üçün heç də az əhəmiyyət kəsb etmir. Bununla belə müəlliflər 13-cü fəslin xülasəsində ak­tiv­lərə rəğmən belə bir ifadə işlədir: «Resurslar aktivlər kimi o zaman tanınır və maliyyə hesabatında əks etdirilir ki, onlar müəyyən keyfiy­yətlərə malik olur: ölçülə bilir, rele­vant­dır və həqiqidir» (30,s.282). SFAC 6-da aktivlər «əvvəlki tə­­sər­rüfat əməliy­yat­ları, yaxud hadisələri nəticəsində yaranmış və təsərrüfat sub­­yekti tərəfindən nəzarət edilən obyektdən alınması güman edilən gə­lə­cək gəlirlər kimi müəyyən edilir» (30,s.285). Bu tərifdə aktivlərin üç başlıca xü­susiyyəti vur­ğulanır: a) aktivlər gələcəkdə alınması ehtimal olunan gəlirdir; b) bu gəlir əv­vəl­ki və ya keçmiş təsərrüfat əməliyyatları, yaxud hadisələri nəticə­sin­­­də yarana bi­lər; v) gəlirə təsərrüfat subyekti tərəfindən nəzarət edilir. Veril­miş tərifdə gələ­cək­də gəlir gətirən və ya gəlir gətirə biləcək obyektin özü deyil, gələ­cək­də alın­ma­­sı ehtimal olunan gəlir aktiv kimi qəbul edilir. Bu halda gəlirin iqti­sadi re­surs kimi qəbul edilməsi mümkün olmur. İqtisadi resurs, deməli aktiv kimi bu­ra­da obyekt götürülür. Lakin, bu tərifin əsas cəhəti ondadır ki, burada gələ­cək­də götürülməsi ehtimal olunan gəlirə təsərrüfat subyekti tərəfindən nə­za­rət edi­lən aktivlərin tanınması üçün bir kriteriya kimi baxılır. Praktiki olaraq bu o an­la­ma gəlir ki, obyektin kimin mülkiyyətində olmasından asılı olmayaraq ondan alınacaq gəlirə təsərrüfat subyekti nəzarət edir. ARB-nın 4 saylı Əsasna­mə­sində göstərilir ki, aktivlər «resurslar olmayan gələcək dövrün xərcləri də daxil edil­mək­­lə mühasibat uçotunun ümumi prinsiplərinə uyğun olaraq müəssi­sə­nin ta­nın­mış və qiymətləndirilmiş iqtisadi resurslarıdır» (30, s.285). Bu tərifdə aktiv­lə­rin iqtisadi resurslar olması vurğulanır ki, bu da əvvəlki tərifin çatış­ma­yan cə­hə­tini aradan qaldırır. Ancaq bu tərifin özünün çatışmayan cəhəti odur ki, bu­ra­da aktivlərin ümumi və ən başlıca xassəsi olan gəlir gətirmək xüsu­siy­yəti gös­tə­rilmir. Bu xassə isə onları iqtisadi mahiyyət kimi xarakterizə edən əsas kri­te­ri­ya rolunu oynayır.

