Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ
Cədvəl 1.2 Müxtəlif ölkələrin İnsan İnkişaf İndeksləri (2015-ci il)
Yüklə 463,74 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.2. Mərkəzi Asiya ölkələri beynelxalq iqtisadi inteqrasiya proseslərində
- 1.3. Azərbaycanın Mərkəzi Asiyanın İpək Yolunun üzərində olan dövlətləri ilə iqtisadi və onların tarixi
Cədvəl 1.2 Müxtəlif ölkələrin İnsan İnkişaf İndeksləri (2015-ci il)
Mənbə: İnsan İnkişaf məruzəsi. 2015-ci il. 2015-ci il üçün bəşəri inkişaf səviyyəsi cədvəlinə baxanda ölkələrdəki makroiqtisadi artım ilə həyat keyfiyyətinin bir-birinə nə qədər bağlı olduğunu görmək olar. Çünki əvvəlki fəsildə tədqiq etdiyimiz keçid prosesi və artımda uğurlu olan ölkələr İİİ sıralamasında daha yuxarılarda olduğu məlumdur. Keçid prosesində daha uğurlu olan Orta Şərqi Avropa və Baltik ölkələrində, makroiqtisadi artımın daha tez yaxşılaşma şansına sahib oldu və gəliri yüksək olan bu ölkələrdə sosial sektor daha yaxşı səviyyəyə gətirildi. Cədvələ gələcək olsaq, ən yüksək İİİ sıralamasında, ümumiyyətlə, Orta Şərqi Avropa və Baltikyanı ölkələr yer tutarkən, yüksək İİİ-li sıralamada MDB ölkələrinin Avropa və Qafqaz ölkələri, Mərkəzi Asiya ölkələrindən Qazaxıstan yer alır. Mərkəzi Asiyanın digər 4 ölkəsi Mərkəzi İİİ-li ölkələr qrupundadır və İİİ göstəriciləri Avropa və Mərkəzi Asiyanın orta hesabla İİİ göstəricisi olan 0,738-in altındadır. Orta Şərqi Avropa və Baltikyanı ölkələr humanitar inkişafın bütün indekslərində Qazaxıstan istisna olmaqla Mərkəzi Asiya ölkələrini geridə qoyur. Mərkəzi Asiya ölkələrinin İİİ qiymətlərinin fərqli olmasının ilk mənbəyi gəlir səviyyəsindəki fərqdir. Sıralamada da gördüyümüz kimi, İİİ düzülüşünü sözügedən ölkələrdə gəlir səviyyəsi müəyyənləşdirmişdir. Aşağı gəlir səviyyəsinə bağlı olaraq səhiyyə və təhsil göstəriciləri də Orta Şərqi Avropa və Baltik ölkələrinə nisbətən daha aşağıdır. Səhiyyə və təhsil sisteminə büdcədən ayrılan vəsaitlərin az olması, fəal istifadə edilməməsi bu sektorlar tərəfindən verilən xidmətlərin keyfiyyətini də aşağı salır [9]. Buna baxmayaraq, bu ölkələrin inkişafının lokomotivi olaraq bəşəri sərmayə potensialı istifadə edilə bilər, çünki oxuma yazma və məktəbə getmə faizləri olduqca yüksək səviyyədədir və müəyyən bir səviyyədə möhkəm təməl yaradılmışdır. İnsan inkişafı ilə iqtisadi böyümə arasında əlaqənin kifayət səviyyədə olması üçün dövlətin bu sahədə yeritdiyi iqtisadi siyasəti, təşkilati və sosial tədbirləri nəzərə alması şərtdir. 1.2. Mərkəzi Asiya ölkələri beynelxalq iqtisadi inteqrasiya proseslərində Sovet İttifaqının dağılması ilə birlikdə müstəqillik qazanan Mərkəzi Asiya dövlətləri qapalı və proteksionist bir iqtisadi sistemdən bazar iqtisadiyyatı sistemə keçid etmə prosesində mühüm, hətta nizamsız problemlər yaşayıblar və yaşayırlar. Azad bazar iqtisadiyyatını mənimsədikləri və bu sistemə keçmək iddiasında olan sözügedən ölkələrdə 20 il keçməsinə baxmayaraq, hələ də iqtisadi sistemlərinin müasir kapitalist sistemə çatma yolunda böyük əngəllərlə üz-üzədir. Sənaye, ticarət, xidmət və turizm sektorları başda olmaqla Mərkəzi Asiya dövlətlərinin inkişafda prioritet özülləri olaraq önə çıxan sahələridir. Burada sözügedən sektorlardan turizm və ticarətin inkişafı istiqamətində siyasi sabitliyin, ictimai sabitliyin və əmin-amanlığın əhəmiyyəti və zərurəti üzərində dayanmağa çalışılacağam. İndi isə sözügedən ölkələrdən Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Tacikistan və Türkmənistanın iqtisadi inkişafında turizm və ticarətin yerini və siyasi sabitliyin sektorlara bazada duyduğu ehtiyac və sistematik olaraq üstünlükləri əngəl vəziyyətlərini qiymətləndirməyə çalışılacaqdır. Şübhəsiz, bölgənin yeraltı və yer üstü zənginlikləri, geosiyasi, geostrateji və geoiqtisadi mövqeləri, ictimai vəziyyəti və regional tarazlıq birbaşa və ya dolayısı şəkildə sözügedən ölkələrin sabitliyini göstərir. Bu qarşılıqlı təsirlər nəzərə alınmaqla təkliflər təqdim olunacaq və məsələ qiymətləndirəcəkdir. 