TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI
13
Təlim metodlarının mənimsəmə prosesinin mexanizmi əsasında təsnifatı (A.Abbasov,
H.Əlizadə).
Mənimsəmə prosesinin mexanizminə əsasən metodlar iki qrupda ümumiləşdirilir: a)
yeni bilik əldə olunmasına kömək edən təlim metodları (məlumatverici-inkişafetdirici və
evristik metodlar); b) bilik, bacarıq və vərdişlərin möhkəmləndirilməsinə və tətbiqinə xidmət
edən təlim metodları (şərh edilən təmrinlər, nümunə üzrə təmrinlər, variativ təmrinlər, praktik
təmrinlər).
Hazırda pedaqoji ədəbiyyatda təlim metodlarının təsnifatı sahəsində axtarışlar bu gün də
davam edir.
Ümumiyyətlə, ancaq bir məqsədə xidmət edən «təmiz» metod yoxdur. Təlim-idrak
fəaliyyətinin hər bir anında, hər bir məqamında müxtəlif metodlar biri-birilə uzlaşır və
onlardan biri daha əsas və aparıcı olur.
Təlim metodları və tərzləri tarixən yaranıb və getdikcə təkmilləşmiş, nəsildən-nəslə
ötürülərək zənginləşmişdir. Metodlardan yaradıcılıqla və ustalıqla istifadə etmək üçün onlar
dərindən mənimsənilməlidir.
Aydındır ki, yeni cəmiyyət, yeni məktəb, yeni məzmunda aparılan islahatlar, «vaxtı
keçmiş», «köhnəlmiş» metodlarla «vidalaşmağı», özünü doğrulda bilməyən metodlardan əl
çəkməyi, zamanın tələbindən doğan təhsil alanların düşüncə tərzinə müvafiq yeni metodların
yaranmasını tələb edir. Təhsil alanların təlim motivasiyasını, tələbatını, müstəqilliyini və
təşəbbüskarlığını, yüksək təfəkkür tərzini, idrak fəallığını, təlimə məsuliyyətli münasibətini
formalaşdıran, elmə ehtiraslı münasibət yaradan, təlimi humanistləşdirməyə istinamətləndi-
rən, öyrənəni və öyrətmə prosesinin subyektini diqqət mərkəzində saxlayan yeni təlim
metodlarına (diskussiyalar, problemli situasiyalar, insert-qeydetmə sistemi, «əqli hücum»lar,
«rollu oyunlar», «dairəvi söhbət», «cütlər və qruplarla iş», rəy mübadiləsi və s.) geniş meydan
verilməlidir. Müəllim indiyə qədər özünü doğruldan reproduktor rolundan imtina etməli,
biliklərin əldə edilməsi yolunda bələdçilik etməlidir.
Təlim metodlarının ümumi xarakteristikası. Müasir dövrdə respublikamızın ümumtəhsil
məktəblərində tətbiqi baxımdan təlimin interaktiv metodlarından səmərəli surətdə və ustalıqla
istifadə pedaqoji mühitdə öz yerini möhkəmləndirməkdədir. Bu sahədə qazanılmış təcrübə
öyrənilir, ümumiləşdirilərək məktəblərdə tətbiq olunmaqdadır.
Təhsil sisteminin müvəffəqiyyətlə inkişaf etdiyi, təhsilin məzmunun əsaslı surətdə
dəyişdiyi indiki şəraitdə müəllimlərin təlimin ənənəvi metodlarından, köhnəlmiş dərs
formalarından tamamilə əl çəkəcəyi və öz işlərində yalnız ən yeni, ən mütərəqqi təlim
metodlarından istifadə edəcəkləri gün yaxınlaşsa da, hələ də ali məktəblərdə ənənəvi təlim
metodlarının tətbiqi davam edir. Doğrudur, yaradıcı müəllimlər ali məktəbin ənənəvi təlim
metodlarına yeni cizgilər, yeni tərzlər əlavə edirlər. Lakin hələlik bu sahədə ciddi yeniliklər
nəzərə çarpmır. Buna görə də biz ali məktəbdə geniş surətdə tətbiq edilməkdə olan bir sıra
metodların qısa xarakteristikasını verməklə kifayətlənəcəyik.
№ Metod
Öyrədənin fəaliyyəti
Öyrənənin fəaliyyəti
I
I
İzahlı-illüstrativ metod
Təlim materialı və onun bütün
komponentləri dəqiq və ardıcıl
surətdə şərh edilir
Materialın qavranılması və
dərk edilməsi
TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI
14
I
II
Reproduktiv metod
Biliyin tətbiq edilməsi qaydaları
göstərilir, təlimat verilir, müvafiq
yollar göstərilir
Reproduktiv və alqoritmik
fəaliyyət
I
V
Problemli şərh metodu
Problem
müəyyənləşdirilir,
konkret vəzifələr və həlli yolları
göstərilir
Müstəqil
mülahizələrin
söylənməsi, suallara cavab
tapılması
Deduktiv metod
Biliklər – nəticələr çıxarmaq yolu
ilə təqdim edilir
Konkret mülahizələrin irəli
sürülməsi,
nəticələr
çıxarılması
V
Qismən – axtarış və ya
evristik metod
Problem
müəyyən
edilir.
Tələbənin axtarıcılıq fəaliyyəti
dolayısı yollarla idarə olunur
Produktiv xarakterli fəaliyyət
V
I
Tədqiqatçılıq metodu
Şifahi və ya yazılı təlimatlar
verilir
Müstəqil
tədqiqatçılıq
fəaliyyəti
V
II
Tələbənin tədris materialı
üzərində
müstəqil
iş
metodları
Nəzarət,
qiymətləndirmə
və
korreksiya işi aparılır
Tapşırıqların icrası, sualların
cavablandırılması, məsələ və
misal həlli, praktik işlər
I. İzahlı-illüstrativ metod
Tələbələr mühazirədə yeni informasiyalar alır, dərsliklərdən, dərs vəsaitlərindən,
metodik
ədəbiyyatdan istifadə etməklə qazandıqları bilikləri zənginləşdirir və
möhkəmlədirirlər. Mühazirədə, yeri gəldikdə, ekran vasitələrindən istifadə etməklə biliklər
əyaniləşdirilir. «Hazır» şəkildə təqdim olunmuş biliklər, faktlar, mülahizələr, nəticələr
tələbələr tərəfindən qavranılır və dərk edilir. Bu halda tələbələrin ancaq reproduktiv (bər-
paedici) təfəkkürü inkişaf edir.
Ali məktəbdə izahlı-illüstrativ metod geniş informasiya vermək baxımından ən çox
tətbiq olunan metoddur. Müəllim yeni tədris materiallarının şərhini verir. Tələbənin vəzifəsi
isə şifahi şəkildə təqdim olunan məlumatları dinləmək, qeydlər aparmaq və onları anlamaqdır.
Tələbə keçmiş biliklərinə istinad etməklə müqayisələr edir, ümumiləşdirmələr aparır, nəticələr
çıxarır və onları əsaslandırır. Bütün bu fəaliyyət növləri reproduktiv-xarakter daşıyır. Çünki
bu proseslər müəllimin təqdim etdiyi məlumatların, biliklərin məzmunu ilə müəyyənləşir.
Müəllimdən materialın dəqiq və ardıcıl əlaqəli surətdə şərhi və onun tələbə üçün zəruri
olan bütün komponentlərinin qeyd edilməsi tələb olunur. Bir sözlə, tələbə xüsusi səy və fikri
gərginlik sərf etmədən, əziyyət çəkmədən «hazır» biliklər alır.
II. Reproduktiv metod
Tələbələr qazandıqları nəzəri bilikləri verilən nümunə, yaxud qaydalar əsasında tətbiq
edirlər. Tələbələrin fəaliyyəti alqoritmik xarakter daşıyır, başqa sözlə, analoji, oxşar
situasiyalarda biliyin tətbiq edilməsi qaydaları göstərilir, təlimat verilir, müvafiq yollar
göstərilir.
III. Problemli şərh metodu
Müəllim müxtəlif mənbələrdən və vasitələrdən istifadə edərək problemi müəyyənləşdirir
və tələbələr qarşısında qoyur, tələbələrin qarşısında duran idrak vəzifələrini konkretləşdirir.
Sonra isə müxtəlif baxışları, yanaşma tərzlərini, mülahizələri müqayisə edərək sistemləşdirir
və qoyulmuş problemin həlli yolunu aşkarlayır. Tələbə «elmi axtarışın» «tamaşaçısı» olur.
Dostları ilə paylaş: |