Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ



Yüklə 431,68 Kb.
səhifə1/4
tarix14.10.2017
ölçüsü431,68 Kb.
#4898
  1   2   3   4




AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ

MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ

Əlyazması hüququnda

Məmmədov Samir Nizami oğlu

Qloballaşma şəraitində dünya iqtisadiyyatının transmilliləşməsi

mövzusunda

MAGİSTR DİSSERTASİYASI

İxtisasın şifri və adı: 60401 Dünya İqtisadiyyatı

İxtisaslaşmanın adı: Beynəlxalq maliyyə və valyuta kredit münasibətləri

Elmi rəhbər: dos. Məmmədova S.M

Magistratura mərkəzinin rəhbəri: i.e.d., prof. Manafov Q.N

Kafedra müdiri: i.e.d., prof. Hacıyev Ş. H.


MÜNDƏRİCAT

I FƏSİL QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ DÜNYA İQTİSADİYYATININ TRANSMİLLİLƏŞMƏ TENDENSİYALARI…………………………………….9

1.1 TMK-ların xarici investisiyalar axımında artan rolu…………………………...9

1.2 Dİ-da TMK əsas göstəricilər sistemi və onların təhlili……………………….20

II FƏSİL QLOBAL İQTİSADİYYATDA KAPİTAL İXRACININ FORMALARI………………………………………………………………………34

2.1. Kapital ixracınının formaları………………………………………………….34

2.2 Qloballaşmaya təsir edən əsas amillər……..……………………………….....40

2.3 Transmilliləşmə və rəqabət siyasəti…………………………………………...46



III FƏSİL DÜNYA TƏSƏRRÜFATI SİSTEMİNDƏ TMK-LARIN MÜASİR VƏZİYYƏTİ…………………………………………………………………..........52

3.1 Qlobal strategiyanin növləri………………………………………………......52

3.2 Azərbaycanın sosial-iqdisadi inkişafında TMK-ların rolu - BP nümunəsi…………………………………………………………………………….55

NƏTİCƏ və TƏKLİFLƏR.......................................................…………….........62

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI…………………………………………..………............68

ƏLAVƏLƏR……………………………………..………………………………....70

SUMMARY…………………………………………………………………………75

РЕЗЮМЕ…………………………………………………………………………...76
GİRİŞ

Dissertasiyada qloballaşma şəraitində dünya iqtisadiyyatı və müasir ədəbiyyatlarda geniş yer tutan dünya iqtisadiyyatının transmilliləşməsi prosesinin mühüm aspektlərinin təhlili aparılmışdır. Burada, xüsusilə, transmilliləşmə prosesinin emprik və nəzəri əsasları, ona təsir edən amillər, transmilliləşmənin dünya iqtisadiyyatında rolu kimi mövzular əsas tədqiqat obyektinə çevrilmişdir.

Müasir dövrdə, xüsusilə, əksər milli iqtisadiyyatların açıq olduğu bir şəraitdə bu mövzu kifayət qədər aktuallıq kəsb edir. Bir tərəfdən korporasiyaların mənfəəti artırmaq və risklərin diversifikasiyası məqsədilə beynəlxalq bazarlara çıxma cəhdləri, digər tərəfdən ayrı-ayrı ölkələrin milli iqtisadi inkişafa nail olmaq və birbaşa xarici investisiyalar cəlb etmək məqsədilə transmilli şirkətlərə duyduqları ehtiyac transmilliləşmə prosesinin əsasını təşkil edir. Buna baxmayaraq, iqtisadi nəzəriyyə transmilliləşmə prosesinin heç də həmişə tərəflər (transmilli korporasiyalar (TMK) və parnyor ölkə) üçün müsbət təsiri olmadığını deyir.

Belə ki, TMK-lar aşağıdakı kimi xarakterizə oluna bilər:



  • Mərkəzləşməmiş idarəetmə - milli və regional bölmələr holdinq şirkətdən müstəqildir və avtonom xarakter daşıyır;

  • Çoxsaylı istehsal xətləri mövcuddur;

  • Qarşılıqlı əlaqəli funsiyalara malikdirlər.

Bu dissertasiya işində, həmçinin, qloballaşma şəraitində dünya iqtisadiyyatının transmilliləşmə prosesinin kəmiyyət təhlili də aparılmışdır. Belə ki, bu emprik tədqiqat birbaşa xarici investisiyalar və digər iqtisadi göstəricilər əsasında ölkələrin və TMK-ların təhlilinə istiqamətlənir. Bu konteksdə dissertasiya iki əsas məqsədə xidmət edir. Bunlardan birincisi, birbaşa xarici investisiyaların qoyulmasına dair qərar qəbul edərkən şirkətlərin nəzərə aldığı əsas amillərin üzə çıxarılmasıdır. Bu amillər işçi qüvvəsi xərcləri, iqtisadi və siyasi sabitlik kimi amillər ola bilər. İkincisi, "şirkətlər niyə transmilliləşirlər?" sualına cavab axtarmaqdır. Güman edilə bilər ki, bu ilk növbədə gəlirin artırılması və risklərin diversifikasiyası ilə bağlıdır.