70 ili keçmiş bir zamanda sovetlərin qapalı iqtisadi sistemi öz xüsusi şərtlərini yaratmış, qatı sosial sistem, mərkəzi planlaşdırma və qatı dövlət idarəsi Sovet iqtisadi modelini ortaya qoymuşdur. Bütün Postsovet məkanında olduğu kimi Mərkəzi Asiya məkanında da bu iqtisadi sistem bütün varlığı ilə hakimiyyətini qurmuş və 1990-cı illərə qədər tətbiq olunmuşdur. Hər cür xarici müdaxiləyə qapalı olan bu sistem müsbət və mənfi cəhətləri araşdırması lazım olan bir mövzu olaraq regional və milli iqtisadi inkişaf modeli kimi bir çox araşdırmaya mövzu ola bilər. Sovet İttifaqı dağıldığı zaman istehlak mallarının tədarükü və xüsusilə lüks malların bazarda olmamasının sıxıntısı baş verərkən eyni zamanda bu sistem sayəsində vətəndaşlarının hamısının sosial təminat, təhsil, mənzil, mədəni imkanlar və insanın həyatına dair bütün ehtiyaclarının pulsuz ödənilməsi sistemin müsbət cəhətlərini yaratmaqda idi. Səhiyyə, təhsil, mənzil və digər bəşəri ehtiyaclarının qarşılanması ilə birlikdə bütün vətəndaşlarının dövlətə məxsus müəssisələr və kənd təsərrüfatı kooperativində çalışması işsizlik deyə bir problemin olmamasını təmin etmiş, bütün xalq ortalama həyat standartından istifadə etmək imkanına nail olmuşdu [14, s. 53]. Dövlətin güclü olması səbəbiylə qanun hakimiyyəti sərt bir şəkildə tətbiq etmiş, ictimai quruluşu sarsıdacaq təhlükəsizlik və asayişi pozacaq hər hansı bir hadisə və ya təşəbbüsə yol verilməməkdəydi. Moskva mərkəzli dəstək və nəzarətin bitməsiylə birlikdə pensiya sistemi, əsas ehtiyacların təmini istiqamətində xam maddə təmini, enerji tədarükü və paylama şəbəkələri və humanitar ehtiyacların qarşılanmasında böyük çətinliklər baş göstərməyə başlamışdır. Ortaya çıxan yeni şərait heç bir iqtisadi sistemin norma, qayda və qanunlarına uyğun deyildi. İctimai qeyri-sabitliklə yanaşı fərdi mənfəətçilik, korrupsiya, özəlləşdirmələrdə edilən qanun pozuntuları, dövlət idarəsində çatışmazlıq, iqtisadi sistemdə qeyri-müəyyənlik, etnik, dini münaqişələrin ictimai qarşıdurmaya təkan verməsi və oxşar problemlərin ortaya çıxması ilə birlikdə bütün ölkələr müstəqilliklərinin ilk illərində əhəmiyyətli problemlər yaşadılar. Bəzisində hələ də bu problemlər xroniki olaraq davam edir. Alt quruluşu, hüquqi baza və əlverişli şərait təmin olunmadan, kolektivist iqtisadi modeldən, planlı və qapalı bir iqtisadi sistemdən, sərbəst iqtisadiyyat və xüsusi mülkiyyətə keçid mərhələsində yenidən başlayan problemlər problemli iqtisadi quruluşu daha da zəiflədərək vəhşi kapitalizmin sərt tətbiqi modeli ilə hakimiyyət dairələrinə yaxın kiçik bir azlığın qısa müddətdə qeyri-adi imkanlara və ehtiyatlara sahib olmasına şərait yaratmaqla, milyonlarla sıravi vətəndaşı - işçi, təqaüdçü, kəndlini və şəhərlərdə yaşayan fəhlə, məmur və s. təbəqələri səfalətə və yoxsulluğa məhkum edib. Daha sonra bəzi ölkələrdə yenidən dövlət hakimiyyətinin təmin olunması və iqtisadi sistemin relsinə oturtulma səyləri nəticəsində alınan lokal tədbirlər sayəsində problemlərə nisbi həll gətirilmiş, xüsusilə xam maddə ilə zəngin ölkələrdə neft, qaz və s. xam maddələrin ixracı nəticəsində əldə edilən qeyri-adi mənbələrin müəyyən bir hissəsi iqtisadi infrastrukturun, şəhərlərin və nəqliyyat yollarının yenidən bərpası az da olsa sənaye təşkilatlarının yenidən fəaliyyətə keçirilməsi, pensiya və sosial təminat sisteminin yeni ciddi yoxlanması və ictimai tərəqqinin kəşfi istiqamətində addımların atılmasına yönəlik xərclərin ödənilməsini təmin etmişdir. Mərkəzi Asiya dövlətlərinə baxanda müstəqil beş ölkə ilə qarşılaşırıq. Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Tacikistan və Türkmənistan coğrafi böyüklük, əhalinin sıxlığı və bölgüsü, iqtisadi inkişaf, yer altı və yer üstü zənginlikləri, siyasi, sosial, ictimai və mədəni istiqamətləri, geosiyasi və geostrateji mövqeləri, etnik, dini mənsubiyyət, azlıqlar, tarixi mədəniyyət və mədəni fərqlilikləri və s. məqamlar baxımından bir-birindən əhəmiyyətli fərqlərə malikdirlər. Sovet İttifaqı dövründə ümumi bir siyasi hakimiyyət suverenliyi altında eyni ölkə sərhədləri içərisində yerləşən sözügedən dövlətlər, sovetlərin dağılması ilə birlikdə müstəqil bir dövlət kimi beynəlxalq arenada varlıqlarını davam etdirməyə çalışarkən müstəqil dövlətlər birliyi, Şanxay Əməkdaşlıq təşkilatı və s. regional və beynəlxalq təşkilatlarda birlikdə olmalarına baxmayaraq, ikitərəfli və ya çoxtərəfli sərhəd münaqişələri, torpaq idiaları mövcuddur [2, s. 34]. Su və dəniz ehtiyatları bölgüsü məsələsi və