AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ
Əlyazması hüququnda
QƏDİROV SAMİR FAİQ oğlu
“İNNOVASİYA-İNVESTİSİYA FƏALİYYƏTİNİN EFFEKTİVLİYİNİN YÜKSƏLDİLMƏSİ PROBLEMLƏRİ” mövzusunda
MAGİSTR DİSSERTASİYASI
İxtisasın şifri və adı: 060409 – Biznesin idarə edilməsi
İxtisaslaşma: - Biznesin təşkili və idarə edilməsi
Elmi rəhbər: Magistr proqramının rəhbəri: iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru, iqtisad elmləri namizədi, dosent H.İ. Həmidov dosent R.Ə. Abbasova
Kafedra müdiri: iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru, dosent M.Ə. Əliyev
Bakı 2016
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ ...................................................................................................................... 3
I FƏSİL. İNVESTİSİYA QOYULUŞU VƏ ONUN NƏZƏRİ ƏSASLARI
-
. İnvestisiyanın ictimai-iqtisadi mahiyyəti və reallaşdırılması formaları ...... 6
-
. İnnovasiya fəaliyyətinə şərait yaradan investisiya iqliminin formalaşdırılması ......................................................................................... 12
-
. İnnovativ investisiyaların maliyyələşdirilməsində bank kreditlərinin rolu.24
II FƏSİL. AZƏRBAYCANDA İNNOVATİV İNVESTİSİYA QOYULUŞLARININ HÜQUQİ- İQTİSADİ MEXANİZMLƏRİNİN MÜASİR VƏZİYYƏTİ
2.1. Azərbaycanda investisiya qoyuluşlarının reallaşdırılmasının normativ-hüquqi bazası ...................................................................................................................... 28
2.2. İnnovasiya sferasında dövlət orqanlarının əsas funksiyaları ........................... 44
2.3 İnvestisiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsində istifadə olunan vasitələrin qiymətləndirilməsi .................................................................................................. 55
III FƏSİL. AZƏRBAYCANDA İNVESTİSİYA QOYULUŞLARININ SƏMƏRƏLİ STRUKTURUNUN QURULMASI VƏ TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ
3.1. İnnovasiya yönümlü investisiyaların stimullaşdırılmasında dövlətin siyasətinin əsas istiqamətləri .................................................................................................... 61
3.2. İnvestisiya mühiti formalaşmasında vergi güzəştlərinin rolunun artırılması .. 64
3.3. İnnovasiya yönümlü investisiyanın stimullaşdırılmasında xarici ölkələrin təcrübəsi ................................................................................................................. 68
NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR .......................................................................... 77
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT ........................................................ 80
Giriş
Mövzunun aktuallığı. Azərbaycan regionda öz iqtisadi resurs potensialı ilə dünya iqtisadiyyatında əhəmiyyətli yer tutmuş zəngin dövlətlərdən biridir. Ölkənin neft və qaz resursları sahəsində regionda dünya iqtisadiyyatında müasir tələbatları ödəyə biləcək zənginliyə malik olması, daha effektiv istehsal texnologiyalarının tətbiqi, təkmilləşdirilməsi öz növbəsində irimiqyaslı investisiya qoyuluşlarını və geosiyasi stabilliyin qərarlaşmasına imkanlar yaradır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci ildə imzaladığı “Gələcəyə baxış 2020” İnkişaf Konsepsiyasında qeyd edildiyi kimi 2020-ci ilədək Azərbaycanın Dünya Bankının adambaşına düşən Ümumi Milli Gəlir təsnifatına görə “yuxarı orta gəlirli ölkələr” arasında tamhüquqlu ölkə olması və hazırda bu qrup ölkələr sırasında yer almanın əsas səbəbi olan karbohidrogen ixracından asılılığın aradan qaldırılması, habelə BMT-nin İnkişaf Proqramının təsnifatına əsasən ölkəmizin “Yüksək insan inkişafı” ölkələri qrupunda olması olduqca vacib göstəricilərdəndir. Qeyd edilən məqamlar tədqiqat işinin müvafiq paraqraflarında araşdırılmış və müfəssəl nəticələr əldə olunmuşdur. Dissertasiya layihəsində qeyd olunan bir sıra məlumatlar toplanarkən Azərbaycanda fəaliyyət göstərən biznes inkubasiya mərkəzləri, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin informasiya texnologiyaları və yeni iqtisadı sahələrlə bağlı ölkədə aparılan islahatları barədə məlumatlardan istifadə olunmuş, habelə Azərbaycanda yeni fəaliyyətə başlayan texnoparkların və eyni adlı xarici beynəlxalq strukturların təcrübəsindən istifadə olunmuş, investisiyanın sosial-iqtisadi mahiyyəti, istehsal nəzəriyyəsi və istehsal xərclərinin dinamikasının reallaşdırılması formaları araşdırılmışdır. Təqiqat həm ənənəvi, həm də qeyri-ənənəvi iqtisadi sahələrin uzlaşdırılması ilə yeni situasiyanın yaranmasının əsas tələblərini təşkil edir və innovasiya yönümlü investisiyaların stimullaşdırılması sahəsində xarici ölkələrin təcrübəsini əhatə edir. Tədqiqatda göstərilənlərlə yanaşı, bir sıra yeni sahələr və onların əsas predmeti barədə məlumatlar öz əksini tapmış, müasir innovasiya-investisiya sahəsi üçün yeni olan termin və anlayışlar öyrənilmişdir.
Beləlikə, qeyd olunanlar kontekstində, dissertasiya işinin mövzusu mühüm elmi, əməli əhəmiyyət daşıyaraq, real aktuallığa malikdir.
Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri. Yerli innovasiya-investisiya fəaliyyətlərinin inkişafı fazalarının, onların parametrlərinin tədqiq edilməsi, beynəlxalq arenada bununla bağlı praktiki təkliflərin verilməsi tədqiqatın məqsədini təşkil edir. Ölkədə sözügedən sahələrin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı konsepsiyanın hazırlanması əsas vəzifə kimi irəli sürülür.
Əsas məqsədə nail olunması üçün aşağıdakı tədqiqat vəzifələri seçilmişdir:
-
İqtisadiyyatın tənzimlənməsi və maliyyə resurslarının idarə edilməsinin nəzəri-metodoloji və təcrübi yanaşmaların qiymətləndirilməsi;
-
Milli iqtisadi inkişafın təmin edilməsi baxımından makroiqütisadi tənzimləmənin vəzifələrinin müəyyənləşdirilməsi;
-
Davamlı inkişaf şəraitində innavativ investisiya siyasətin vəzifə və hədəflərinin müəyyənləşdirilməsi;
-
Azərbaycanda son dövrlərin investisiya siyasətinin əsas xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi;
Tədqiqatın obyekti. Təşkilati hüquqi forması ASC olan bütün müəssisələr tədqiqatın obyektini təşkil edir.