Tədqiqatın sadalanan məqsədlərinə nail olmaq üçün aşağıdakı vəzifələr qarşıya qoyulmuşdur:



  • Birincisi, dissertasiya ölkələrin çoxmilliləşmə indeksinin müəyyənləşdiril-məsində birbaşa xarici investisiyalar nəzərə alınmalı olub olmadığını üzə çıxarmalıdır.

  • İkincisi, çoxmilliləşmə prosesinin faktorları müəyyənləşdirilməli və reqressiya təhlili əsasında yoxlanılmalıdır.

  • Üçüncüsü, TMK-ların real nümunələr üzərində müqayisəsinin aparılmasıdır.

  • Sonuncusu, reqressiya təhlilindən istifadə edilməsinin qiymətləndirilməsi məqsədilə lazımi informasiya resurslarının olub olmaması məsələsini aydınlaşdırmaqdır.

Dissertasiya işi üç fəsil və yeddi paraqrafdan ibarətdir. Birinci fəsildə, qloballaşma məhfumu, yaranma zərurəti və qloballaşmanın təsirləri izah olunur. Həmçinin, qloballaşmanın tərkib hissəsi olan transmilləşmə tendensiyaları və TMK-ların xarici investisiyalar axımında artan rolu təhlil olunmuşdur. İkinci fəsildə kapital ixracının formaları, birbaşa xarici investisiyaların timsalında empirik təhlili aparılmış və transmilliləşmənin rəqabət siyasətinə təsiri öz əksini tapmışdır. Nəhayət, üçüncü fəsil qlobal strategiyaların və Azərbaycanın transmilliləşmə prosesində iştirakının BP şirkəti nümunəsində rolunun qiymətləndirilməsinə istiqamətlənmişdir.

Mövzunun aktuallığı. Müasir iqtisadi nəzəriyyənin ən aktual mövzularından biri olan qloballaşma və dünya iqtisadiyyatında transmilli tendensiyalar ölkələrin zəruri tələbi və əsas istiqamətidir. Hər iki mövzuda dünya iqtisadiyyat ədəbiyyatında çoxlu sayda kitab, məqalə və tezislər kifayət qədər çoxdur ki, bu da mövzunun aktuallığından irəli gəlir. Kapital ixracının formaları, rəqabət üstünlüyünün əldə edilməsi, TMK-ların müasir vəziyyəti, dünya iqtisadiyyatında transmilliləşmə göstəriciləri və eyni zamanda bu iqtisadi axımların Azərbaycana təsirləri makroiqtisadi nəzəriyyənin müasir problemidir. Bütün bunlar dissertasiya mövzusunun aktuallığını müəyyənləşdirmiş, eyni zamanda, transmilliləşmə əlaqələrinin düzgün müəyyən edilməsinin qarşısına mühüm tələblər qoymuşdur.

Tədqiqatın predmet və obyekti. Problemin öyrənilməsi üçün tədqiqatın obyektini qloballaşan dünyda transmilli korperasiyaların dünya iqtisadiyyatındakı transmilliləşmə meylləri təşkil edir. Tədqiqatın predmeti qloballaşma və transmilliləşmə prosesinin məzmunu, formaları və Azərbaycanın bu proseslərində iştirakının müasir vəziyyəti və səmərəliliyin yüksəldilməsinin təhlili hesab olunur.

Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri. Məqsəd dünya iqtisadiayytındakı transmilli ünsürləri və onların qloballaşmaya necə təsir etdiyini və təhlil etməkdir. İşin məqsədinə uyğun olaraq tədqiqatın konkret vəzifələrinə aşağıdakılar daxil edilmişdir:

  • Xarici iqtisadi əlaqələrin liberallaşdırılması şəraitində dünya transmilliləşmə xüsusiyyətlərini üzə çıxarmaq və Azərbaycanın qlobal proseslərdə iştirakının nəzəri-konseptual çərçivəsinin müəyyənləş-dirilməsi;

  • Qloballaşma şəraitində səmərəli fəaliyyətinin müəyyənləşdirilməsində mövcud qrafik interpretasiyanın meyarlarının təhlili və sistemləşdirilməsi;

  • TMK-ların dünya iqtisadiyyatında iştirakının yeni göstəricilər sisteminin işlənməsi;

  • Xapital ixracı yolu ilə yeni bazarların potensial sahələrinin aşkar edilməsi;

  • Rəqabət üsünlüklər konsepsiyasının fundamental əsəsları və praktiki yolların tədqiqi;

  • Ölkənin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının daha da dərinləşdirilməsi və perspektiv imkanların müəyyənləşdirilməsi və s.

Tədqiqatın nəzəri və metodoloji əsası. Tədqiqatın nəzəri-metodoloji əsasını transmilliləşmə proseslərini əhatə edən konsepsiyalar və nəzəri müddəalar, xarici iqtisadçı alimlərin qloballaşma və transmilli fəaliyyətlərin idarəedilməsi məsələlərinə həsr edilmiş elmi tədqiqatları, dünya ölkələrinin təcrübəsi, yerli iqtisadçı alim və mütəxəssislərin bu mövzuya dair elmi-nəzəri və praktiki fikirləri və s. təşkil edir. Tədqiqat zamanı beyəlxalq təşkilatların TMK-lar haqqında hesabatları, yerli eləcə də xarici Azərbaycan Respublikasının Qanunları, qloballaşma fəaliyyətinə dair sənədlər, İqtisadi İnkişaf, Xarici İşlər Nazirliklərinin təlimatları, qaydaları və arayışları, habelə digər normativ və direktiv sənədlərdən istifadə edilmişdir.