s. məqamlarda münaqişələr mövcuddur. Məsələn: Qırğızıstan, Tacikistan və Özbəkistan arasında Sır Dərya, Amu-Dərya və digər çayların su ehtiyatlarının bölgüsü haqqında dərin ixtilaflar vardır. Yenə həmin ölkələrin coğrafi sərhədləri içində yaşayan qonşu ölkələrə aid etnik azlıqlar daim problem yaşayırlar. Məsələn: Özbəkistan sərhədləri içərisində taciklər, qazaxlar və ya türkmənlər, Qırğızıstan və Qazaxıstanda yaşayan özbəklər və yenə də Türkmənistan və Özbəkistanda yaşayan qarşı tərəfə mənsub etnik azlıqlar daim problemlərlə qarşı-qarşıya qalırlar. Bu da ictimai sülh və əmin-amanlıq şəraitinə mənfi təsir göstərir. Sabitliyi təhdid edən digər bir faktor isə inanc qruplarının, kökdə dini hərəkatların və xüsusilə Pakistan və Əfqanıstan mənbəli dini xadim qrupların bölgədə əhalini təsis etmə cəhdləri və bu bölgəni Rusiya və Çinə (Şərqi Türküstan) keçid marşrutu kimi istifadə etmək cəhdlərindən qaynaqlanan təhlükəsizlik və qeyri-sabitlik problemidir. Bu siyasi fəallığa Əfqanıstan və Pakistanda istehsal olunan narkotik maddələrin Rusiya və Avropa bazarlarına çıxarılmasında regionun narkotik şəbəkələrinin istismar və keçid meydançası mövqeyinə gəlməsi ilə birlikdə silah və narkotik mənşəli terrorun bölgə stabilliyi pozması baxımından böyük əhəmiyyətli bir əngəl yaradır. Hər nə qədər sözügedən ölkələrin çoxu yer altı və yer üstü varlıqları baxımından zəngin bir mövqedə isə, şübhəsiz, hər hansı bir ölkənin iqtisadiyyatının yalnız xam maddə ixracına əsaslanan olması iqtisadi model və inkişaf baxımından yersiz, hətta təhlükəli bir haldır. Sovet İttifaqı dövründən miras qalan sənaye alt quruluşunun dağılması və çox yöndəmsiz vəziyyətdə olması sözügedən zavodların rasional və səmərəli istifadəsini mümkünsüz hala gətirir. Qazaxıstan, Türkmənistan və nisbi olaraq Özbəkistan çox zəngin yeraltı sərvətlərə yəni; qaz və neft ehtiyatlarına malikdirlər. Özbəkistan pambıq və qızıl hasilatı, Qazaxıstan dəmir, polad və taxıl istehsalı, Qırğızıstan elektrik, Tacikistan isə alüminium ehtiyatları baxımından əhəmiyyətli bir mövqedədir. Amma əsas olaraq sözügedən ölkələrin hamısında mühüm bir ticarət və turizm potensialı var. Özbəkistan Səmərqənd, Buxara, Xiva, Tər, Andican, Daşkənd və s. bir çox tarixi şəhərə sahib olmaqla birlikdə, Qazaxıstanın Alma-ata, Türk Dünyasının mənəvi paytaxtı Türküstan, şimalda Kökçetav, Aktobe kimi gözəl yerlərə sahib olmaqla, Qırğızıstan möhtəşəm Tanrı Dağları (Tyanşan), Narın Çayı sahilindəki cənnət misalı vadiləri, Issık Kul və Sarı Çələng kimi cənnət misalı gölləri, Oş və Özgən kimi tarixi şəhərlərə Sahib olmaqla, Tacikistan göyə uzanmış möhtəşəm, dağlara çatan yolları, dərələri, tarixi şəhərləri, Türkmənistan isə Qaraqum səhrasının xüsusi gözəlliyi, yenə də tarixi şəhərlərə sahib olmaqla öz gəzəlliklərini gözlər önünə sərirlər və əlbəttə ki, əhəmiyyətli bir turizm potensialına malikdirlər. Mərkəzi Asiya dövlətləri xüsusilə Qazaxıstan, Qırğızıstan və Tacikistan Çin Xalq Respublikası ilə sərhəd olmaları ilə əlaqədar olaraq Çin Xalq Respublikasının Rusiya, Qafqaz, daha doğrusu avtomobil yolu dünyaya açılan qapı mövqeyindədir. Çində istehsal edilən istehlak malları çox aşağı xərclə avtomobil yolu ilə bu üç ölkənin şəhərlərinə çatmaqda, oradan bütün dünyaya nəql olunmaqdadır. Həmçinin həmin ölkələrin açıq dənizlərə çatmaları mümkün olmadığından Avropa və Rusiyanın avtomobil yolu və dəmir yoluyla regiona bağlanması yenə həmin bölgələrdən Çinə çatacaq malların ixrac yolu ilə həyata keçirmələri regiona əhəmiyyətli bir iqtisadi dəyər qatır. Bundan başqa Çin Xalq Respublikası, Hindistan, Pakistan, Əfqanıstan enerji ehtiyaclarının bir qismini Mərkəzi Asiya dövlətlərindən qarşılayır. Enerji nəqli və kommersiya məhsullarının ixracı baxımından region çox mühüm geoiqtisadi mövqeyə malikdir. Əlavə olaraq Əfqanıstanı işğal edən ABŞ və digər qərbli dövlətlərin əsgərlərinin silah, sursat, ərzaq və digər avadanlığın ixracı məsələsində də Mərkəzi Asiya coğrafiyası həyati əhəmiyyətə malikdir. Görüldüyü kimi Mərkəzi Asiya coğrafiyasının inkişafında və inkişafında əhəmiyyətli bir paya sahib olan turizm, ticarət, enerji ixracı, təhlükəsizliyi və siyasi sabitliyin və təhlükəsizliyin böyük payı var. Turizm, ticarət və enerji istehsalına və ixracına