Tədqiqatın predmeti. Təqdiqatın predmetini müasir dövrdə Azərbaycanda investisiya qoyuluşlarını tənzimləyən normativ-hüquqi baza və investisiya fəaliyyətinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsində istifadə olunan vasitələrin qiymətləndirilməsi təşkil edir.
Tədqiqatın informasiya bazası. Tədqiqatın informasiya bazasını innovativ investisiya qoyuluşlarının iqtisadi hüquqi mexanizmləri, yerli biznes təşkilatlarının konsepsiyalarının formalaşması sahəsində hazırladıqları metodik sənədlər və əsasnamələr, innovativ menecment sistemini quran dünyanın aparıcı firmalarını təcəssüm etdirən internet səhifələri, beynəlxal səviyyədə tanınan ekspert və müəlliflərin fikirlərinin yer aldığı ayrı-ayrı ədəbiyyatlar, məqalələr, habelə ən son statistik göstəricilər təşkil edir. Bundan əlavə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən Avrora Holdinqin iqtisadi fəaliyyətinin təhlili nəticələri və iqtisadi göstəriciləri də tədqiqatın informasiya bazasına əlavə oluna bilər.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti. İqtisadiyyatın tənzimlənməsində və inkişafında innovativ investisiya siyasətinin rolunun daha da artırılması və maliyyə mexanizminin səmərəliliyinin yüksəldilməsi tədbirlərinin hazırlanmasında elmi mənbə kimi istifadə olunmasıdır. İnvestisiya siyasətinin tənzimlənməsində mövcud qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi, səmərəli maliyyə mexanizmlərin tətbiqinin dəstəklənməsi istiqamətində elmi cəhətdən əsaslandırılmış təkliflərin verilməsi olduqca vacibdir.
Dissertasiyanın strukturu. Dissertasiya işi giriş, üç fəsil, 9 paraqraf, nəticə və tövsiyyələr və istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısından ibarət olmaqla, cəmi 84 səhifədən ibarətdir.
I FƏSİL. İNVESTİSİYA QOYULUŞU VƏ ONUN NƏZƏRİ ƏSASLARI
1.1 İnvestisiyanın ictimai-iqtisadi mahiyyəti və reallaşdırılması formaları
Investisiya fəaliyyəti və onun mahiyyəti. Investisiya – gəlir(mənfəət) ya da sosial səmərə qazanmaq məqsədilə sahibkarlıq və başqa fəaliyyət sahələri obyektlərinə verilən maliyyə vəsaitlərindən, bundan əlavə intellektual və maddi sərvətlərdən ibarət olur. Investisiya obyektlərinə isə qiymətli kagızlar(səhmlər, istiqrazlar və sair), iqtisadiyyatin bütün sferalarında yeni fəaliyyətə başlayan və modernləşdirilən başlıca fond və dövriyyə vəsaitləri, məqsədəuyğun pul depozitləri, elmi-texniki məhsullar və fərdi mülkiyyətin başqa obyektləri, intellektual mülkiyyət hüququ və əmlak hüququ aid olunur. Investisiyanın fəaliyyət subyektləri(yəni investorlar) hasiletmə, innovasiya, tikintilər və maliyyə-kapital dövriyyələri sferasına daha böyük diqqət verirlər. Investisiyalaşmanın başlıca istiqaməti kimi aşağıdakı amilllərin bir-birindən fərqlənməsi məqsədə uyğun olar:
istehsalın genişləndirilməsinə, modernləşdirməyə, istehsalın infrastruktur inkişafına, ictimai infrastrukturun inkişafına, material ehtiyatının genişləndirilməsinə, kadrların hazırlanmasına və elmə investisiyalar, investisiya proseslərinin başlıca kapitalının yeniləşdırılməsi və artırılması, innovasiyalı inkişaf, ümumi sturukturun təkmilləşdirilməsinin reallaşdırılmasına və istehsalın əlverişliliyini yuxarı qaldıran başqa buna oxşar öhdəliklərin icra olunmasına yönəlir.
Investisiya qoyuluşlarını ümumiyyətlə qarşıda mənfəət qazanmaq məqsədilə bu gündən pul vəsaitlərinin maliyyə aktivləri ya da qiymətli kağızların alınmasına sərf olunan vəsait kimi göstərmək mümkündür və onun xarakteristikalarından aydındır ki, investisiya maliyyə və real investisiyalara ayrılır. Maliyyə investisiyaları səhmlər, opsionlar, istiqrazlər və sair qiymətli kağızlarının alqı-satqısı ilə baglıdır. Kapital qoyuluşu isə başlıca olaraq fondların inkişafı və bərpasına yönəlmiş maddi, əmək və material vəsaitlərin məsrəfləridir. Təkrar emal üçün kapital qoyuluşu – qeyri-istehsal və istehsal təyinatlı qoyuluslara bölünür. Buraya istehsal təyinatının maliyyə qoyuluşlarına, avadanlıqlara və istehsal üçün qurğuların tikintisinə, meliorasiya və su təsərrüfatı üçün qurğulara, bütün inventarlar və kənd təsərrüfatı üçün texnikanın gətirilməsinə, bağların və çoxillik əkmələrin əkilməsinə və sair məsrəflər aid olunur. Mənzil-kommunal təsərrüfatı üçün və mədəni və məişət təyinatına malik binaların hazırlanmasına ayrılan xərclər qeyri-istehsal təyinatlı kapital qoyuluşuna aiddir. Kapital qoyuluşlarında ilk yeri 1ci hissə təşkil edir. Çünki, orada istehsal prosesində əsas rolu oynayır. Başqa bir tərəfdən, kənd təsərrüfatı istehsalının imkanlarını yaxşılaşdırmaq kəndin ictimai problemlərinin həlli ilə birbaşa əlaqəlidir. Ona görə qeyri-istehsal təyinatına malik kapital qoyuluşları hər il daha da artmalıdır. Kapital qoyuluşu öz növbəsində növlərinə görə tikinti-quraşdırma işləri üçün ayrılan xərclərə; quraşdırma tələb edən və etməyən avadanlıq və maşınların, alətlər və inventarın gətirilməsi üçün ayrılan xərclərə; çoxillik əkmələrin becərilməsi və salınmasına xərclərə; proyekt-axtarış işlərinə; obyektlərdə inventarın dəyəri ilə bağlı digər kapital qoyuluşlarına xərclərə ayrılır. Bütün tikinti və quraşdırma işləri 2 yolla – təsərrüfat və podratçı yolu ilə həyata keçirilir. Podratçı yolu ilə işlər bütün texnika ilə təchiz olunmuş, ali ixtisasa malik kadrlara malik professional tikinti şirkətləri həyata keçirir. “Investisiya fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən əsaslı tikintidə öhdəlikləri həyata keçirmək məqsədilə hökümət investisiya fəaliyyəti həyata keçirən şəxslərə öz sifarişini verir. Sifariş verildikdə, ümumiyyətlə, bütün şirkət və qurumlar həmin sifarişin iqtisadi baxımdan əlverişli olmasını nəzərdən keçirir. Sifarişlər tender(müsabiqə) yoluyla verilir. Bundan əlavə, tikinti layihələrində investora hökümət sifariş verdikdə, qanunvericiliklə müəyyən olunmuş imtiyazlar da nəzərə alına bilər. Layihə bitdikdən sonra hökümət dövlət sifarişli binaları Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyənləşdirilən prosedura uyğun olaraq istifadəyə verilir. Müsabiqə hər bir layihənin və ya xidmətin ən aşağı qiymətə və ən səmərəli üsulla həyata keçirilməsi üçün iddia edən qurumlar daxilindən bir və ya bir neçəsinin seçilməsi, həmin layihənin analoji müqavilələr əsnasında həmin müəssisələrə təqdim olunması məqsədi ilə keçirilən tenderdir. İstehsalın təşkil olunması məqsədilə texnoloji, texniki, kommersiya və başqa eksklyüziv biliklərin məcmusuna “know-how”(nouhau) deyilir. Çoxillik əkmələrin becərilməsi və salınması üçün ayrılan xərclər 2 mərhələdə yerinə yetirilir. Birinci mərhələdə əkmələrin salınması üzrə, ikinci mərhələdə isə həmin əkmələrin məhsuldar vaxtına qədər becərilməsi məsrəfləri. Layihəyə araşdırma işləri üçün kapital qoyuluşu, proyekt-smeta sənədlərinin toplanması, proyekt tapşırıqlarının, texniki proyektlərinin, maliyyə- smeta hesabatlarının, işçilərin sxemlərinin hazırlanması üçün ayrılan məsrəflər aiddir. Digər xərclərə və kapital qoyuluşu fəaliyyətlərinə tikintidə yerlərin dəyişdirilməsi, torpaq sahələrinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi məqsədilə edilən məsrəflər aiddir. Kapital qoyuluşunun ilkin layihələndirilməsi və maddi təminat mənbəyinə görə ayırmaları hökümətin mərkəzləşmiş büdcəsi, şirkətin isə bank krediti və xüsusi vəsaitləri hesabına həyata keçirilir. Ilkin halda kapitalın investisiyası maliyyə təxsisatı, ehtiyatlar və mərkəzləşmiş fondlar hesabına maliyyələşdirılir və ictimai-iqtisadi inkişaf layihələrində nəzərə alınır; ikinci halda isə şirkət və qurumlar azad şəkildə müəyyən olunur və sonra təsdiq olunur.
Modern şəraitdə təsərrüfət həyətının mühüm elementlərindən biri investisiya qoyuluşları hesab olunur, əsasən səhibkarlıq fəəliyyəti obyektləri, pay, qiymətli kağız, avadənlıq, lisenziya, texnologiya, ticarət nişanları, mülkiyyət hüquqları, kreditlər, intellektuəl sərvətlər və pul məqsədli bank əmanətlərinə yönəldilən digər qiymətlilər formasında təzəhür edir. Müxtəlif subyektlər tərəfindən həyata keçirilməsinə baxmayaraq, nəticədə investisiya qoyuluşları dövləti maraqların reallaşdırılmasına xidmət edir. Bir qayda olaraq, investisiyalar, yəni, maliyyə, maddi və qeyri-maddi ehtiyatların əldə olunması üçün mövcud resurslardan istifədə olunmasını xarakterizə edir. Daha geniş mənada investisiyalar iqtisadi artımı, habelə, ölkədə iqtisədi inkişafın əldə olunması məqsədilə zəruri maliyyə ehtiyatlarının formalaşması mexanizmini təmin edən iqtisadi təsir qüvvəsi kimi də xarakterizə oluna bilər. “Investisiya fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu sərmayenin Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatına sürətli cəlbinə, bundan ölkənin ictimai-iqtisadi bazasının, bundan əlavə beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlıların və dünyaya inteqrasiyanın sürətlənməsi məqsədilə düzgün istifadə olunmasına yönəlmişdir. Yuxarıda adı çəkilən qanunda gəlir, mənfəət, investisiya ya da sosial səmərə əldə etmək üçün bzines və başqa iqtisadi fəaliyyət növü obyektlərinə yatırılan maliyyə vəsaiti, həmçinin intellektual və maddi sərvətlər kimi xarakterizə edilmişdir. Burada maddi sərvətlər və vəsait dedikdə əsaən səhmlər, məqsədəuyğun bank əmanətləri, kreditlər, pul vəsaiti, başqa qiymətli kağızlar, dasınmaz və daşınar əmlak, müvafiq şəkildə rəsmiləşdirılmiş elmi, təcrübi və sair intellektual sərvətlər, müvafiq istehsalat növünün təşkil olunması məqsədilə vacib olan, amma patentləşməmiş, vərdiş, texniki sənədləşdirmə və istehsal təcrübəsi kimi tərtib olunmuş texnoloji, texniki, kommersiya və digər biliklərin nou-hauları, sudan, torpaqdan və digər təbii sərvətlərdən, tikintilərdən, avadanlıqlardan, qurğulardan istifadə hüququ, bundan əlavə müəlliflik hüququndan qarşıya çıxan və digər əmlak hüquqları və sair kimi xarakteristikalara malik olur. Investisiya ilə müxtəlif xüsusiyyətlərinə əsasən yaxın cəhətlərə sahib kapital qoyuluşları xüsusi bir istiqamət kimi fərqləndirilir. Burada “Investisiya fəaliyyəti haqqında Azərbaycan Respublikası Qanuna” əsasən, əsas maliyyə fondlarının yaradılmasına və yenidən istehsalına, həmçinin maddi istehsalın başqa formada inkişaf etdirilməsinə investisiya, kapital qoyuluşları formasinda həyata keçirilir.
Çin və İtaliya kimi iki ölkəni missal olaraq götürək. 1990-cı illərə kimi, ümumi ÜDM-ə görə bu iqtisadiyyatların ölçüsü alıcılıq qabiliyyəti pariteti valyuta məzənnəsi ilə bərabər idi. Amma indi gəlin bu iki ölkəni kapital yığılması baxımından müxtəlif trayektroiyalara qoyaq. İlkin olaraq, Çinə 20 il üçün ikiqat dərəcələri investisiya başlaşın, İtaliya ildə yalnız iki faizi həcmində kapital toplansın. 2013-cü ildə, Çin indi İtaliya yeddi dəfə böyük olar. Həqiqətən, Çin İtalyanın iqtisadiyyətinın iki il ölçüsündə yaratdığını; Yunanıstan iqtisadiyyatının yaratdığını 1 rübdə; və Kiprin iqtisadiyyatının yaratdığını bütövlükdə etdiklərini hər həftə yaradır.
ÜDM buna yeganə səbəb ola bilməz, çünki, iqtisadçılar getdikcə bütün məsələləri buna aid edə bilər. Əgər biz müəyyən vaxt dövründə öz həyat standartlarımızın artırılmasının qayğısına qalırıqsa bu rəqəmlər çox böyük əhəmiyyət daşıyır.
Uzun müddətli böyümə. Cəmiyyətlər nəsildən nəsilə daha yaxşı olur. Amma, insan tarixinin dərinliklərinə baxdıqda, bu varlıq tez-tez elə deyil. Qlobal ÜDM-in hesablamaları 1 milyon il eramızdan əvvələrə çıxır. Statistika orqanları o dövrlərdə çox aşağı səviyyələrdə idi, ona görə bugünkü ÜDM relizlər daha ehtiyatlanəzərdən keçirilməlidir.. Buna baxmayaraq, onlar göstərdikləri aşkar dünyəvi nümunələr təəccüb doğurur.
Demək olar ki, 50,000 il ətrafında, dünyada adam başına düşən ÜDM mahiyyətcə dəyişməz idi. Nəsildən nəsilə keçdikcə burada kiçik - əgər varsa - həyat səviyyəsinin təkmillaşdırılməsi nəzərə çarpırdı. Fəaliyyətlər tədricən təkmillaşdırılmiş, bundan sonra 1750ci ildə dünya ÜDM adambaşına düşən hissəsi demək olar ki, iki dəfə, il ərzində aşağı templə ildə 0,0025 olmaqla artmışdı. Bu gün iqtisadçılar bunu bir qansız bərpa kimi adlandıra bilər. Amma insan tarixi dövründə, yaşayış səviyyəsinin bəlkə də ilk dəfə ən azı indi artmağa başlamışdır.
1750ci ildən indiyə kimi dünya üçüncü artım dövrünə girdi; qızıl era. O vaxtdan bəri, adambaşına düşən ÜDM 40 dəfə artaraq ildə təxminən 1,5 faizlik dərəcəyə qalxmışdı. Orta statistikaya görə, hər nəsil onun sələfindən təqribən üçdə biri qədər yaxşı yaşamışdır. Beləliklə, nələr artımın bu mərhələsini izah edir?
İnsanların səbrli olmaqlarını kəşf etmək məsələsi xüsusi məsələ olaraq nəzərdən keçirilə bilər. Çünki, orada heç bir izahlı amil yoxdur, Amma düz qulaqlarımız qarşısında bir əsas element oturur. 50,000 il əvvəl insanların neyrologiyasında əhəmiyyətli bir şey baş verdi. Neandertal insan öldü və homo sapiens dominant oldu. Buradan görkəmli qaş silsilələrinin yüksək düz alın ilə əvəz edilməsi baş verdi. Onlar da bir amili yaratdı - beyinin prefrontal korteks bölgəsinin artımnı baş verdi.
Modern nevrologiya göstərir ki, beyinin bu hissəsi səbr, razılığı təxirə salmaq qabiliyyətinə görə məsuliyyət daşıyır. Bu hissə investisiya üçün mühüm hissədir. Primitiv cəmiyyətlərdə bu qida, su, sığınacaq, müdafiə tapmaq üçün, Amma həm də yaşamaq çox bu əsasları saxlamağa kömək edən müəssisələri: ailə, icmalar, tayfalar, sivilizasiyalara investisiya nəzərdə tutulurdu.
1750ci ildən sonra, böyük addımlarla fərqli bir mənada irəli gedildi - bu dəfə aqrardan daha çox sənaye sahəsində. Onlar mahiyyətcə hələ də fiziki, insan və sosial kapitalın akkumulyasiyası baxımlndan eyni qarışıq idi, hansı ki, ümumi quruluşlarda - məktəblərdə, hökumətlərdə, məhkəmə sistemləri, hətta mərkəzi banklarda birləşirdi. Səbrə əsaslanan investisiya yaradılan və öz növbəsində, investisiyadan yaradılan artıma çevrildi.
Daron Acemoğlu və James Robinsonun işləri göstərir ki, hazırda öz institutlarına investisiya yatırmayan cəmiyyətlər uğursuzluğa məhkumdur. Başqa sözlə, institutlar - təşkilati səbr formaları - sosial inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Bu tarixi epizodlar bütün başqaları yuxarıda olmaqla, bir çox insan və sosial atributun əhəmiyyətini nümayiş etdirən həyat səviyyəsinin yüksələn standartlarıdır: səbr - istəyə qarşı gəlmək, fiziki, insani və sosial kapital qurmaq və dayanıqlı təşkilatlar saxlamaqla, sözsüz ki, innovativ yeniliklər etməkdir.
1.2 İnnovasiya fəaliyyətinə şərait yaradan investisiya iqliminin formalaşdırılması
İnnovasiyaların iş prinsipinin nəzəri əsasları. Y.A.Şumpeter (1883-1950) Avstriya məktəbinin yetirməsi olaraq biznes subyektlərini yeni sahələrin yaranması prosesində fəaliyyətinə görə 2 yerə bölürdü: yenilikçilər və hazırki dövriyyə ilə məşğul olanlar. Şumpeter yenilikçiləri digər sinif sahibkarlarından cəmiyyətdə sayının çox az olduğunu vurğulayaraq onları fərqləndirir və yenilikçilərin işlərində riskin də daha böyük olduğunu qeyd edirdi. Bu cür sahibkarlar “görünməz əl” adlanan və bazarın natural tənzimlənmə mexanizmi ilə də mübarizə aparır, istehsalat resurslarını hazırkı mənfəəti təmin edəcək istehsaldan ayırmaqla gələcəyi müəyyən olmayan, amma uğurun əldə ediləcəyi halda yüksək mənfəəti təmin edəcək fəaliyyətə köklənməli olurlar. O, həm də sahibkarı yüksək təhlükəli fəaliyyətə vadar edən səbəblərə aşağıda qeyd olunanları aid edirdi:
rəqiblər ilə mübarizədə qələbə hissinə ehtiyac; başqaları arasında nüfuza, hakimiyyətə ehtiyac; yaradıcılıqdan doğan sevinc hissinə ehtiyac
Austriya iqtisadi məktəbinin məhşur simalarından biri isə Ludviq Fon Mizes (1881-1973) özünün “Anti-kapitalist təfəkkür” adlı elmi araşdırmasında cəmiyyətin iştirakçılarını social inkişafda tutduqları yerə görə 4 yerə ayırırdı:
1. Qazandıqları mənfəəti yığıma, əmanətlərə yönəldənlər (əldə etdikləri dəyəri, sərvəti istifadəyə deyil, gələcək qazancın əldə edilməsi məqsədilə əmanətlərə yönəldən şəxslər)
2. Emal prosesini daim təkmilləşdirməyə çalışan texnoloji sahibkarlar
3. Əmanətin təmərküzləşməsilə ortaya çıxan texnoloji ideyaları və kapitalı tələbatı daha yaxşı ödəyə bilən istehsal sahəsinə yönəldən şəxslər
4. Cəmiyyətin yuxarıda adı çəkilən 3 sinfinin fəaliyyəti nəticəsində ortaya çıxan yeniliklərdən faydalanan qalan qeyri-mütərəqqi sinif.
Mizes əsərində qeyd edir: “Bazar iqtisadiyyatının səciyyəvi cəhəti bundan ibarətdir ki, həmin sistemdə əhalinin say baxımından az olan ilk üç qrupunun fəaliyyəti nəticəsinin bölüşdürülməsində əksər insanlar olan qeyri mütərəqqi qrup üzvləri daxil olur. Kapitalın cəmiyyətin inkişaf sürətini qabaqlaya bilən yığım tezliyi bir tərəfdən istehsal xərclərini azaltmağa imkan verir, başqa tərəfdən də əmək məhsuldarlığını artırmış olur. Bununla da, bazar prosesi adi fərdə başqasının əməyinin nəticəsindən yararlanmağa şərait yaradır. Sözügedən sistem əhalinin kiçik saya malik 3 qabaqcıl qrupu böyük saya malik qeyri mütərəqqi qrupa xidmət etməyə məcbur olur”.
Qeyd olunduğu kimi, beynəlxalq rəqabət şəraitində işləməli olan yerli şirkətlərin inkişafının davamlılığı elə innovativ fəaliyyətlə təqdim edilə bilər. Müasir fikirli biznes subyetinin fəaliyyəti iqtisadi inkişafın sürətlə getməsi və əhalinin həyat şəraitinin yüksəldilməsinə təminat verir.
Şirkətlərin innovasiya fəaliyyəti dedikdə, ümumiyyətlə innovasiyalara individual tələbat, həmçinin insanların tələblərini ödəmək üçün müasir ya da yeniləşdirilmiş məhsulların və həmin məhsulların hazırlanmasının müasir üsullarının aşkar olunması məqsədi ilə intellectual, elmi-texniki və elmi imkanlardan istifadə üçün fəaliyyətlər qrupu anlamına gəlir.
Texniki-texnoloji yeniləşmə variantının və üsulunun seçilməsində məqsədə yaxınlıq individual vəziyyətdən, yeniliyin xarakteristikasından, bunun şirkətlərin sahələr üzrə mənsubiyyəti xassələrinə, elmi- texniki və resurs potensialına, profilinə, texnika və texnologiyanın həyat tsiklinin mərhələlərinə, bazarın tələblərinə uyğunluqlarından asılıdır.
Texniki innovasiyaların 2 növünü ayırmaq olar: proses və məhsul. Hər bir məhsulun tətbiq olunması radikal məhsulların innovasiyası kimi tətbiq olunur. Bu cür yeni məhsullar mahiyyətcə yeni texnologiyalara ya da mövcud texnologiyanın yeni şəkildə tətbiq olunması ilə bağlanmasına əsasən verilir. Texniki məhsulun inkişaf etdirilməsi (inkromental məhsul innovasiyası) hazırkı məhsulun keyfiyyət ya da başqa xarakteristikalarının dəyişdirilməsini əks etdirir.
Proses innovasiyası texnologiya və istehsalın yeni ya da çox təkmilləşmiş üsullarının privatizasiyasından, istehsalın təşkilində ya da avadanlıqlarda dəyişiklikləri ehtiva edir. Müasirlik dərəcəsinə əsasən innovasiyalar prinsip etibari ilə əvvəllər və xarici olkələrdə və yerli bazarda analoqu olmayan və nisbətən yeniliyə malik innovasiyalara ayrılır.
Texnologiyanın, məhsulun və xidmətlərin mahiyyətcə müasir növləri mütləq üstünlüyə malikdir və original nümunə adlanır. Bu məhsullara əsasən portotiplər, imitasiyalar yaradılır. İnnovativ portotiplərə bazar yeniliyinə və müasir sahələrə aid olan texnologiyanı, məhsulu və texnikanı, nisbətən yeniliyə malik innovasiyaları və təkmil texnologiyaları missal göstərmək olar. İnnovastiv portotiplər məzmun-əşya formasına əsasən əvəzləyici, tamamlayıcı, yaxşılaşdırıcı, sıxışdırıcı və sair olur. Şirkətlərin innovasiyalarının istehsal olunması, mənimsənilməsi, kommersiyalaşdırılması və tətbiqi üzrə innovasiya fəaliyyətinə bunlar adir olunur:
laboratoriya tədqiqatlarının aparılması, yeni məhsulun, yeni ideyalarının hazırlanması, yeni məmulatların növləri və konstruksiyalarının, laboratoriya nümunələrinin, yeni texnikanın hazırlanması üzrə elmi-tədqiqat və konstruktor işlərinin həyata keçirilməsi; yeni məhsul novlərinin hazırlanması üçün material və xammalların lazım olan qruplarının təyin olunması; yeni məhsulun hazırlanmasına lazım olan texnologiya nümunələrinin proyektləndirilməsi, mənimsənilməsi istehsalı və sınaqdan keçirilməsi; yeni məhsulun istehsalının texnoloji prosesinin hazırlanması; yeni məhsulun realizasiyasına yönələn müasir təşkilati və idarə etmə qərarlarının verilməsi və tətbiq olunması; innovasiyanın informasiya təminatı və lazım olan məlumat resurslarının öyrənilməsi, alınması ya da hazırlanması; ETLKİ-in reallaşdırılması məqsədilə lazım olan işçilərin öyrədilməsi, hazırlanması, ixtisasının artırılması və işçi heyətinin seçilməsində xüsusi metodları; nou hauların patentlaşdirilməsi, lisenziyalaşdırılması və alınması üzrə fəaliyyətlərin görülməsi ya da lazım olan sənədlərin alınması; innovasiyaların bazara daxil edilməsi üzrə marketinq tədqiqatlarının təşkili və aparılması və s.
İnnovasiyaların həyat dövrü aşağıdakı qeyd olunan mərhələlərdən ibarətdir:
İdeyanın yaranması – lazım olan ölçüdə proyekt-konstruktor və elmi-tədqiqat işlərinin həyata keçirilməsi, innovasiyanın eksperimental hissəsinin təşkil olunması ilə əhatə edilir; bazara çıxış ilə eyni zamanda məhsulların sənaye istehsalının mənimsənməsi); qeydiyyat nömrəli ya da satış həcminin qaldirilması və kütləvi istehsal mərhələsi; bazara çıxış - istehsalın və satışın ən yüksək həddə qaldırılması; tənəzzül – istehsalın aşağı salınması və məhsulun gələcəkdə bazardan çıxması.
İnnovasiya fəaliyyəti baxımından həm innovasiyanın dövriyyəsinin, həm istehsalın həyat tsikllərini bir-birindən ayrımaq gərəklidir. Yeni məhsulun istehsal olunmasının tsiklinə aşağıdakı mərhələlər aiddir:
yeniliyin tətbiqi; istehsalın industrial inkişafı; sənaye təmərküzləşməsi mərhələsi; sabitləşmə və yetkinlik mərhələsi; enmə ya da bazardan çıxma mərhələsi
1ci mərhələ - yeniliyin tətbiq olunması. Burada böyük əmək tutumuna malikdir və çətin mərhələdir. Burada innovasiyanın istehsalının ikinci məhələsi və sınaq produksiyanın istehsalı üçün məsrəflərin miqdarı ən yüksəkdir. İlk mərhələdə texnologiya hazırlanır və təkmilləşdirılir, istehsal tsiklinin cədvəli tərtib olunur. Yeniliyin yuxarı maya qiyməti və qüvvənin az yüklənmə mərhələsi də bu zaman qeydə alınır.
2ci mərhələ –sənaye təmərküzləşməsi. Burada innovasiyanın istehsalının artırılması zəif və vaxt baxımından uzun mərhələsilə səciyyələnir.
3cü mərhələ – yüksəliş mərhələsi. Burada istehsalın artım sürəti, istehsal qüvvələrinin artıq yüklənməsi, texniki proseslərin və prodakşının təşkilinin nizama salınmasıyla səciyyələnir.
4cü mərhələ – yetkinlik və sabitləşmə mərhələsi. Burada stabil sürətlə yüksək həcmdə məhsul istehsalı və buraxılış qüvvələrinin tam gücü ilə işləməsi aid edilir.
5ci mərhələ – enmə ya da bazardan çıxma mərhələsi. Burada qüvvələrin yüklənməsinin azalması, bu məhsuldan istehsalın aşağı salınması və xammal tədarüklərinin 0 alternativində aşağı salınması ilə fərqləndirilir.
Yeni məhsulların göstəriciləri görülən fəaliyyətlərin elmi səviyyəsi, üstünlüyünü və yeniliyi, həmçinin lisenziyalar, patentlər, nou-haular, ixtiralar, səmərələşdirici təkliflər və sair formada intellektual mülkiyyəti ehtiva edir. Bazar göstəriciləri innovasiyaların bazarda özünü aparması, sifarişlərin və ETLKİ tələbatın olması, bazara innovasiyaların girməsi barədə vacib iqtisadi araşdırmalarını və sair göstərir. Marketinq gostəriciləri innovasiyaların iqtisadi əlverişliliyini, intellektual mülkiyyətin bazardakı dəyərini, aparılan təcrübələr üçün məsrəfləri, müəssisənin özünün və kənar təşkilatların lisenziyalarının, nou haularının, patentlərinin və intellektual mülkiyyətinin başqa növlərinin qiymətini xarakterizə edir. Maliyyə gostəriciləri ETLKİ-yə sərmayeləri, istiqraz və səhmlərin buraxılması imkanını, xüsusi və xarici investorların cəlb olunması və qeyri maddi aktivləri xarakterizə edir. Yeni texnologiyaların ümumi vəziyyəti və əlverişliliyi kriteriyaları hökümətin elmi- texniki politikasının tələblərinə və kommersiya nəzərindən məqsədə uyğunluğu və uyğun maliyyələşmə qaynaqlarına yaxın olmalıdır. Şirkətlərin hazırkı maliyyə dayanıqlıq və rentabellik göstəricilərinə görə qabaqcıl texnologiya bir çox halda arzu olunmur. Habelə, həyat tsiklinin daha uzun müddətilə xüsusiyyətlənən sferalarda, fond və və kapital tutumlu istehsallar üçün texniki dəyişikliklər düzgün proqnoz olunmadıqda və istifadə edilmədikdə xeyli zərər vura bilər. Elmi tutumlu, müasir sahələr üçün isə əksinə, yeni texnologiyaların tətbiqi və texnoloji dəyişikliklər müəssisələrin rəqabət potensialını yüksək sürətdə qaldırır və uzun zaman dövründə gəlirin maksimum səviyyədə saxlanılmasına müvəffəq olur. Habelə, 20ci əsrin 90cı illərinin başlanğıcından böyük müəssisələrin rəqabət göstəriciləri yalnız yeni mallar ilə yox, həmçinin şirkətdə yeni texnologiyanın tətbiqilə əlaqələndirilir.
Azərbaycanda innnovasiya sahələrinə investisiyaların yatırılması yerli iş adamlarından əlavə xarici investorlar üçün də mümkündür. Beynəlxalq investorlar Azərbaycanda aşağıdakı şəkildə öz bizneslərini təmsil edə bilər:
- xarici hüquqi şəxslər
- vətəndaşlığı olmayan şəxslər yaxud xaricdə yaşayış yeri olan Azərbaycan vətəndaşı (bir şərtlə ki, onlar vətəndaşı olduqları, ya da daimi yaşadıqları yerdə biznes fəaliyyəti aparmaq üçün qeydiyyata düşmüş olsun)
- xarici dövlətlər
- beynəlxalq təşkilatlar
Xarici investisiyanın ölkədə yatırılması formaları. Xarici iş adamlarının gəlir qazanmaq məqsədi ilə biznes fəaliyyəti və başqa şəkildə obyektlərə qoyduğu mülkiyyətin və mülkiyyət hüquqlarının bütün formaları, bundan əlavə intellektual fəaliyyət nəticəsində hüquq və ya əşya hüquqlarına daxil olmayan başqa hüquqlar xarici investisiya adlanır.
Xarici investorlara Azərbaycanda bir sıra yollarla investisiya yatırımı etmək imkanı verilir. Bu imkanlar aşağıdakılardır:
- Azərbaycanın vətəndaşı ilə birlikdə yaradılan yaxud hüquqi şəxslərinin şirkətlərində və təşkilatlarında pay sahibliyi
- Tam olaraq xarici investorlara mənsub şirkətlər
- Qurumların, əmlak birjalarının, tikintilərin, qurğuların, səhmlərin, istiqrazların, müəssisələrdə iştirak payının və başqa qiymətli kağızların, həmçinin Azərbaycanın daxili qanunvericiliyində uyğun şəkildə xarici investorlara mənsub ola biləcək digər əmlakın satın alınması
- Torpaqdan və ya digər təbii resurslardan istifadə hüququnun, həmçinin başqa əmlak hüquqlarının satın alınması
- Azərbaycanın ölkə vətəndaşları və qeydə alınmış hüquqi şəxsləri ilə sərmaye qoyuluşunun digər növlərini ehtiva edən müqavilələrin imzalanması
- Privatizasiya yaxud özalləşdirmədə xarici investorların rolu
Hökümətin və dövlət qurumlarının, həmçinin bitməmiş digər obyektlərin özalləşdirilməsində xarici investorlar Azərbaycanın qanunvericiliyi müaviq bəndləri ilə idarə olunan şərtlər daxilində rola sahib olurlar.
Xarici maliyyənin hüquqi cəhətdən qeyd olunan istisnalar ilə, xarici investisiyanın, həmçinin investisiya qoyuluşunun xarici iş adamlarının biznesinin hüquqi quruluşu Azərbaycanın öz vətəndaşlarının və hüquqi şəxslərin mülkiyyətləri, əmlak haqqları, həmçinin investisiya fəaliyyətinə yaradılam sistemdən daha aşağı səviyyədə ola bilməz. Kənd təsərrüfatına qabaqda gedən sahələrində yaxud müxtəlif sahələrdə xarici sərmaye məqsədilə Azərbaycanın daxili qanunvericiliyində qeyd olunan endirimlər tətbiq oluna bilər. Investisiyaların cəlb olunması sahasində dövlət qurumları və şirkətləri tərəfindən imzalanmış müqavilələrin bəndlərinin həyata keçirilməsinin yoxlanılması aidiyyatı icra hakimiyyəti tərəfindən yerinə yetirilir. Məşğuliyyət növləri isə xarici maliyyə balansı olan qurumlar Azərbaycanın ali qanunverici bəndləri tərəfindən icazə verilən bütün məşğulluq formaları ilə fəaliyyət göstərə bilər. Xarici maliyyə balansı olan qurumlar aidiyyatı icra hakimiyyətinin qarşıya qoyduğu cədvələ uyğun müxtəlif sahibkarlıqla yalnız müəyyən olunmuş lisenziya əsnasında fəaliyət göstərirlər.
Xarici investisiya məqsədilə mülkiyyətin məhdudiylanması Azərbaycanın qanunverici aktlarına əsasən yalnız o sahələr ola bilər ki, milli təhlükəsizliyin, müdafiənin, ətraf-mühitin və yerlilərin təhlükəsizliyinin təminatını irəli sürülən fikirlərə görə həmin yerlərdə xarici maliyyə balansı olan qurumların işini qadağan etsin və ya məüyyən məhdudyyətlər versin.
Investisiya fəaliyyətinin kommunikasiyası Azərbaycanın aidiyyatı icra hakimiyyətinin xarici sərmayenin cəlb olunması və bundan istifadə edilməsi fəaliyyətlərini təqdim edir, investisiya fəaliyyətlərini bir-biri ilə calaşdırır, xarici iş adamlarına və xarici maliyyəyə əsaslanan qurumlara yardımçı olur.
İnnovasiya biznesi, müxtəlif sahələrdə yeniliklərin, yeni qaydaların yaradılması və təcrübədə istifadə edilməsi prosesidir.Sənaye müəssisələrinin elmi-texniki tərəqqinin son nailiyyətləri əsasında modernləşdirilməsi, mütərəqqi texnologiyaların tətbiqi, bazarda amansız rəqabətə davam gətirə bilən yüksək keyfiyyətli məhsul istehsalının artırılması innovasiya biznesinin inkişafından daha çox asılıdır.İnnovasiya sferasında iqtisadi mühitin dəyişilməsini müəyyənləşdirən bir sıra vəziyyətləri araşdırmaq və onları biznes fəaliyyətində nəzərə almaq olduqca vacibdir.
İnnovasiya biznesinin təşkili hər bir yenilikçi alim üçün mütləq xüsusi status alınmasını, yəni özünün müəssisəsinin rəsmi dövlət qeydiyyatından keçirilməsini nəzərdə tutur. Bu müəssisə və ya təşkilat qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş istənilən statusa malik ola bilər. Təşkilatlar keyfiyyət və kəmiyyət göstəricilərinə görə təsnifatlaşdırılırlar. Keyfiyyət göstəriciləri təsərrüfat hüququnun subyekti olan müəssisənin mülkiyyət formasını, əmlak hüquqlarının nisbətini, idarəetmə strukturunu və təsisçilərin məsuliyyətlərini əks etdirirlər.
Aşağıdakı amillər innovasiya fəaliyyətinə genişlənməsinə imkan verən investisiya şəraitinin yaradılması baxımından fərqləndirilir:
• iqtisadi fəaliyyətdə, habelə təsərrüfat fəaliyyəti təcrübəsində mövcud olan
yanaşmaların nəzərdən keçirilməsi və ümumi şəkilə salınması əsnasında innovasiya layihələrinin iqtisadi səmərəliliyinin artırılması və qiymətləndirilməsinin konseptual əsasları sistemli şəkildə tədqiq edilmişdir;
• biznesin rəqabət üstünlüklərinin təmin edilməsində innovasiya prosesinin rolu və əhəmiyyəti elmi cəhətdən əsaslandırılmışdır;
• innovasiya layihələrinin tərtibi və qiymətləndirilməsinin nəzəri-metodoloji aspektləri müasir biznes sisteminin xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla tədqiq edilmişdir;
• ölkə iqtisadiyyatında innovasiya fəaliyyətinin müasir inkişaf xüsusiyyətləri və innovasiya layihələrinin tətbiqinin mövcud vəziyyəti qiymətləndirilmişdir;
• innovasiya layihələrinin iqtisadi səmərəliliyinin artırılmasının təşkilati-iqtisadi amilləri aşkara çıxarılmışdır;
• rəqabət qabiliyyətli innovasiya layihələrinin reallaşdırılmasının strateji idarəetmə mexanizimləri tədqiq edilərək qiymətləndirilmişdir;
• biznesin strateji idarə edilməsində innovasiya layihələrinin iqtisadi səmərəliliyinin artırılması istiqamətləri əsaslandırılmışdır;
• innovasiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi mexanizminin təkmilləşdiriməsi ilə bağlı təklif və tövsiyyələr işlənib hazırlanmışdır.
Dissertasiyanın materialları və elmi müddəaları ali məktəblərdə və kolleclərdə “İnnovasiya biznesi”, “İnnovasiya menecmenti”, “İnnovasiya layihələrinin idarə edilməsi” kurslarının tədrisində, eləcə də şirkətlərin innovasiya fəaliyyətlərinin və layihələrinin qiymətləndi¬rilməsində istifadə oluna bilər.
“İnnovasiya biznesində tətbiq olunan layihələrin iqtisadi səmərəliliyinin artırılması yolları olaraq aşağıdakı maraqlı göstəriciləri bir-birindən ayırmaq məqsədə uyğundur:
1. İnnovasiyaların ümumi iqtisadi səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi üçün aşağıdakı göstəricilər sistemindən istifadə edilə bilər:
a) İnteqral səmərə
b) Rentabellik indeksi
c) Rentabellik norması
d) Ödəmə müddəti
a) İnteqral effekti hesabat dövrü ilə bir il, adətən ilk il üçün, nəticə və xərclərin diskontlaşdırılması nəzərə alınmaqla, innovasiyaya çəkilən xərclərin fərq qiymətidir. İnteqral effektinin başqa adları da var, məsələn: xalis diskontlaşdırılmış gəlir, gətirilən xalis və ya müasir xalis dəyər, gətirilən xalis səmərə.
b) İnnovasiyaların rentabellik indeksi gətirilən gəlirlərin bu tarixə gətirilən innovasiya xərclərinə olan nisbətidir. Rentabellik indeksi inteqral səmərə ilə sıx bağlıdır, əgər inteqral səmərə müsbətdirsə, onda rentabellik indeksi ЈR < I, və əksinə. Əgər ЈR < I onda innovasiya layihəsi iqtisadi səmərəli hesab olunur, əks halda isə səmərəsizdir. Vəsaitlərin çatışmazlığı şəraitində üstünlük rentabellik indeksi daha yüksək olan innovasiya layihələrinə verilməlidir.
c) Rentabellik norması müəyyən illər ərzində gəlirlərin diskontlaşma həcmi innovasiya qoyuluşlarına bərabər olan diskont normasını özündə ehtiva edir. Bu halda innovasiya layihəsinin gəlir və xərcləri hesabat vaxtına gətirilməsi yolu ilə müəyyən olunurlar.
d) Ödəmə müddəti sərmayələrin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsinin ən geniş yayılmış göstəricilərindən biridir. Təcrübədə istifadə olunan göstəricidən fərqli olaraq–kapital qoyuluşunun özünü ödəmə müddəti gəlirin deyil, innovasiyalara qoyulan sərmayə vəsaitlərinin hazırki dəyərində olan pul kütlələrinin cəminə gətirilməsini təmin edən pul dövriyyəsinə əsaslanır.
Bu üsulun üstünlükləri aşağıdakılardır:
• Layihənin seçilməsi üçün məqsədli meyara malikdir;
• Şirkətin dəyərinin maksimallaşdırılmasına yardım edir;
• Ödəmə müddətindən kənar axınları da nəzərə alır;
• Pulun zamanla dəyişən dəyərlərini nəzərə alır.
2. Müasir şəraitdə istehsalın maddi bazasının inkişafının müvəffəqiyyətləri getdikcə daha çox informasiya mühitinin keyfiyyətindən, cəmiyyətin istehsal güclərinin intellektləşdirmə dərəcəsindən asılı olur. İnformasiya mühitinin inkişaf səviyyəsi ictimai münasibətlərin xüsusi növünün - informasiya növünün strukturunu müəyyən edir. Alimlərin, konstruktorların, menecerlərin (həm istehsal, həm də məhsulun reallaşdırılması sahələrində) və nəhayət, mal və xidmət istehlakçılarının imkanlarının, maraqlarının və səylərinin məqsədyönlü birləşməsinin təminatı nəzərdə tutulur.
Dövlət bazar iqtisadiyyatı şəraitində mərkəzləşdirilmiş elmi-texniki informasiya orqanlarının maddi-texniki bazasını müasir səviyyədə dəstəkləyə və inkişaf etdirə bilmir.
İnformasiya ehtiyatları bazarının yaranması yeni rəqabət qabiliyyətli məhsula keçid məsələlərinin həlli üçün informasiyanın əldə edilməsinə çəkilən xərclərin kəskin artması faktını daha aydın şəkildə göstərir. Eyni zamanda, informasiyanın dəyişikliklər proseslərini müəyyən edən ictimai təcrübə sferası sürətlə genişlənir və sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə çalışan əhalinin məşğulluğunun əsas sferası olur, ictimai təcrübənin başqa növlərinin simasını müəyyən edir, sosial münasibətlərin, vətəndaşların fərdi və kollektiv fəaliyyətinin yeni modellərini formalaşdırır.
3. İnnovasiya fəaliyyəti haqqında tam və dəqiq məlumatın toplanması və alınan nəticənin qiymətləndirilməsi elmi-texniki sahədə iqtisadiyyatın inkişafını təmin edən atributdur. Bu qiymətləndirməni isə monitorinq sistemi təmin edir. İnnovasiya prosesinin mürəkkəbliliyi və çoxbucaqlılığı, bu prosesin moni-torinqi və qiymətləndirilməsinin müxtəlif metodikalarının yaranmasına səbəb olur.
Elm və innovasiya fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinin ənənəvi formaları universal deyillər. Bizim tərəfimizdən monitorinq - elm və innovasiya fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinin əsas forması kimi təklif edilir. Kitabda elm və innovasiya fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi üçün aparılan monitorinqin nəticələri təhlil edilmiş, bu monitorinqin nəticələrinin emalı zamanı baş verən problemlər və onların mümkün həll yolları müəyyən edilmişdir.
4. Statistik məlumatların cəlb edilməsi ilə sosioloji monitorinqin nəticələri əsasında amillərin bu qruplarının elmi təşkilatlara təsirini təhlil etməyə təşəbbüs göstərilmişdir.
Sosioloji monitorinqin ümumi məqsədi elmi təşkilatların elmi-tədqiqat və innovasiya fəaliyyətini, iqtisadi və sosial aspektlərini xarakterizə edən problemlər və proseslər haqqında sistemləşdirilmiş təsəvvürlərin alınmasıdır. Ümumi məqsədə uyğun olaraq tədqiqatın konkret məsələləri aşağıdakı bəndlərin qiymətləndirilməsidir:
• elmi təşkilatların ehtiyat təminatı;
• elmi təşkilatların fəaliyyətinin istiqaməti, məhsuldarlığı və vəziyyəti;
• elmi təşkilatların ali təhsil sistemi ilə qarşılıqlı əlaqəsi;
• elmi təşkilatların iqtisadiyyatın real sektoru ilə qarşılıqlı əlaqəsi;
• elmi təşkilatların innovasiya aktivliyi potensialı;
• ölkədə innovasiyaların inkişafının qabağını alan səbəblər.
Elmi təşkilatların fəaliyyətinin müxtəlif aspektlərini qiymətləndirməyə imkan verən, işlənib hazırlanmış indikatorlar sistemi qoyulmuş məsələlərin reallaşdırmasının metodoloji əsası olmuşdur.
5. Bu gün idarəetmənin əsas amili informasiya amilidir. Bunun səbəbi milli informasiya mühitinin inkişaf prosesi və onun subyektlərinə tələbatın artmasıdır. İdarəetmənin əsas elementlərindən biri ölkənin elm siyasətidir.
Elmi təşkilatlar milli innovasiya sisteminin və elmin iqtisadiyyatının formalaşdırılmasında və inkişafında böyük rol oynayır. İnnovasiya proseslərinə elmin təsiri artır. Elm və təhsilin inteqrasiyası prosesi gedir, elmin ölkə iqtisadiyyatı ilə qarşılıqlı təsiri güclənir.
Məlumdur ki, sənaye texnoparklarında yalnız yeni məhsullar yox, həm də hazırda olan məhsulların istehsalına rast gəlmək olar. Daha əvvəldən bazarda olan və texnoparkların istifadəçisi olmayan şirkətlər innovasiyalarını həmin sənaye parklarında şirkət yaratmaqla həyata keçirə bilər. O halda texnoparkların istifadəçilərinə vergilərdə verilən güzəştlərin köməyi ilə biznesmenin altında olacaq vəsaitlər və texnoparkda muəssisənin hazırlanmasına xərclənəcək maliyyənin ümumi fərqi, həmin yeniliyin reallaşdırılması məkanıyla bağlı nəticənin qəbul olunmasında həlledici rol oynayacaq. Bu çür texnoparkların istifadəçisi adını əldə etmək üçun biznes subyektləri qarşılarına qoyduqları planların arasında innovasiyaların tətbiq olunmasını, daha fərqli xidmət və məhsullarin istehsal olunmasına xususi əhəmiyyət verməlidirlər. Təbiidir ki, bunlar yeni məhsul, innovasiya və yeni xidmətlər anlayışının anlamının hüquqi aspektlərini tələb edəcək.
Dostları ilə paylaş: | 
