47
VII əsrdə yaşamış Davdağın mərsiyələri, şeirləri buna misal ola
bilər. Davdağın yüksək bədii üslubda yazılmış məşhur bir mərsiyəsi
Albaniyanın istiqlaliyyətini qorumaq üçün canını fəda verən, ətraf
düşmən mövqelərinin hücumlarına baxmayaraq böyük siyasətlə öz
ölkəsini İberi sərhədlərindən Dərbəndə və Araz çayına qədər olan
torpaqları hakimi-mütləq kimi idarə edən vətənpərvər Azərbaycan
hökmdarı Cavanşirin qəhrəmanlığına həsr edilmişdir. Bu qəsidə -
mərsiyə müəllifinin daha bir çox əsərlər yazdığını, o dövrün ədəbiy-
yatını, mədəniyyətini göstərən əsaslı dəlillərdəndir.
Strabonun dediyinə görə Albaniyada 26 tayfa yaşayırdı. Bu
tayfaların özlərinə məxsus mədəniyyəti, adət və ənənələri, dili var
idi ki, onlar siyasi, iqtisadi və mədəni cəhətcə birləşərək ölkəni bir-
likdə inkişaf etdirir, ümumalban maarif və mədəniyyətini zəngin-
ləşdirirdilər. Albaniyada müxtəlif tayfalar, müxtəlif dini inanca
mənsub olanlar yaşadığı kimi müxtəlif məktəblər və təhsil ocaqları
da fəaliyyət göstərmişdir.
Albaniyada Mehranilər dövründə (altıncı əsrin sonları, yed-
dinci əsrin əvvəllərində) Zərdüşt məktəbləri geniş yayılmış, xüsusilə
Girdman məbədinin ali təhsil mərkəzi olmasını da güman etmək
olar.
Sonrakı dövrlərdə Albaniyanın adı Aran və ya Ağvan kimi də
işlədilmişdir. Aranda da məktəblər var idi və burada da tədrisi xüsu-
si hazırlıqlı şəxslər yerinə yetirir, savad təlimi yazı və oxu ilə müşa-
yiət edilir, uşaqlar ana dilində təhsil alır və alban əlifbasında yazır-
dılar. Savad təlimi yazı və oxu ilə müşayiət edilirdi. Bu dövrdə
Zərdüşt məktəbələrinin geniş yayılmasına baxmayaraq xristian
məktəbləri də mövcud idi. Bu məktəblərdə təlimin məzmunu və
təlim üsulları bir-birindən fərqli olmuşdur. Belə ki, Zərdüşt mək-
təblərində daha çox şifahi, söz metodlarına yer verilir, “Avesta” ma-
terialları şifahi yolla oxudulur, əzbərlədilir və yalnız bundan sonra
yazı təliminə keçilir, savad təlimi və oxu vərdişləri öyrədilirdi. Xris-
tian məktəblərində isə yazı və oxu əvvəlcə öyrədilir, ondan sonra
əzbərləmə, nəqletmə və s. öyrədilirdi. Beləliklə məktəblər getdikcə
genişlənir və yeni tədris üsulları meydana çıxırdı.
48
3.2. Zərdüşt məktəbləri
və “Avesta”da tərbiyə məsələləri
Zərdüştlük qədim və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan, İran
Orta Asiya, Ön Asiya və bir sıra başqa ölkələrdə geniş yayılmış bir
fəlsəfə, ədəbi abidə, pedaqoji fikir və din olmuşdur. Zərdüşt dininin
müqəddəs dini kitabı “Avesta” (“Qanun”) adlanır. “Avesta”nın ilkin
variantı bizə gəlib çatmamışdır. Bu kitabın yalnız müəyyən hissələri
bəzi əlavələrlə, dəyişikliklərlə bizə gəlib çatmışdır.
Azərbaycanda sistemli məktəb təhsili dövrünü Zərdüşt mək-
təbləri ilə başlandığını deyə bilərik. Mənbələrdən də məlum olur ki,
islamiyyətin yayılmasına qədər Azərbaycanda Zərdüşt məktəbləri
daha geniş fəaliyyət göstərmiş atəşkədə və atəşgahlar Zərdüştlüyün
həm ibadət yeri, həm də təlim, tədris mərkəzləri kimi fəaliyyət gös-
tərmişdir. Bunlar da Azərbaycanda məktəb təhsilinin əsasını təşkil
etmiş və təməl amillərdən olmuşdur. Sasanilər dövründə Zərdüştlük
qüvvətlənərək ölkənin rəsmi dininə çevrilmişdi. Bu dövrdə ibtidai
təhsil verən məktəblərlə bərabər, peşə təmayüllü məktəblər olmuş,
hətta Sasanilər dövründə bəzi Pəhləvi ədəbiyyatında ali təhsil almaq
üçün görülən tədbirlərdən danışılması burada ali təhsil verən tədris
mərkəzlərinin də olmasından xəbər verir. Mənbələrdən bu da aydın
olur ki, bu dövrdə təhsil sinfi xarakter daşımış, əhali müəyyən züm-
rələrə, silklərə bölünmüş və məktəb tipləri də buna müvafiq olaraq
dörd təbəqəyə- kahinlər, döyüşçülər, katiblər, sənətkarlar təbəqəsinə
bölünmüşdür. Əhalinin dörd silkdən birinin katiblər olması və bu
silkə məktubları, protokolları tərtib edən mirzələr hesabdarlar, hü-
quqşünaslar, həkimlər, yazıçı və şairlər, coğrafiyaşünaslar və mü-
nəccimlərin daxil olması onu göstərir ki, burada savadlı, təhsil gör-
müş elm adamlarına xüsusi diqqət yetirilmişdir. Bu da ona əsas ve-
rir ki, Sasani dövlətinin tərkibinə daxil olan Azərbaycanda (Atropa-
tendə) təhsilə, elmə, elm adamlarına, savadlı adamlara xüsusi hör-
mət göstərilmiş, böyük əhəmiyyət verilmişdir.
Bu dövrdə yüksək silkə malik olan şahzadələrin, rütbə sahib-
lərinin uşaqları Saray məktəblərində təhsil alırdılar. Saray məktəblə-
rində gənclərin təlim-tərbiyəsi ilə şahzadələr və yüksək səviyyəli
49
müəllimlər məşğul olurdular. Bu məktəblərdə dövlət üçün kadrlar
hazırlanırdı Zərdüşt təlimi və tərbiyəsi Zərdüşt məbədlərində, atəş-
kədələrdə aparılırdı. Dövrün ən böyük atəşkədəsi-Azərqoşnəsb
Azərbaycan diyarında yerləşirdi. Dövrün böyük alimləri olan əl-
Məsudinin, əl-Həməvinin əsərlərindən də məlum olur ki, qədim
Azərbaycanın paytaxt şəhərlərindən olan Şiz (Gəncək) şəhərində
yerləşən əzəmətli mədəniyyət, elm, təhsil mərkəzi, Zərdüşt məbədi
Azərqoşnəsb olmuşdur. Azərqoşnəsb məbədinin Şiz şəhərində yer-
ləşməsi onu göstərir ki, qədim Azərbaycanın paytaxtı olan bu şəhər
böyük elm, maarif və mədəniyyət mərkəzi olmuşdur. “Avesta”nın
iki nüsxəsindən biri Şiz Atəşkədəsində saxlanılırdı. Sasanilər döv-
ründə Zərdüştün müqəddəs kitabı “Avesta” məhz Şiz nüsxəsi əsa-
sında tərtib edilmişdir. İran, Azərbaycan, Türküstan, Hindistan Zər-
düşt məbədlərində çalışmaq üçün ruhani kadrlar məhz Şiz şəhərində
hazırlanıb yerlərə göndərilirdi. Azərqoşnəsb kompleksi o dövrdə
Yaxın Şərq və Orta Asiya ölkələri üçün ən mühüm mədəniyyət,
yüksək elm və ali təhsil mərkəzi hesab olunmuşdur. Yuxarıda adını
çəkdiyimiz ərəb tarixçisi Məsudi bu şəhər haqqında yazmışdır ki,
burada heyrət doğuran binaların qalıqları, eləcə də səma kürəsini,
ulduzları, dünyanı, quru və dənizləri, yaşayış yerlərini, bitki və can-
lıları əks etdirən rəngarəng və çox gözəl rəssamlıq lövhələri vardır.
X əsrdə yaşamış coğrafiyaşünas alim, səyyah Əbu Duləf Şiz şəhəri
haqqında yazır ki, bu şəhər qızıl, civə, qurğuşun, gümüş, sarı arsen
və cəmast adlı daş mədənləri olan dağlar arasında yerləşir... Orada
çox möhtəşəm bir atəşkədə (od evi) vardır. Şərq və Qərbdə yaşayan
atəşpərəstlər buradan od apardılar. Atəşkədə qübbəsinin başında,
onun tilsimi olan gümüş aypara vardır”.
Hindistanda və Yunanıstanda Avestanın tibb, nücum, coğrafi-
ya, fəlsəfə sahələrinə dair hissələrin toplanması haqqında Sasani şa-
hı Şapurun (242-272) xüsusi fərman verməsi onu göstərir ki, o
dövrdə bu fənlərin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilmişdir.
Atəşkədələrdə Zərdüşt təhsili alanlar bütün günü orada olur,
orada yeyir, orada gecələyirdilər. Onların təhsil xərclərini Atəşkə-
dələr ödəyirdilər. Atəşkədələr bir elm, tədris mərkəzi, alimlər, müd-
riklər ocağı idi. Dahi Nizami Gəncəvi “İskəndərnamə” əsərində bu
barədə dəyərli məlumatlar vermişdir:
Dostları ilə paylaş: |