təsir edən ən vacib amillərin başında siyasi sabitlik, ictimai sülh və etimad mühitidir. Xüsusən bu qədər önəmli bir tarixi, təbii, mədəni və ekzotik turizm potensialına malik olan sözügedən ölkələrdə yerləşdirmə yəni dünya standartlarında turizm obyektlərinin inşası, daşınması və idarəsi turistlərin daşınması yollarının hazırlanması, hava limanlarının bərpa edilməsi, quru, dəniz və dəmir yolunun dünya standartları səviyyəsinə gətirilməsi və turizmin hər bir sahəsində beynəlxalq səviyyəyə çıxarılması istiqamətində xarici investisiya və kapital, bilik və texnologiyaya ehtiyac var [18, s. 76]. Başda ölkəmiz olmaq üzrə bu potensiala malik qərb şirkətlərinin o məkana üz tutması və sərmayələr qoyulması üçün edilməsi lazım olanlar, çıxarılması lazım olan qanunlar var. Turizm və ya başqa sözlə desək, şaxtasız sənayenin inkişaf etmiş qərb ölkələrində və ölkəmizə qatdığı dəyər və iqtisadi gəlir hamıya məlumdur. Turizm və xüsusən beynəlxalq turizmin fəaliyyət sahəsinə daxil olan ölkələr iqtisadi inkişaf və valyuta daxilolması ilə yanaşı, məşğulluq və ölkənin sosial cəhətdən inkişafına böyük töhfə verir. Unudulmaması lazım olan əsas faktor qərbli turistlərin və tur şirkətlərinin ölkəyə daxil olmasında turizm alt quruluşu və obyektlərin dünya standartında olması ilə yanaşı, sözügedən ev sahibi ölkənin siyasi sabitliyi və ictimai sülhünün olması olmazsa olmaz şərtlərdən biri mövqeyindədir. Açığı, investisiyalar məşğulluğu, valyuta daxilolmasını və hasil edilən xam maddəni satmasını və istehsalçının malını sataraq gəlir əldə etməsini, əldə olunan məşğulluq sayəsində işsizlik probleminin həll edilməsi, əldə edilən gəlir və istehsal olunan xidmət və maldan təmin edən vergiylə dövlətin sosial və mədəni sahələrə investisiyalar yatırması pensiya və sosial təminat sisteminin inkişafını bu məqamlarının cəmiyyətin gəlir səviyyəsinin yüksəlməsini təmin etməklə iqtisadi inkişafla ictimai əmin-amanlığın təmin edilməsi və beləliklə ictimai sülh və təhlükəsizliyin təmin olunması məqsədi güdüb, həyata keçirilə bilər. Digər tərəfdən, ticarətin inkişafı regionda tarixən mövcud olan ticarət potensialını da canlandıracaqdır. Çünki Mərkəzi Asiya bölgəsi minlərlə ildən bəri Çin, Hindistan, İran, Avropa bazarları marşrutu üzərində yerləşməsi ilə əlaqədar olaraq daima ticarət karvanlarının təhlükəsiz keçid marşrutu mövqeyində idi. Tarixi İpək və ədviyyat Yollarının mühüm bir qismi Mərkəzi Asiyanın tarixi şəhərləri üzərindən keçməkdə idi. Günümüzdə isə bu tarixi keçid marşrutlarını inkişaf etmiş avtomobil və dəmir yolu şəbəkələri təchiz edib, nəqliyyat yolları üzərindən modern və müasir yerləşdirmə və istirahət obyektlərinin inşası nəqliyyat təhlükəsizliyini təmin edərək şəhərlərə müasir ticarət, mübadilə, saxlanma və daşıma mərkəzlərinin yaradılması yeni bu tarixi ticarət yolların canlanmasına şərait yaradacaq, eyni zamanda bundan əlavə dəyər istehsalına imkan verəcək məşğulluq iqtisadi inkişafla yanaşı dövlətlərə əhəmiyyətli vergi daxilolmaları təmin edəcəkdir.
Belə demək daha düzgün olar ki, dövlətimizin sülhsevər xarici siyasət fəaliyyətinin istiqamətlərin dən biri coğrafi planda başlıca prioritet təşkil edən MDB üzvü olan Asiya dövlətləri ilə münasibətlərdir. Azərbaycanın xarici siyasətində bu dövlətlərin tut duqları yeri və rolu şərtləndirən amillər əsasən aşağıdakı kimi təsnif edilə bilər: - Əvvəla Azərbaycan və MDB üzvü olan digər Asiya dövlətləri təxminən iki əsrə yaxın əvvəlcə Ru siya imperiyasının, sonra isə SSRİ-nin tərkibində va hid siyasi-iqtisadi-ideoloji sistemdə olmuşdur. Bu dövlətlər arasında əsl beynəlxalq münasibətlər qu rulması əslində sıfırdan başlamışdır. Çünki belə mü nasibətlər heç vaxt olmayıb. Həmin ölkələri tarixən birləşdirən coğrafi-siyasi, elmi-texniki, mədəni, humanitar əlaqələr indi müstəqil dövlətlər kimi hem ikitərəfli, həm də çoxtərəfli əmək daşlığa dair çoxlu sənədlər imzalamalan əməkdaşlı ğa və inteqrasiya proseslərinə müvafiq şərait yaradır. - İkincisi, bazara çıxmaq səriştəsinin olmaması və istehsal sahələrinin dayanması bu dövlətlərin demək olar ki, hamısını eyni vəziyyətə salmışdır. Təsər rüfat əlaqələrini bərpa etmək və müəyyən irəliləyişə nail olmaq istəyi dövlətlərarası münasibətlərə özünün müvafiq təsirim gösterir.