Təhlilin metodoloji əsasını dialektik yanaşma təşkil edir. Təhlil zamanı analiz və sintez, induksiya və deduksiya, elmi abstraksiya, məntiqi ümumiləşdirmə, müqayisə, riyazi – ekonometrik və statistik təhlil metodlarından istifadə edilmişdir.



Tədqiqatın informasiya bazası. İnformasiya bazasını Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin illik statistik məcmuələri, Dünya Bankı, BMT-nin ixtisaslaşmış orqanları, ÜTT-nin məlumat bulletenləri və hesabatları, İqtisadi İnkişaf, Maliyyə və Xarici İşlər Nazirliklərinin, Dövlət Gömrük Komitəsinin, Milli Bankın məlumatları və s. təşkil edir.

Тədqiqatın elmi yeniliyi. Qloballaşma şəratitində dünya iqtisadiyyatındakı meyllər müəyyənləşdirilmiş, onun müasir göstəriciləri hazırlanmışdır. Eyni zamanda ölkədə transmilliləşmənin və xarici iqtisadi fəaliyyəti səmərəliliyinin artırılması yolları göstərilmişdir.

Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti. Dissertasiyanın əsas müddəsı, hazırlanan əməli nəticə və təkliflər, transmilli iqtisadiyyatın formalaşdığı indiki şəraitdə dünya iqtisadiyyatında qlobal aspektlər nəzərə alınaraq, transmilliləşmənin uğurlu inkişafını və ölkənin müasir inteqrasiya proseslərində səmərəli iştirakından bəhs etmişdir.

Dissertasiya işinin strukturu. Dissertasiya işi giriş, üç fəsil və ya yeddi paraqraf, nəticə və əlavələrdən ibarətdir. Dissertasiya işi 76 səhifədən ibarətdir. Tədqiqat zamanı 7 qrafik və 7 cədvəldən istifadə edilmişdir.

Dissertasiya işinin I fəslində TMK-ların xarici investisiya axımında artan rolu, eləcə də dünya iqtisadiyyatında TMK-ların əsas göstəricilər sistemi və onların təhlili aparılmışdır.

Dissertasiya işinin II fəslində Kapital ixracının formaları, qloballaşmaya təsir edən əsas amillərin analizi və rəqabət siyasətindən bəhs olunmuşdur.

Dissertasiya işinin III fəslində Qlobal strategiyanın növləri və Azərbaycanın sosial-iqdisadi inkişafında TMK-ların rolu (BP nümunəsi üzərindən araşdırma) üzərindən tədqiqat aparılmışdır.

Nəticə və təkliflərin qısa xülasəsi: Dünyada transmilli tendensiyar günü gündən çoxalmaqdadır. Xüsusilə mikroelektonika və maşınqayırma sənayesindəki elmi kəşflər dünyanı balaca bir “kənd” halına gətirmişdir. Artıq ekvator xəttinin ətrafında reaktiv təyyarə ilə 12 saat müddətində bir dövrə vurmaq mümkündür. Bu eyni zamanda o deməkdir ki, beynəlxalq bazarlar bir birinə yaxınlaşıb, hətta vahid dünya bazarı adlanan mücərrəd temin ortaya çıxmışdır. Bu da öz növbəsində şirkətlərə daha çox gəlir əldə etmək üçün stimul yaradır. Nəzərə alsaq ki, şirkətin quruluş məqsədi kar marjasını maksimumlaşdırmaqdır onda qloballaşma və transmilliləşmə tendensiyalarının əslində çox təbii bir proses olduğunu görərik. Bu tendensiyanı daha da sürətləndirən isə texnoloji sferada yaşanan inkişafla yanaşı dövlətlərin öz milli sərhədlərini aşaraq dünyaya inteqrasiya etməsidir. Xüsusilə burada İEÖ-lərin TMK-ları bir biriləri ilə rəqabətə girərək məhsul çeşidləndirilməsinə gedir ki, bu da əlavə tələbin yaranmasına gətirib çıxarır. Eyni zamanda şirkətlər innovativ yeniliklər etməklə alıcılarda maraq oyadırlar. Alıcıları razı salmaq üçün satış sonrası xidmət servisi, çatdırılma və quraşdırılma, vaxtaşırı sazlama kimi xidmətlərlə öz bazar paylarını artırırlar. Bunlarla yanaşı dünyada mövcüd olan uyğuluq sertifikatları (məsəslən; ISO) vasitəsilə öz müştərilərinə güvən verirlər.