Bir məsələni də qeyd etmək vacibdir ki, SFAC 6-da və ARB-nın 4 saylı Əsas­na­məsində əsas diqqət terminlərin interpretasiyasına yönəldilir. FASB isə aktivlərin mahiyyətini açıqlayarkən daha çox praqmatik mövqedə dayanır. FASB-ın mövqeyinə uyğun olaraq istənilən aktiv üç əsas xarakteristikaya malik olur: 1) o, birbaşa və ya dolayı yolla pul vəsaitlərinin gələcək artımını ya­rat­maq qa­biliyyətini təmin etdiyi güman olunan gələcək faydanı özündə əks etdirir; 2) onun sayəsində təsərrüfat subyekti fayda götürə bilər, yaxud həmin faydanı digər üsullarla idarə edə bilər; 3) fayda alınması üçün hüquqların artmasını, ya­xud onun üzərində nəzarəti təmin edən təsərrüfat əməliyyatları, ya­­xud digər hadisələr artıq baş vermişdir; Əgər bu xarakteristikalardan biri yox­dursa, onda uçot obyekti aktiv kimi tanınmır. Göstərilən xarakteristikaların heç də hamısı aktivlərin mahiyyətini eyni səviyyədə açıqlamır. Aydındır ki, aktivlərin mahiy­yə­ti onların yerinə yetirdiyi funksiya ilə müəyyən edilir. Müəs­sisə tərəfindən ak­tiv­lərin əldə edilməsinin başlıca funksiyası gələcəkdə fayda götürmək hesab olu­nur. Bu zaman aktivin maddi və ya qeyri-maddi vəsait ol­ması heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Deyilənlər baxımından FASB-ın müəyyən etmiş olduğu birinci xa­rak­teristika nəzəri və praktiki cəhətdən tamamilə düzdür və yerindədir. FASB-ın ikinci xarakteristikası onun birinci xarakteristikası ilə bərabər tutula bilməsə də, hər halda o aktiv­lərin heç də az əhəmiyyət daşıma­yan tərəfini xarakterizə edir. Bu da ondan ibarətdir ki, «aktivlərin gələcəkdə cətirə biləcəyə faydanı kim idarə etməlidir?» sualına cavab verir. Aydındır ki, ak­tivləri kim idarə edirsə, fay­­danı da o götürür və həmin faydanı da o idarə edir. İqtisadi faydanı əldə et­mək hüququnun qanuni olması aktivlərin mahiy­yə­tinin açılmasında müs­təs­na rol oynaya bilər. Lakin, E.S.Xendriksenin və M.F.Van Bredanın qeyd etdikləri kimi «bu, əlbəttə o demək deyildir ki, firma belə hüququ təsdiq edən normal hü­­quqi sənədə, yaxud müqaviləyə malik olmalıdır» (30, s.288). FASB-ın üçün­cü xarakteristikasına gəl­dikdə isə onun haq­qında bizim fikrimiz belədir ki, ak­tiv­lərin keçmiş təsər­rüfat əməliyyatları, yaxud hadisələri nəticəsində yaran­ma­sının vurğulanması onların mahiyyətinin açılmasına əlavə yeni bir şey gətir­mir. Çünki,mühasibat uçotu, xüsusən də maliy­yə uçotu sistemində yalnız baş ver­miş təsərrüfat pro­ses­ləri və hadisələri öz əksini tapa bilər. Başqa sözlə desək, ak­tiv­lər kimi qəbul edilən resursların özü yalnız baş vermiş təsərrüfat hadisə və pro­ses­lərinin nəticəsində yaranmış olur. Beləliklə, ABŞ-da mühasibat uçotu və maliyyə hesabatı standartlarını for­ma­­laşdıran təşkilatlar aktivlərin mahiyyəti­nin açıqlan­ma­sında vahid mövqe sər­­giləmir. Lakin, bütövlükdə aktivlərin müəs­sisəyə gələcəkdə fayda gətirə bilə­cək iqtisadi resurslardan ibarət olması bu­rada universal bir xassə kimi qəbul edilir. Qərb ölkələrində dərc edilmiş müha­sibat uçotu və hesabatı üzrə ədəbiy­yat­ların araşdırılması göstərir ki, onların tam əksəriyyətində aktivlərin iqtisadi mahiyyəti və funksiyası SFAC, ARB və FASB tərəfindən verilmiş xarak­teris­ti­ka­lara uyğun açıqlanır. Məsələn, belə mənbələrdən biri kimi B.Nidlz, N.Ander­son və D.Kolduel tərə­fin­dən yazılmış «Mühasibat uçotunun prin­sip­lə­ri» kitabı göstərilə bilər. Adı çəkilən kitabın müəllifləri yazır: «Ak­tivlər əv­vəl­cədən aparıl­mış əməliyyatlar, yaxud keçmişdə baş vermiş ha­di­sələr nəticə­sin­də daxil olmuş, həmin hüquqi şəxs tərəfindən əldə edilmiş, ya­xud nəzarət edi­lən qiymətli­lə­rin istifadəsinin mümkün nəticələri olan potensial gəlirlərdir. Başqa sözlə, aktivlər firmanın sahibinin sərəncamında olan iqtisadi resurslardır və onların istifadəsi gələcəkdə firmaya mənfəət gətirəcək­dir» (21, s.21). MHBS-da aktivlərin mahiy­yətinin açıqlanmasına xüsusi diqqət yetirilir. Standartlarda aktivlərin mahiyyəti «Maliyyə hesabatının hazırlanması və tərtib edilməsinin prinsipləri» adlı bölmədə araşdırılır . Əvvəla onu qeyd etmək la­zım­dır ki, MHBS-da öhdəliklər və kapitalla yanaşı aktivlər də maliyyə vəziy­yətinin ölçülməsi ilə bilavasitə əlaqəsi olan element hesab olunur. Başqa sözlə, aktivlər ma­liyyə hesabatının elementi kimi qəbul olunur və onların dəyiş­məsi maliyyə vəziyyətinə təsir göstərir. Məlumdur ki, ma­liyyə uçotunun başlıca vəzifəsi ma­liy­yə qərarları qəbul etmək üçün autsay­derlərə maliyyə hesabatında lazımi in­for­masiyanın formalaşdırılması kimi ifadə olunur. Bu mənada maliyyə hesa­ba­tı, mühasibat uçotu qarşısında primata malikdir. Lakin, bir sistemin müx­təlif tərəfləri olan uçot və hesabatda eyni bir kateqoriya eyni iqtisadi ma­hiy­­­yət və məzmun daşımır. Bunu araşdırılan uçot və hesabat kate­qo­riyası olan ak­tivlərə də şamil etmək olar. Ancaq «aktiv» anlayışı ilkin olaraq öz tətbiqini ba­­lansda tapır və onun bir tərəfini əks etdirir. MHBS-da aktivlərin mahiyyəti belə təyin olunur: «Aktivlər-keçmiş dövrlərin hadisələri nəticəsində şirkət tərə­fin­dən nəza­rət olunan resurslardır və onlardan şirkət gələcəkdə iqti­sadi fayda göz­ləyir». Bu tərifdə aktivlərin iqtisadi resurslar kimi qəbul edilməsi onların tər­kibcə iqtisadi resurslardan yarandığını göstərir. Lakin veril­miş tərif­də bir şey diqqəti cəlb edir ki, burada iqtisadi resursların gələcəkdə gəti­rəcəyi iqtisadi fay­da­nın gəlir, yaxud mənfəət olacağı vurğulanmır. MHBS-da gələcək iqtisadi fayda elə bir potensial kimi qəbul edilir ki, bu potensial birbaşa, yaxud dolayısı pul vəsaitləri axınına səbəb olur, yaxud şirkətin pul vəsaitlərinin ekvivalent­lə­rinə çevrilir. MHBS-na görə po­ten­sial digər formalarda da ola bilər: 1)məh­sul­dar formada; 2)pul və­saitlərinə və onların ekvivalent­lə­rinə çevrilmiş formada; 3)pul vəsaitlərinin axı­nı­nı azalt­maq qabiliyyə­tinə malik olan alternativ forma­larda. Zənnimizcə, gələ­cək iqti­sa­di faydanın potensial adlan­dırılması aktivlərin hər hansı şəkildə ar­tım, yaxud artıq dəyər və deməli, mən­fəət yaratdığını bir­ba­şa söyləməyə imkan ver­mir. Bu da əslində şirkətin aktiv­lərdən istifadə nəticə­sin­də nə qədər mənfəət gö­türə biləcəyini müəyyən qədər pərdələmək məqsədini güdür. MHBS-da aktivlə­rə verilən tərifdə göstərilir ki, iqtsiadi resurslar o zaman aktivlər ola bilər ki, on­la­ra şirkət özü nəzarət edir. Bu zaman, MHBS-da gös­tərildiyi kimi, mülkiyyət hü­ququ iqtisadi resursun aktiv kimi mövcud­lu­ğu üçün birinci dərəcəli əhəmiy­yət kəsb etmir. İqtisadi resursun aktiv olması üçün onun fiziki əsasa malik olması da müəyyənedici rol oynamır. MHBS-ın qeyd olunan son iki müddəası aktivlərin mahiyyətinin müəyyən edil­mə­sində müstəs­na əhəmiyyət daşıyır. Bu nəzəri müddəalar, fikrimizcə bir çox praktiki məsələ­lə­rin həll edilməsinin elmi və praktiki əsası ola bilər. Bundan başqa, sada­lanan müd­­dəa­­lar