MDB-nin Asiya ölkələri ilə Azərbaycan dövləti nin beynəlxalq münasibətlərini şərtləndirən amillərin bir qisminin müddəalarından hansı birini derindən analiz etsək, görərik ki, bunlar hamısı dünya praktika sına və beynəlxalq normalara cavab verir. Ölkə rəh bərlərinin qarşılıqlı səfərləri, beynəlxalq təşkilatların konfrans və yığıncaqlarındakı çıxışları, görüşləri deyi lənləri bir daha təsdiq edir. Sovet imperyasının süqutu Qafqaz və Mər kəzi Asiya ülkələri daxil olmaqla, böyük bir coğ rafi ərazidə yeni iqtisadi məkanın formalaşması prosesinə yol açmışdır. Bu proses TRASEKA proqramı adlanan Böyük İpək Yolunun əsas larının qoyulması ilə yeni vüsət almışdır. Yeni iqtisadi məkan artıq bir tam şəklində bütünləşmiş ümumdünya təsərrüfatı sisteminin tərkibi kimi formalaşır, onunla üzvi surətdə qaynayıb qarışmağa çalışır. Nəhəng nəqliyyat dəhlizi bu bütünləşməyə yol açsa da, həmin tari xi prosesin gedişi əhəmiyyətli dərəcədə «görünməyən yollardan”, yəni kapitalın sərbəst hərə kəti və fəaliyyəti üçün əlverişli iqtisadi mühitin yaradılmasından asılıdır. Uzun müddət inzibati - amirlik üsulları ilə idarə olunmuş postsovet res publikaları çox mürəkkəb bir siyasi və iqtisadi şəraitdə bazar iqtisadiyyatı prinsiplərini tətbiq etməyə çalışırlar. Bunun nəticəsində formalaşan iqtisadi məkan yeni məzmun alır, fərqli iqtisadi elementləri və infrastrukturu özündə birləşdirən yeni iqtisadi mühit yaranmağa başlayır. Azərbaycan özünün əlverişli strateji möv qeyi ilə bu yeni iqtisadi məkanın mərkəzində, Qərblə Şərqin kəsişmə nöqtəsində yerləşmişdir. İki qitə arasında yaradılan nəhəng kommunika siya qurğularının respublika ərazisindən keçməsi onun strateji rolunu daha da artırmışdır. Respub likamızda nüfuz dairəsi uğrunda dünyanın apa rıcı dövlətlərinin ciddi rəqabət mübarizəsi, yal nız mövcud olan zəngin təbii sərvətlərlə deyil, həmçinin əhəmiyyətli dərəcədə bu amil ilə əlaqədardır. Təbiətin və tarixi gedişin respublikamız üçün yaratdığı bu üstün strateji mövqedən və amillərdən bacarıqla və rasional şəkildə istifadə olunması işində indiki nəslin üzərinə böyük tarixi məsuliyyət düşür. Formalaşan yeni geosiyasi şərait tələb edir ki, respublikamız yeni iqtisadi məkan və iqtisadi mühitin tələb etdiyi «görünməyən yolların» da mərkəzində dayansın. Ümumdünya təsərrüfatı sisteminin və iqtisa di məkanın aparıcı elementi beynəlxalq maliyyə mühitidir. Beynəlxalq maliyyə mühiti dedikdə beynəl xalq biznesin fəaliyyəti üçün zəruri olan dünya maliyyə bazarlarının yaranması və inkişafı şərt lərini müəyyən edən şərait nəzərdə tutulur. Beynəlxalq maliyyə bazarları, beynəlxalq bank sistemi və beynəlxalq portfel investisiyalarının idarə olunma şəbəkəsi, yəni kapital bazarı onun mühüm tərkib hissələri, milli və beynəlxalq maliyyə proporsiyaları isə onun əsas iştirakçıla rıdır. Yaranan yeni iqtisadi məkanda beynəlxalq ticarət, beynəlxalq kapital və maliyyə axınları sürətlə genişlənməyə başlamışdır. TRASEKA proqramı üzrə ümumdünya əhəmiyyətinə malik olan nəhəng layihələrin həyata keçirilməsi bu prosesi daha da sürətləndirəcəkdir. Böyük pers pektivə malik iş imkanlarının açılması yaxın gələcəkdə yeni iqtisadi məkanda yeni beynəl xalq maliyyə mərkəzinin yaranacağı imkanın xeyli artırmışdır. TRASEKA proqramının əsas qovşağının Azərbaycan ərazisindən keçməsi adı çəkilən mərkəzin məhz Bakıda yerləşməsi adı çəkilən mərkəzin məhz Bakıda meydana gəlməsi üçün şərait yaratmışdır. Keçmişdə belə bir ehkam mövcud idi ki, guya beynəlxalq maliyyə mərkəzləri yalnız bol kapitalın mənbəyi olan ölkələrdə yaranır. Lakin tarixi təcrübə göstərir ki, dünyanın müasir ma liyyə mərkəzləri ölkənin kapital ixrac və idxal edən ölkə olmasından asılı olmayaraq, kapitalın toplanması və təmərküzləşməsi özünü göstərən yerlərdə yaranır. Təsadüfi deyildir ki, Sinqapur, Honkonq kimi ölkələr hələ iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş olduğu və milli borc kapitalı bazarı əslində olmadığı dövrlərdən beynəlxalq maliyyə mərkəzlərinə çevrilməyə başlamışlar. Məhz bu mərkəzlər həmin ölkələrin sonralar sürətli inkişafını təmin edən mühüm amillərdən birinə çevrilmişdir. Beynəlxalq maliyyə mərkəzlərinin əsas funk siyası qlobal və ya regional miqyasda maliyyə fondlarının təklif edənlərdən ehtiyacı olanlara ən səmərəli şəkildə ötürülməsini təmin etməkdir. Məlum olduğu kimi maliyyə mərkəzlərində dörd növ maliyyə əməliyyatı həyata keçirilir. Birinci növ əməliyyatlara yerli investor və ya depozit sahibinin yerli borc alana fond təmin etməsi daxildir. İkinci növ əməliyyata yerli investorların xarici borc alıcısına maliyyə fond ları verməsi, üçüncü növ əməliyyatlara xarici in vestor və depozit sahiblərinin yerli borc alıcısına fond ötürməsi aiddir. Dördüncü növ əməliy yatlara isə həmin bazarda fəaliyyət göstərən əcnəbilərin digər əcnəbilərə - borc alanlara fond vermələri aiddir. Birinci növ maliyyə əməliyyatlarının həyata keçirildiyi bazarlar milli maliyyə bazarlarıdır. Digər üç maliyyə' əməliy yatları beynəlxalq maliyyə bazarlarının funksi yalarına daxildir. Onlardan sonuncusu, yəni əcnəbilər arasında hər hansı bir bazarda həyata keçirilən maliyyə əməliyyatları xüsusi əhəmiy yətə malikdir. Bu əməliyyatların həyata keçi rildiyi bazarlara «sərhəddənkənar» maliyyə bazarları deyilir. Ən inkişaf etmiş beynəlxalq maliyyə mər kəzlərində belə göstərilən sonuncu əməliyyatın payı olduqca azdır. London, Tokio və Nyu-York kimi dünyanın ən böyük maliyyə mərkəzlərində maliyyə əməliyyatlarının bütün növləri həyata keçirilir. Digər maliyyə mərkəzləri (məsələn, Paris, Frankfurt, Sürix, Cenevrə, Amsterdam, Sinqapur və Honkonq) isə bu əməliyyatların yalnız ikisi və ya üçünü həyata keçirən regional mərkəzlərdir. Əcnəbilərlə əcnəbilər arasında maliyyə əməliyyatları aparan mərkəzlərə Lüksemburq, Kayman Adaları, Bahamalar, Hol landiya Antpilləri və Bəhreyni misal göstərmək olar. Əslində milli qanunların icazə verdiyi və maliyyə biznesi ilə məşğul olanlar cəlb edilə bilən hər yerdə potensial olaraq beynəlxalq maliyyə mərkəzləri yarana bilər. Lakin belə mərkəzlərin yaradılmasının ilkin müqəddəs şərti ölkədə siyasi və iqtisadi sabitliyin təmin edil məsi, iqtisadiyyata dövlət müdaxilələrinin mini muma endirilməsidir. Dövlət tərəfindən milli və beynəlxalq iqtisadi biznesin fəaliyyəti və inki şafı üçün əlverişli hüquqi, siyasi, sosial, iqtisadi və maliyyə mühiti yaradılması müstəsna əhə miyyətə malikdir. Bu məqsədlə dövlət müasir anlayışlara uyğun maliyyə inqilablarının ölkəyə daxil olması üçün hərtərəfli şərait yaratmalı, məqsədyönlü tədbirlər sistemi həyata keçirməli dir. Bu inqilabların üç aparıcı aspekti mövcud dur: beynəlxalq maliyyə institutlarının qlobal iştirakı, beynəlxalq maliyyə inteqrasiyası və ma liyyə yeniliklərinin (innovasiya) sürətli inkişafı. İqtisadi, o cümlədən maliyyə biznesinin hərəkətverici mühərriki dövlətlər və firmalar- arası rəqabətdir. Beynəlxalq rəqabət dövlətləri məcbur edir ki, maliyyə biznesi üçün daha əlverişli şərait yaratsın, daxili bazarda fəaliyyətə dövlət müdaxiləsini azaltsın və kapitalın beynəlxalq hərəkətini liberallaşdırsın. Tarixi baxımdan Londonun nəhəng beynəl xalq maliyyə mərkəzinə çevrilməsi İngiltərənin sənaye çevrilişinin beşiyi olması ilə əlaqədar olsa da, başqa bir amil də bu işdə həlledici rol oynamışdır. Bu amil - maliyyə münasibətlərinin merkantilizm görüşlərinin təsiri altında ciddi məhdudlaşdırıldığı bir dünyada nisbi sərbəstləşdirilməsindən ibarətdir. Yaxın qırx il ərzində Londonun Avrodollar bazarının mərkəzinə çev rilməsi də beynəlxalq maliyyə əlaqələrinin liberallaşdırılması ilə əlaqədardır. Dünyanın müx təlif maliyyə mərkəzlərinin bu və ya digər növ maliyyə əməliyyatları sahəsində öncülük qazan maları da eyni şəkildə ciddi liberallaşdırma tədbirlərinin nəticəsində mümkün olmuşdur. Müasir maliyyə inqilabının ikinci tərəfi - beynəlxalq maliyyə inteqrasiyası da daxili və beynəlxalq maliyyə bazarları arasında mövcud olan sədlərin aradan qaldırılması və onlar arasında çoxtərəfli əlaqələrin yaradılması ilə əlaqədardır. Elə bir şərait yaradılmalıdır ki, maliyyə kapitalı maneəsiz olaraq daxili bazardan beynəlxalq bazara və əksinə hərəkət edə bilsin. Ölkə daxilində əlverişli iqtisadi və maliyyə mühiti yaradılarsa, milli kapitalın xaricə axması problemi də öz-özünə aradan qalxa bilər. Ölkə mizin beynəlxalq maliyyə inteqrasiyası sürətlə nərsə, nəhəng maliyyə institutları öz filial və nümayəndəliklərini açarlar. Beynəlxalq maliyyə sisteminin hərəkətve rici mühərriki rəqabət, rəqabətin yaratdığı dina mik güc isə maliyyə yenilikləridir (innovasiya). Maliyyə yenilikləri şirkətlərin keçmişdə əlləri çatmadığı maliyyə mənbələri əldə etmələrinə, investor və borc vəsaiti alanların vergi boşluqlarından yararlanmalarına, portfellərin diversifikasiyası yolu ilə maliyyə risklərinin azaldıl masına imkan verir. Məlum olduğu kimi beynəlxalq maliyyə axınları beynəlxalq maliyyə varidatının hərəkəti və ya da beynəlxalq maliyyə vasitəçiləri (banklar) kanalı ilə həyata keçirilir. Hər iki ka nalda maliyyə yenilikləri üçün şərait yaradılması beynəlxalq maliyyə mühitinin vacib şərtlərindən biridir. Müvafiq maliyyə alətləri və texnologi yasının, maliyyə bazarı infrastrukturunun yara dılması qarşıya qoyulan problemin həlli üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Mövcud bank sistemi və Vergi qanunvericiliyinin beynəlxalq maliyyə bazarı standartlarına uyğunlaşdırılmasının da müstəsna rolu vardır. Valyuta liberallaşdırılması valyuta idxalat sahəsində məhdudiyyətlərin