Təbii ki, belə olan halda İEOÖ və AİEÖ –lərin şirkətləri böyük TMK-larla rəqabətdə uduzurlar. Bunun başlıca səbəbi bəşəri sərmayə faktorudur. Hələ də bəzi ölkələr, dikator və avtoritar rejimlə idarə olunurlar. Belədə bu cür ölkələrdə həm sahibkarlığa şərəait yaranmır həm də beyin köçü yaşayırlar. Bu da ölkələrin dünyaya inteqarsiyasını gecikdirir , transmilliləşmə və qloballaşma proseslərindən kənarda qoyur. Bir başqa səbəb də bəzi ölkələrdə təbii resursların qıt olması və ya torpaqların istifadəyə yararsızlığından qaynaqlanan geridə qalmalar olur.

İstənilən halda öz milli mənafelərini və gələcəyini düşünən hər bir ölkə qloballaşma prosesindən təcrid olunmamalı, əksinə qloballaşmanın müsbət tərəflərindən öz xeyirinə istifadə etməlidir.

Təkliflər:


  • Qloballaşma qarşısı alınmaz iqtisadi prosesə çevrilmişdir. Buna görə də hər bir ölkə bu prosesdə fəal iştirak etməli, beynəlxalq ticarətin gətirə biləcəyi sosial iqtisadi faydalardan yararlanmalıdır. Əks halda Şimali Koreya kimi tərcid vəziyyətə düşüləcəkdir.

  • Bu prosesi daha düzgün idarə etmək üçün beynəlxalq valyuta rejimi yaradılmalıdır ki, bu da beynılxalq ticarətdə məzənnədən yarana biləcək riskləri aradan qaldıracaq.

  • Ölkələr beynəlxaq ticarəti təşviq eləmək üçün vergi sistemində islahatlar aparmalı, ixraca görə vergilərdə asanıq yaratmalırlar.

  • Xarici şirkətlərin loyallığını yoxlamaq üçün vahid reyster sistemi yaradılmalıdır.

  • Dünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) və digər beynəlxlaq ticarət təşkilatları ölkələrə yanaşmada ikili standatları aradan qaldırmalı, az inkişaf etmiş ölkələrin şirkətlərinə xüsusi güzəştlər etməlidirlər.

  • Azərbaycan qeyr-neft sektorundakı TMK-ların da fəaliyyətinə şərait yaratmalıdır. Belə olduğu halda ölkədə həm məşğullq səviyyəsi artar həm də “know-how” vasitəsilə ölkənin sənayeləşməsi sürətlənər, rəqabətə davamlı mallar istehsal edər.

Yerli şirkətlər artıq sadəcə yerli bazara beynəlxalq bazarlar çıxmağı qarşısına məqsəd qoymalı, müxtəlif beynəlxalq standard sertifikatları almaqla transmilliləşmə strategiyası seçməlidirlər.
I FƏSİL: QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ DÜNYA İQTİSADİYYATININ TRANSMİLLİLƏŞMƏ TENDENSİYALARI

1.1 TMK-ların xarici investisiyalar axımında artan rolu

Qloballaşma dünyada artan kütləvi ticarət və mədəniyyət mübadiləsi nəticəsində meydana çıxan inteqrasiya prosesidir. Bu prosesi dünya iqtisadiyyatında mal və xidmətlərin istehsalını və istehlakını kəskin şəkildə artıran qanunauyğunluq da adlandırmaq olar. Artıq ən böyük şirkətlər milli şirkət statusundan çıxıb bağlı ortaqlıqlar və ya transmilli korporasiyalar (TMK) səviyyəsində fəaliyyət göstərirlər. Qloballaşmanın son yarım əsrdə daha da sürətlənməsi ilə bağlı kapitalın, malların və xidmətlərin sərbəst hərəkəti nəticəsində böyük şirkətlər birdən çox ölkədə əməliyyatlər həyata keçirir ki, bu da xarici ticarətin artımı ilə nəticələnir. Bu bir tərəfdən inkişaf etmiş ölkərin McDonalds və Starbuck kimi transmilli şirkətlərinin daha da zənglinləşməsinə gətirib çıxarırsa, digər tərəfdən az inkişaf etmiş ölkələrlə inkişaf etmiş ölkələr arasındakı məsafə daha da artır. 1

Yaxın zamanlarda ortaya çıxan və qloballaşma adlanan fenomenini dəyərləndirə bilmək üçün öncə bu hadisəni zaman axarı içərisində xüsusiyyətləri, səbəbləri və nəticələri ilə birlikdə qavramaq lazımdır. Əslində, qloballaşma tarixi anlam olaraq yeni bir anlayış deyildir. Qloballaşma adlanan bu proses XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq işlənməkdə olan bir termindir. 1917-ci ildə Rusiyada sosialist inqilabı və daha sonra II Dünya Müharibəsindən sonra Şərqi Avropa, Çin və Kuba kimi ölkələrin kapitalist sistemindən qopması bu prosesi ləngitdi. 1970-ci illərdən başlayaraq qloballaşma yenidən sürət götürmüş olsa da, yuxarıda bəhs edilən ölkələrdə bürokratik rejimlərin çökməsi və kapitalizm yoluna keçməsi ilə birlikdə 1990-cı illərdən sonra kapitalist böyük sərmayə dünya səviyyəsində bu dəfə daha da böyük bir vüsətlə və daha geniş bir coğrafiyada yayılmağa və hakimiyyətini dərinləşdirməyə başladı.

Beləliklə, qloballaşmanın günümüzdəki vəziyyəti bu inkişaf prosesinin nəticəsidir. XX əsrin son onilliklərində beynəlxalq münasibətlər dəyişməklə birlikdə iki əsrdir davam edən sənaye münasibətləri sistemi də yeni bir inkişaf mərhələsinə üz tutmuşdur. Bu prosesin içərisində olan ölkələr çox ciddi transformasiya yaşamaqdadırlar. Qloballaşmanın əsas müstəvilərindən biri xüsusən, SSRİ-nin və eyni zamanda sosialist düşərgəsinin dağılması ilə daha ön plana çıxan siyasi faktorlardır. Qloballaşmanın post-sosialist ölkələrə doğru ekstensiv genişlənməsi ilə, keçmişdə kommunizm və faşizmə qarşı mübarizədə olan ortaq qərb hədəflərinin yerini perspektivdə beynəlxalq terror, su və qlobal istiləşmə kimi ortaq problemlərin alması gözlənilə bilər.2



Məhdud (iqtisadi) mənada qloballaşma, istehsal faktorlarının (kapital, əmək, təşəbbüskar, bilgi və mal) və xidmətlər ticarətinin bütün dünya miqyasında sərbəst və ardıcıl hərəkət qabiliyyəti qazanmasıdır. Geniş mənada qloballaşma isə, bir fenomendir və universal siyasi, ictimai və mədəni dəyərlərin milli baryerləri aşaraq lokal norma və rutinlər halını almasıdır. Hər yeni prosesdə olduğu kimi, qloballaşma mövzusunda da lehinə və əlehinə tərəflər mövcuddur. Tərəfdarları qloballaşmanı onu çoxplanlı, geniş, insan həyatının hər tərəfini əhatə edən, dünyanı transformasiya edən bir proses kimi qiymətləndirirlər. Bu qrup, sahib olduğu bilgi, bacarıq, qabiliyyət, yenilikçilik və yaradıcılıq kimi keyfiyyət üstünlüklərindən dolayı qloballaşmanı öz nöqteyi-nəzərlərindən idarə və təxmin edilə bilən hala gətirməkdədirlər. Öz təməl dinamikasından irəli gələn qloballaşma, iqtisadi platformada əmtəə və istehsal faktorlarının sərbəst axını üçün əlverişli şərait yaradaraq insan və cəmiyyət rifahının yüksəlməsində ən yaxşı vasitədir. Fəqət bu prosesin dünya miqyasında icra ediləcək məslək sahibi olmayanlar baxımından qeyri-müəyyənliyi və hətta təhlükəliliyi nəzərdən qaçırılmamalıdır. Əməyin beynəlxalq mobilliyi, xüsusən də, onun yeni forması olan biliyin miqrasiyası timsalında, qloballaşmanın bir komponenti kimi qarşımıza çıxmaqda və bir çox amilin yanında məhz bu element sayəsində də qlobal istehsal strukturunun optimallaşdırılmasına və müəyyən dövlətlərin qloballaşmadan xüsusi faydalar götürməsinə səbəb olur. Məhz bu səbəbdən qloballaşma prosesi bu və ya digər dövlətlərin, istehsalçıların və istehlakçıların, qısaca anti-qlobalistlərin istəyindən asılı olmayaraq dərinləşəcək və inkişaf edəcəkdir. Beynəlxalq istehsal xarici ölkələrdə yerləşmiş müəssisələrdə aparıldığı kimi podrat üsulu ilə işlədilən yerli müəssisələrdə də aparılır. Bunun nəticəsi kimi xarici kompaniyalar nəinki, istehsalın aşağı düşməsinin qarşısını alırlar, eləcə də ilkin investisiyaların qənaətinə və idarəetmə strukturunun sadələşməsinə (belə ki, podratçılar istehsalın fazalarına görə özləri cavabdehdirlər) nail olurlar. Bu istehsal birbaşa beynəlxalq xarakter alır. Məsələn, avtomobillərin (müxtəlif markalı) istehsalı yeddi ölkənin müəssisələri üzrə paylanıb və hər ölkə özünə aid istehsal fazasına görə cavabdehdir. Bu istehsalın başqa növü də mövcuddur. Baş müəssisə inkişaf etmiş ölkədə, amma detalların və komponentlərin yığılması başqa ölkədə yerləşir. Bu da beynəlxalq istehsal bazarları uğrunda mübarizənin əsas alətlərindən biri kimi sürətlə inkişaf edir. Qloballaşmanın praktiki gerçəkləşməsinə bir neçə faktor səbəb olmuşdur. Bunlardan birincisi iqtisadi liberalizmdir. Qloballaşma və izlənən neo-liberal siyasət dövlətlərin həm iqtisadiyyatlarında, həm biznesdə rolunu azaltmışdır. Bir tərəfdən, bir çox ikili və çox tərəfli beynəlxalq razılaşmalarda gömrük tariflərinin aşağı düşməsi, qeyri-tarif baryerlərin aradan qaldırılması, ixrac və idxal proseduralarının sadələşməsi baş verdi. Fəqət bir cəhəti qeyd etmək lazımdır ki, çox tərəfli əməkdaşlığa önəm verən qlobal istehsal milli gəlir dəyişmələrinə həssas olan beynəlxalq əmtəə ticarətindən daha çox qloballaşmadan nəsibini almışdır. Xarici investor haqqında kodeksin qəbul olunması üçün artıq neçə illərdir Ümumdünya Ticarət Təşkilatının (ÜTT) mübarizə aparması əbəs deyil. Bu sayədə, 1950-1960-cı illərdə beynəlxalq əmtəə ticarətinin oynadığı funksiyanı günümüzdə (1990-cı illərdən sonrası) fiziki, maliyyə və bəşəri kapital yerinə yetirir.

TMK-ların xarici investisiyalar axınında roluna keçməzdən əvvəl TMK-ların və birbaşa xarici investisiyaların (BXİ) nə olduğuna cavab vermək lazımdır. Harvard universitetinin professoru Riçard Kavesin3 tərifinə görə TMK o şirkətdir ki, ən az beş ölkədə yerləşən istehsal müəssisələrinə (zavod və ya xidmət göstərən müəssisə) nəzarət və idarə edir. Qeyd etmək lazımdır ki, tərif iki hissədən ibarətdir: birincisi, ən az iki ölkədə faəliyyət göstərən müəssisələrə nəzarət və idarə olunmalıdır. İkincisi, bu müəssisələr eyni şirkət tərəfindən idarə olunmalıdır. Ümumilikdə Helleinerə görə TMK-lar bir sıra amillər kompleksinin təsiri altında yaranır ki, onların da sırasına aşağıdakıları aid etmək olar:4



  • məhsuldar qüvvələrin inkişafı əsasında istehsalın və kapitalın beynəlmiləlləşməsi;

  • kapitalın xaricə ekspansiyası, xaricdə müəssisə və filialların yaradılması;

  • yüksək gəlirin əldə edilməsinə yönəlmiş səylər;

  • beynəlxalq və milli miqyasda istehsalın və kapitalın təmərküzləşməsinə aparan kəskin rəqabət;

  • geoiqtisadi sərhədlərin əhəmiyyətinin azalması.

Beynəlxalq şirkətlərin yaranması birbaşa xarici investisiyalar ilə bilavasitə əlaqədardır. Dünya təcrübəsində beynəlxalq şirkətə müxtəlif dünya ölkələrinə birbaşa investisiyaları həyata keçirən iri şirkətin struktur təşkili forması kimi baxılır. Beynəlxalq şirkətin birbaşa xarici investisiyasının nəticəsi müxtəlif ola bilər. Bu zaman birbaşa qeyri-rezident sərmayəçinin 50%-də az paya malik olduğu xarici müəssisə, onun payının 50%-i keçdiyi qız firması və ya tam olaraq ona məxsus olan xarici filial yarana bilər.

İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatına (İƏİT) görə BXİ başqa ölkədəki bir müəssisəyə uzun müddətli mənfəət məqsədilə investisiya qoyulmasıdır.5 Başqa bir tərifə görə BXİ, bir ölkənin qarşılığını müxtəlif formalarda gələcəkdə ödəmək üzrə, başqa ölkələrdən təmin edərək qısa müddətdə iqtisadi gücünə əlavə edə biləcəyi maliyyə və ya texnoloji resurslar olaraq tərif edilməkdədir. Avropa Birliyində (AB), kapitalın sərbəst hərəkəti üçün 1988-ci ildə qəbul edilən və 1 iyul 1990 tarixində qüvvəyə minən 1988/361/ees saylı direktivə görə, kapital hərəkətləri on üç hissədən ibarətdir:



  1. Birbaşa investisiya;

  2. Daşınmaz mal investisiyaları;

  3. Normal olaraq kapital bazarında hərraca çıxarılan sənədlərlə bağlı transferlər;

  4. Kollektiv investisiya şirkətləri qatılma sənədlərinə bağlı transferlər;

  5. Normal olaraq pul bazarında hərraca çıxarılan sənədlər və digər vasitələrlə bağlı transferlər;

  6. Finansal qurumlardakı cari hesablar və depozitlərlə bağlı əməliyyatlar;

  7. Topluluqda oturan bir şəxsin tərəf olduğu kommersiya əməliyyatları və ya xidmət təmin etməsi ilə bağlı kreditlər;

  8. Kommersiya borcları və kreditlər;

  9. Təminat məktubları, digər qarantiyalar və girovlar;

  10. Sığorta anlaşmalarının ifasına bağı transferlər;

  11. Finansal qiymətlərin fiziki idxal və ixracı;

  12. Digər kapital hərəkətləri.

İƏİT-yə görə xarici kapital:

  • Xarici investorun, şirkətin paylanmayan və təkrar investisiyaya çevrilən, qazanclardakı payını;

  • Xarici investorun nağd və ya maddi kapital yoluyla ana şirkətdən hissə və borc sənədləri (qısa, orta və uzun müddətli borc sənədləri) alımı;

  • Xarici investorun şirkətə təmin etdiyi kreditləri;

  • Xarici investorun şirkətdən nağd olmayan makina və istehsal haqları alımları;

  • Xarici investorun təmin etdiyi kommersial və digər kreditləri əhatə etməkdədir.

Yuxarıdakı təsnifatdan da göründüyü kimi, xarici ölkələrdə əldə edilən sərvətlər ya maliyyə, ya da real (fiziki) keyfiyyət daşıya bilər. Bir firmanın, bir ildən daha uzun bir müddət üçün faiz, divident və kapital qazancı əldə etmək məqsədilə, başqa bir ölkənin pul və kapital bazarlarından maliyyə vasitəsi (xarici borclanma və səhm kimi daşınan qiymətlər) satın almasına beynəlxalq portfel investisiyaları (international portfolio investments) deyilir. Əgər bu əməliyyatı həyata keçirən tərəf xarici bir dövlət, beynəlxalq rəsmi bir qurum isə, buna da orta və uzun müddətli rəsmi xarici kapital hərəkətləri deyilir. Məsələn, Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) və Dünya Bankından (DB) alınan uzun müddətli kreditlər və ya dövlətlərarası borc münasibətləri (bir ölkənin başqa bir ölkənin rəsmi istiqrazını satın alması və ya birbaşa kredit verməsi) bu qəbildəndir. Fəqət bir ildən daha qısa müddətli olan ticarət bonusları, finansman bonusları, xəzinə bonusları, depozit sertifikatları, müddətli bank depozitləri, ixracat kreditləri, prefinansman kreditləri, müxbir açıqları və s. kimi özəl və rəsmi xüsusiyyətlərə malik maliyyə axımları isə, qısa müddətli kapital hərəkətləridir. Xarici ölkələrdə əldə edilən və ya yaradılan bina, ərazi, fabrik, istehsal təsisi, təchizat kimi maddi investisiyalara isə birbaşa xarici investisiyaları deyilməkdədir.

TMK-ların yaranmasına səbəbləri

Transmilli şirkətlərin yaranma səbəbəri aşağıdakılardır:



  • xarici ölkədən tələbin yaranması;

  • digər şirkətlərin rəqabətinə qarşı qorunmaq;

  • mədəni fərqlərin olduğu ölkələrin bazarları haqqında məlumat əldə etmək;

  • xarici bazarlara asanlıqla çıxmaq və qlobal şəbəkəni təkmilləşdirilmək;

  • maliyyə qaynaqları taparaq investisiya xərclərini və riskilər azaltmaq;

  • nəzarəti əldə saxlamaq;

  • vergi üstünlüklərindən istifadə etmək;

  • qazanc əldə etmək;

  • ucuz işçi gücündən yararlanmaq;

  • stimullaşdırmaq;

TMK-ların yaranma tarixi

TMK'ların inkişafı əslində çox uzun davam edən bir mərhələdir. Bu prosesin başlanğıcı başqa ölkələrin təbii qaynaqları və kənd təsərrüfatı məhsullarını əldə etməyi qarşısına məqsəd qoyan və dövlətlər tərəfindən 1500-1800-ci illərdə Merkantilist kapitalizm və Koloniyalizm dövründə qurulan firmalarda axtarılmalıdır. 1800-1875 illəri arasında, TMK-ların qurulması üçün lazımlı infrastruktur inkişaf etmiş və firmalar tədarük və istehlak bazarlarını digər firmaları satın alaraq ələ keçirmişlər və ologopolistik bazar quruluşu ortaya çıxmışdır.

Dəmiryolları, teleqraf, buxar gəmisi, telefon, XIX əsrin sonunda XX əsrin əvvələrindəki “Sənaye İnqilabı”nın müasir kütləvi istehsalın və bölgünün əsası oldu. Elə bu dövrdən sürətli inkişaf yoluna qədəm qoyan şirkətlərdə yeni idarəetmə iyerarxiyasına ehtiyyac duyuldu hansı ki, bu şirkətlər müasir TMK-ların bazası idi.

TMK-ların təkamülü və genişlənərək sürətlə irəliləyən dinamik inkişaf yolu haqqında müasir iqtisadi ədəbiyyatda müxtəlif fikirlər söylənsə də, lakin bu prosesin əsasən aşağıdakı mərhələləri keçdiyi, əksəriyyət tərəfindən qəbul olunur:



  1. birinci mərhələ - XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərinə qədər, yəni I Dünya müharibəsinin başlanmasına qədərki (1914-cü il) dövrü;

  2. ikinci mərhələ - ötən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq, 40-cı illərinə qədər olan müddəti;

  3. üçüncü mərhələ - XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq, 70-ci illərə qədər olan dövrü;

  4. dördüncü mərhələ - ötən əsrin 70-90-cı illərini;

  5. beşinci mərhələ - XX əsrin 90-cı illərindən başlayaraq, bu günə qədər olan müddəti əhatə edir.

TMK-ların ortaq xüsusiyyətləri

Transmilli şirkətlər, investisiya fəaliyyətlərini birdən çox ölkədə davam etdirən, istehsalla əlaqədar qərarların bir mərkəzdən alındığı, müxtəlif yollarla özünə bağlı şirkətlərin qərarlarına təsir edən şirkətlərdir. IBM kimi fərqli ölkələrdə fabrikləri, ofisləri və fərqli funksiyaları olan bir şirkət ola biləcəyi kimi Boeing kimi milli sərhədlərdən kənarında ixrac əməliyyatları edən bir şirkət də ola bilər.

Digər bir tərif: baş ofisi müəyyən bir ölkədə olduğu halda, fəaliyyətlərini bir və ya birdən çox ölkədə özü tərəfindən koordinasiya edilən şöbələr, kiçi şirkətlər vasitəsilə və mərkəz tərəfindən verilən qərarlarla ümumu şirkət siyasətinə uyğun olaraq icra edən böyük şirkətlərdir.

“UNCTAD”-ın son hesabatına görə hal hazırda dünyada 65.000-ə yaxın transmilli korperasiya iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində fəaliyyət göstərir. Ən böyük və tanınmış bəzi TMK-lar aşağıdakı Cədvəl -də verilmişdir.

Bir çox TMK-nın baş qərərgahları ABŞ, Avropa İtiifaqı və ya Yaponiyadadır. Baxmayaraq ki, 1993-cü ilə qədər ilk 100 TMK-nın hamsı inkişaf etmiş ölkələein payına düşürdü, 2007-də artıq siyahıda üç Koreya, bir Çin, Honkonq, Malaziya və Meksika şirkətləri də yer almışdı.

TMK-ların beynəlxalq ticarətdəki payı olduqca böyükdür. Məsələn, 2008-ci ildə ən böyük TMK-ların istehsal etdiyi məhsul dünya ÜDM-sinin 4% -i, aktivlərin 9-%-i, ixracın 16, işçi heyətinin 11%-i, olmuşdur.

Bundan başqa TMK-lar dünyada ən çox birbaşa xarici investisiya edən subyektlərdir ki, 2000-cı inkişaf etmiş ölkələrə ildə 1.400 mlrd ABŞ dolları investisiya qoyulmuşdur. Bu, tendensiya 2008-ci il dünya maliyyə böhranına qədər artaraq davam etmişdir. 2007-ci ilədə 1979 mlrd. ABŞ dollarına çatmışdır.

TMK-lar qloballaşma prosesi gücləndirir. Yatırılmış investisiya regionları iqtisadi cəhətdən dəstəkləyir, həm də inkişaf etmiş ölkələrlə yoxsul ölkələrin beynəlxalq bazarlarda qarşılıqlı əlaqələrini həyata keçirmiş olur.

İqtisadi ədəbiyyatda, BXİ ilə bağlı çoxlu sayda tərif verilmişdir. Bunlardan birinə görə, birbaşa xarici investisiyalar qlobal istehsalın səbəb olduğu maliyyə axınlardır.6 İqtisadi ədəbiyyatlarda geniş yayılmış təriflərdən bir başqası isə BXİ-ni, xarici bir ölkədə şirkət idarəetməsində uzun perspektivdə söz sahibi olmaya yetərli səviyyədə hissə alımı ilə reallaşdırılan investisiyalar adlandırır. BVF statistik məqsədli çalışmalarda istifadə edilmək üzrə, birbaşa xarici investisiyanı, “beynəlxalq investorun hər hansı bir lokal şirkətin kapitalının 10%-indən artığına sahib olması” olaraq tərif edilməkdədir.


Sıra

TMK-ların adı

Mənsub olduğu ölkə

İstehsal sahəsi

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

General Electric

Vodafone Group Plc

Royal Dutch/Shell Group

British Petroleum

Company Exxon Mobil

Toyota Motor Corporation

Total

Electricite De France



Ford Motors

E.O.N. AG

Arcelor Mittal

Telefonica SA

Volkswagen AG

ConocoPhillips

Siemens AG

DaimlerChrysler

Chevron Corporation

France Telecom

Deutsche Telekom AG

Suez


BMW AG

Hutchison Whampoa

Honda Motor Co Ltd

Eni Group



ABŞ

ABŞ


Niderland

B. Britaniya

ABŞ

Yaponiya


Fransa

Fransa


ABŞ

Almaniya


Luksenburq

İspaniya


Almaniya

ABŞ


Almaniya

ABŞ


ABŞ

Fransa


Almaniya

Fransa


Almaniya

Honkonq, Çin

Yaponiya

İtaliya


Elektirik elektronik

Telekomunikasiya

Neft sənayesi

Neft sənayesi

Neft sənayesi

Maşınqayıtma

Neft sənayesi

Elektrik, qaz, su

Maşınqayırma

Elektrik, qaz, su

Metal və metal məm.

Telekomunikasiya

Maşınqayırma

Neft sənayesi

Elektirik elektronik

Maşınqayırma

Neft sənayesi

Telekomunikasiya

Telekomunikasiya

Elektrik, qaz, su

Maşınqayırma

Pərakəndəçi

Maşınqayırma

Neft sənayesi



Yüklə 431,68 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə