1
AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ
«MAGISTRAТURA MƏRKƏZI»
Əlyazması hüququnda
KOSAYEV VÜSAL DİLMAN oğlu
«MMUS şəraitində məhsulun maya dəyərinin təhlili problemləri»
mövzusunda
MAGİSTR DİSSERTASİYASI
İxtisasın şifri və adı:
060402 “Mühasibat uçotu və audit”
İxtisaslaşma: Xidmət sferasında mühasibat uçotu və audit
Elmi rəhbər: i.e.n., dos.Kazımov R.N.
Magistr proqramının rəhbəri: i.e.n., dos.Kazımov R.N.
Kafedra müdiri: i.e.n., dos.Cəfərli H.A.
BAKI – 2015
2
MÜNDƏRICAТ
Giriş…………………………………………………………………………3
I Fəsil : Istеhsal xərclərinin uçоtunun mövcud mеtоdikası və və оnun
təkmilləşdirilməsi
1.1. Istеhsala məsrəflərin uçоtunun nəzəri əsasları………………………....6
1.2. Qеyri-müstəqim xərclərin uçоtu və bölüşdürülməsi qaydaları…….....15
1.3. Istеhsala məsrəflərin uçоtunun təkmilləşdirilməsi ......................……21
II Fəsil: Istеhsala məsrəflərin və məhsulun maya dəyərinin təhlili mеtоdikası
2.1. Müstəqim matеrial xərclərinin təhlil …………………………………26
2.2. Müstəqim əmək haqqı xərclərinin təhlil………………………………29
2.3. Qеyri-müstəqim xərclərin təhlili………………………………………31
III Fəsil. Məhsulun (iş, xidmətin) maya dəyərinin təhlili mеtоdikasının
təkmilləşdirilməsi istiqamətləri
3.1. Dirеkt-kоstinq sistеmində məsrəflərin səviyyəsinə təsir еdən amillərin
təhlilinin göstəricilər sistеmi………………………………………………...33
3.2. Məhsul istеhsalına məsrəflərin və əmtəəlik məhsulun 1 manatına
xərclərin təhlili ………………………………………………………………37
3.3. Məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin təhlili mеtоdikasının
təkmilləşdirilməsi istiqamətləri………………………………………...43
Nəticə ................……………………………………………………………64
Ədəbiyyat siyahısı……………………………………………………........74
3
G I R I Ş
Mövzunun aktuallığı. Mühasibat uçotu, maiiyyə və statistik
hesabatların beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması, onlardakı çoxlu sayda
göstəricilərin ixtisar edilməsi ənənəvi qaydalardan fərqli olan və bazar
iqtisadiyyatının tələblərinə tam cavab verən idarəetmə təhlilinin yeni
metodikasının işlənib hazırlanmasını zəruri edir. Belə bir metodikanın işlənib
hazırlanması idarəetmədə strateji və taktiki problemlərin həll edilməsi, bazarın
tələbatına və özünün istehsal potensialına uyğun məhsul (iş və xidmətlər)
istehsalı və satışı prosesində işgüzar tərəfdaşın düzgün seçilməsi, bütün növ
risklərin, xüsusi mülkiyyətin və bununla əlaqədar qeyri-müəyyənliyin mövcud
olduğu hazırkı şəraitdə kommersiya sirri sayılan maya dəyərinin dəqiq
müəyyən olunması və qiymətləndirilməsi üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Ona görə də bazar iqtisadiyyatı şəraitində məhsulun (iş və xidmətlərin) maya
dəyəri qiymətin əmələgəlməsinə və mənfəətin formalaşmasına bilavasitə təsir
edən əsas amillərdən biri kimi daim diqqət mərkəzində olmalı, bu göstəricinin
səviyyəsinin dəyişməsinə təsir göstərən xarici (qiymət; icarə haqqı;
amortizasiya ayırmaları norması; tibbi və sosial sığortaya ayırmalar və s.) və
daxili (əsas və dövriyyə kapitalından istifadənin yaxşılaşdırılması; əmək
məhsuldarlığının yüksəldilməsi; əmək ödənişlərinin forma və sistemləri;
məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan gəlirlərin həcmi və s.) amillər
hərtərəfli öyrənilməli və qiymətləndirilməlidir.
Bazar münasibətləri şəraitində idarəetmə təhlilinin sayca altıncı bloku
sayılan məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin qiymətləndirilməsi üçün
zəruri olan informasiya məsrəfləri yaranma yerləri, məmulat növləri və
məsuliyyət mərkəzlərinə görə təsnifləşdirməyə imkan verən istehsal uçotunun
məlumatlarına əsaslanır. Lakin, maya dəyərini əks etdirən göstəricilərin ümu-
miləşdirilmiş şəkildə verilməsi, həmin göstəricilərin bir sıra hesabat formaları
arasında səpələnməsi (ayrı-ayrı məhsul növlərinin kaikulyasiyası; «Mənfəət və
zərər haqqında hesabat» və s.), müxtəlif məmulat vahidlərinin maya dəyərinin