qlobal maliyyə - iqtisadi mühitə inteqrasiyası üçün mühüm amil lərdən biridir. Bu sahibkar azadlığını təmin edən todbirdir. Lakin, bu məsələdə həddən artıq eh tiyatlı olmaq lazımdır. Müasir şəraitdə, hər şey dən əvvəl, xarici transmilli şirkətlərin güclü rəqabətinə məruz qalan daxili bazar libeıallaşdırılmalıdır. Daha geniş valyuta liberallaşdırılması aparılarkən nəzərə almaq lazımdır ki, bütün dünya ölkələrində valyuta əməliyyatlarına tam azadlıq, yalnız həmin ölkələr dayanaqlı iqtisadi artım müstəvisinə çıxdıqdan sonra verilmişdir. Mə sələn, ixracat gəlirlərinin bir hissəsinin məcburi satılması Qərbi Avropa ölkələrində, yalnız XX əsrin 80-ci illərində aradan qaldırılmışdır. Av ropa Birliyinin düşünülmüş valyuta siyasəti in teqrasiya prosesinə mane olmadan milli valyu taların möhkəmlənməsi və rəqabət aparan Avro nun tədavülə buraxılması ilə nəticələndi. Eyni siyasət Yaponiya və yeni sənaye ölkələrində də müsbət nəticə vermişdir. Xarici valyuta ilə əməliyyatların tam liberal laşdın İması milli sahibkarların yalnız daxili bazarda fəaliyyət göstərən çoxsaylı hissəsinin rəqabət mövqeini möhkəmləndirmiş, əksinə zəiflədəcək və onların beynəlxalq əmək bölgü sündə iştirakını çətinləşdirəcək. Valyuta yalnız ixracat məhsullar istehsal edən iş adamları üçün lazım deyildir, o həmçinin daxili bazara məhsul çıxaranlar üçün də vacib dir. Ölkə daxilində mövcud olan köhnəlmiş əsas fondların (maşın və avadanlıqların) yenilənməsi çox vaxt idxalat hesabına həyata keçirilir. Belə idxalat azaltmaq üçün idxaləvəzləyici siyasət lazımdır. Bunun üçün də xeyli valyuta lazımdır. Məlumdur ki, ölkə ixracatının xammal yönümlülüyünü sürətlə aradan qaldırmaq və onun diversifıkasiyasını təmin etmək az-çox uzun müddət tələb edir. Bu isə iqtisadi fəaliyyətin yeni növlərinin yaranmasına səbəb olan düşü nülmüş sənaye və xarici ticarət siyasətinin aparılmasını tələb edir. Bank sektorunda beynəlxalq inteqrasiya pro sesləri tədqiq edilərkən nəzərə almaq lazımdır ki, XX əsrin son onilliyi dünyada bank kapital və onların aktivlərinin kəskin surətdə artması, beynəlxalq maliyyə institutlarının möhkəmlən məsi, bank işində rəqabətin kəskinləşməsi ilə xarakterizə edilir. Dünyanın 20 ən böyük bankı nın məcmu kapitalı 1998-2013-cü illər ərzində 159 mlrd, dollardan 547 mlrd, dollara, məcmu aktivləri isə 4 trln. Dollardan 12,4 trln. Dollara qədər yüksəlmişdi. Beynəlxalq ticarətin sürətlə genişlənməsi bank əməliyyatları həcminin artma sına gətirib çıxarmışdır. Bu isə bank kapitalının əsas göstəricilərinin yaxşılaşdırılmasına tələb edir. Bank fəaliyyətinin beynəlmiləlləşməsi bank əməliyyatlarının ərazi ekspansiyası üçün yalnız vasitə deyil, eyni zamanda müştərilərə xidmət üçün təbii zərurətdir. Göstərilən təmayüllər dünya istehsalı həc minin obyektiv olaraq genişlənməsi, transmilli şirkətlərin miqyasının artması və habelə zama nın tələbi ilə bankların dünya bank xidməti bazarında apardıqları siyasətə yenidən baxmaları ilə əlaqədardır. Müştərilər uğrunda rəqabət mübarizəsi kəskinləşdiyi bir şəraitdə beynəlxalq bank işi olduqca mürəkkəbləşmişdir və beynəl xalq inteqrasiya proseslərində iştirak edilməsi miqyası və formaları haqqında qərar qəbul edilməsi olduqca risklidir. Beynəlmiləlləşmə prosesinin dərinləşməsi bu risklərin sayını və miqyasını artırır. Beynəlxalq miqyasda bank fəaliyyətinin in kişafı prosesində iki strateji xətt özünü göstərir. Hər şeydən əvvəl, nəhəng transmilli banklar ərazi ekspansiyasına yeni ofislər açılmasına, yeni ölkələrin zəbt olunmasına üstünlük verirlər. Digər tərəfdən isə (ikinci strategiya) əsas diq qət maliyyə məhsuluna, yəni bank fəaliyyətinin müəyyən məhsul üzərində cəmləşdirilməsinə verilir. Qloballaşma nəhəng banklara artım və genişlənmək, məhsul və xidmətlərinin, əməliy yatları apardıqları bazarların differensiallaşdırılması üçün yeni-yeni imkanlar açır. Qlobal bank lar öz müştərilərini yalnız şirkətlər və nisbətən xırda banklar hesabına deyil, həminin xarici dövlət strukturları hesabına da genişləndirmək imkanı əldə etmişlər. XX əsrin ikinci yarısında bank kapitalının mühüm xüsusiyyətlərindən biri bu kapitalın ərazi ekspansiyası hesabına intensiv inkişafıdır. Beynəlxalq bank əməliyyatlarının həyata keçi rilməsi zəruriliyi, xüsusən digər ölkələrdə bank şöbə və filiallarının mövcudluğu zamanın tələ bidir. Çünki onların olmaması müştərilərin itiril məsi deməkdir. Nəhəng transmilli bankların ərazi ekspan siyasının mühüm istiqamətlərindən biri digər maliyyə-kredit institutları ilə birləşmə və ya onları «udma» siyasətidir. XX əsrin 90-cı illə rində bu təmayül özünü daha güclü göstərir. Xarici bankların ərazi ekspansiyası Şərqi Avropa ölkələrinin misalında daha aydın görü nür. Son 10-15 il ərzində xarici banklar Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində bank sektorunda liderliyi ələ keçirmişlər. Onların əksəriyyətində qeyri-rezidentlər bank sisteminin məcmu kapi talının ^ və bank aktivlərinin yarısından çoxu üzərində nəzarəti ələ keçirmişlər, demək olar ki, bütün kredit təşkilatları onlara məxsusdur. Azərbaycanda 1 yanvar 2004-cü ildən bank sektorunda xarici kapitalın iştirakına qoyulmuş limit ləğv edildiyi bir şəraitdə Şərqi Avropa ölkələrində bank sisteminn liberallaşdırılmasının nəticələrinin nəzərdən keçirilməsi məqsədəuy ğundur. Təhlil göstərir ki, dünya bank biznesinin liderləri Şərqi Avropa ölkələrində iştirak et məkdən çəkinmirlər. Bu ölkələrdə orta və nisbətən kiçik banklar nəzarəti ələ keçirmişlər. Şərqi Avropa ölkələrində xarici banklar cəmi bank aktivlərinin 57%-nə nəzarət edirlər. Bu ölkələrin çoxunda onlar hakim mövqeni ələ keçirmişlər. Qeyri-rezidentlərin nəzarət etdikləri kredit təşkilatlarındakı aktivlər Estoniyada ümu mi aktivlərin 95%-ni, Xorvatiyada 82%-ni, Çexi yada 78%-ni, Slovakiyada 75%-ni, Polşa, Lat viya və Macarıstanda 70%-ni təşkil edir. Bol qarıstanda 35 bankdan 25-i xaricilərin nəza rətindədir. Şərqi Avropanın 20 ən böyük bankın dan yalnız dördü, 10 ən böyük bankdan isə yalnız biri xaricilərə məxsus deyildir. Bu ölkələrin demək olar ki, ha mısında bank sistemi «sistem» olmaqdan çıxmışdır: onlar daxili iqtisadi şəraitin tələb etdiyi qanunauyğunluqlara tabe deyillər və xarici transmilli bankların filiallarına çevrilmişlər. Yerli və xarici banklar arasında rəqabət öz aktuallığını itirmişdir. Yerli bazarlarda xarici bankların rəqabəti onlar arasında gedən qlobal rəqabətin yalnız davamıdır. Beynəlxalq maliyyə təşkilatları bank sahə sində geniş liberallaşdırma tələblərini irəli sürərkən və iri transmilli bankların ölkəyə geniş daxil olmasına şərait yaradılmasını tövsiyə edərkən makroiqtisadi sabitliyin və davamlı iqtisadi artımın təmin olunması arqumentini irəli sürürlər. Hesab olunur ki, xarici nəhəng bank ların ölkəyə sərbəst daxil olması maliyyə-kredit xidmətlərinin müxtəlifliyini, yüksək keyfiyyə tini və onlardan istifadənin asanlığını təmin edir, yerli bank məmurlarının professional lığını artırır və s. Həmin bankların kredit risklərini və borc ların etibarlılığını müəyyən etmə üsulları maliy yə ehtiyaclarının daha səmərəli bölüşdürülmə sinə səbəb olacaqdır. Lakin onu da nəzərə al maq lazımdır ki, Şərqi Avropa dövlətlərində xarici bankların kreditləşdirmə istiqamətləri yer li iş adamlarının ehtiyaclarına o qədər də cavab vermir. Xüsusən xırda və orta sahibkarların, kənd təsərrüfatı müəssisələrinin onlardan kredit alması xeyli çətindir. Xarici banklar adətən qiy mətli kağızlarla əməliyyatlara və real sektorun kreditləşdirilməsinə üstünlük verirlər. Azərbaycan bank sahəsində inteqrasiya problemləri təhlil edilərkən hər şeydən əvvəl göstərmək lazımdır ki, ölkəmizdə bank sektoru hələlik müstəqil sektor kimi formalaşmayıb və yalnız digər sahələrə xidmət etməklə məşğul dur, Azərbaycan iqtisadiyyatının aparıcı, sistem- yaradıcı ünsürünə çevrilməmişdir. Azərbaycan da iqtisadi inkişaf, büdcənin icrası, investisiya qoyuluşlu və ödəmə qabiliyyətli tələb başlıca olaraq enerji-xammalının ixracı hesabına müəyyən səviyyədə saxlanılır. Belə vəziyyət hökuməti məcbur edir ki, o ilk növbədə enerji- xammal sahələrinin inkişafına xüsusi diqqət yetirsin. Enerji-xammal sahələrinin inkişafı isə milli bank sektorunun müstəqil sektor kimi formalaşmasına o qədər də ehtiyac duymur. Çünki, onlar dövlət banklarının imkanlarından istifadə edərək artıq maliyyə kapitalının ilkin yığım mərhələsini keçmişlər. Bu sahədə maliy yə kapitalı sənaye kapitalına çevrilmişdir və Qərb bazarlarına çıxmağa hazırdır. Məhz bu qüvvələr bank sahəsində beynəlxalq əməliy yatların tam sərbəstləşdirilməsinə və bank kapi talı sahəsində bütün məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasında maraqlıdırlar.Onu da göstərmək lazımdır ki, bu gün Azər baycanda bank sektoru iqtisadiyyatı formalaş dırmır, özü iqtisadiyyat hesabına formalaşır. Onun əsas təsərrüfat subyektləri dövlət və enerji-xammal maliyyə-sənaye qruplarıdır. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı bu gün özünün başlıca vəzifəsini inflyasiya ilə müba rizədə və manatın məzənnəsinin sabitliyinin təmin olunmasında görür. Bu çox vacibdir. La kin, o birtərəfli məqsədə çevrildikdə ziyanlı ola bilər. Həmin siyasət iqtisadiyyatın hərtərəfli inkişafı problemləri ilə kifayət qədər uzlaşdı rılmadıqca ciddi neqativ nəticələr doğura bilər. Məsələn, valyuta məzənnəsinin süni olaraq yüksək səviyyədə saxlanılması idxalatı stimul laşdıraraq ixracat sahələrinin inkişafına mənfi təsir göstərir. Yüklə 463,74 Kb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||