uçotda qəbul edilmiş belə bir ümumi prinsipin tələblərinə cavab verir ki, baş verən iqtisadi ha­disə və proseslərin iqtisadi məzmunu onun hüquqi tərəf­lə­rin­dən daha vacib sayılır. MHBS-da aktivlərdə təcəssüm tapan gələcək iqtisadi faydanın şirkətə aşağıdakı yollarla daxil ola biləcəyi vurğulanır. Mə­sələn, aktiv: «(a) şirkət tərə­fin­dən satılan əmtəələrin və xidmətlərin istehsalı za­ma­nı ayrıca, yaxud digər ak­tivlərlə birgə istifadə olunmuşdur; (b) digər aktiv­lərə dəyiş­diril­miş­dir; (v) öh­də­liklərin ödənilməsi üçün istifadə edilmişdir; (d) şir­kə­tin mülkiy­yət­çiləri arasında bölüşdürülmüşdür». Zənnimizcə, aktiv­lər­də təcəssüm tapan gələcək iqtisadi faydanın şirkətə hansı yollarla daxil ol­ması və hansı məqsədlər üçün istifadə edil­mə­si onların mahiyyətinin açıl­ma­sın­da heç bir rol oynamır. Aktivlərin keç­miş dövrlərin əməliyyatlarından, yaxud hadisələrin­dən yarandığı haqda xarak­teristika da onların mahiyyətinin açılması üçün əlavə bir şey vermir. Odur ki, MHBS-da verilən tərifi daha sadə şəkildə formulirovka etmək olar: «aktivlər-müəssisəyə gəlir (mənfəət) gətirən və istifa­dəsi üzərində müəs­sisə­nin nəzarət et­di­yi iqtisadi resurslardır». Bu tərifdə aşa­ğı­dakılar öz təcəssümünü tapır: 1) iq­tisadi resursların başlıca funksiyasının gəlir (mənfəət) olması; Bu xarakteristika aktivlərin ilkin funksiyası sayılır və bu funk­siyanı yerinə yetirə bilməyəcək heç bir iqtisadi resurs müəssisə üçün aktiv ro­­lunda qəbul oulnumr. Aktivlərin başlıca funksiyasının gəlir (mənfəət) gətir­mək olması kommersiya müəssisəsinin əsas məqsədi ilə tam uzlaşır. MHBS-da ol­duğu kimi «güman olu­nan gələcək iqti­sadi fayda» anlayışı isə həm müəs­si­sənin, həm də aktivlərin bu başlıca məq­sədini pərdələmiş kimi göstərir. MHBS-da resursların şirkətə «gü­man olu­nan gələcək iqtisadi fayda» gətirə bilə­cəyi te­zi­si­nin «müəssi­səyə gəlir (mənfəət) gəti­rən tezisi ilə əvəz olunması məq­sədəuyğun sayıla bilər. Ak­tiv­lərə müəs­sisənin nəzarət etməsi gəlirin (mənfəətin) hal-hazırda da götürül­düyünü təsdiq edir, «güman olunan gələcək iqtisadi fayda» tezisi isə onun gö­tü­rülmə­si­nin qeyri-müəyyən olduğunu və hələlik baş vermədiyini göstə­rir. 2) müəs­si­sənin iqtisadi resurslar və ondan istifadə üzərində nəzarət etməsi; Bu cür nəzarət əs­lində ak­tivlərin idarə olunması anlamına gəlir. Aktivlərin idarə olun­ma­sı isə həmin ak­tiv­lərdən alınan gəlirin (mənfəətin) də eyni subyekt tərə­findən idarə olun­du­ğundan xəbər verir. Deməli, aktivlərin idarə olunması üçün onun üzərin­də mülkiyyətin kimə məxsus olması elə də vacib və əhəmiyyətli sa­yıl­­mır. 3)iqtisadi resurslar dedikdə müəssisəyə gəlir (mənfəət) gətirən maddi, qeyri-mad­di və ma­liyyə resursları (əmək resursları istisna olmaqla) nəzərdə tu­tu­lur. Xü­susi vurğu­la­maq yerinə düşər ki,aktivlərə bizim tərəfimizdən verilən tərif on­ların tərkib hissəsi haqqında heç bir məlumat vermir və onlara daxil edilən iq­tisadi re­sursların yalnız ümumi cəhətini xarakterizə edir. Bununla əlaqə ola­raq E.S. Xendriksenin və M.F.Van Bredanın belə bir fikri ilə razılaşmaq olmaz ki, ak­ti­vin tərifi onun tərkibinə dəlalət edir (30, s.288). Aktivin, yaxud aktivlərin tərki­bi dedik­də, onlara daxil olan iqtisadi resursların növləri başa düşülür. İqti­sadi resursların növləri isə onların təsnifatının köməyi ilə müəyyən edilir.

Yüklə 487,75 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə