518
xarakterik olan mövzular, strategiyalar və vərdişlər real həyati
situasiyalarda öyrənilir.
Fəlsəfə doktoru – elm sahələri üzrə doktoranturada verilən yüksək elmi
dərəcədir.
Fəaliyyət – insanın dərk olunmuş məqsədi ilə tənzim edilən daxili (psixi)
və xarici (fiziki) fəallığıdır. Fəaliyyət fəallığın mənbəyi olan
tələbatlardan törəyərək fəallığın tənzimedicisi olan düşünülmüş
məqsədlə idarə olunur. Fəaliyyət idrakla və iradə ilə ayrılmaz
surətdə bağlıdır, onlara istinad edir, idrak prosesləri və iradi pro-
seslər olmadan mövcud deyildir. Fəaliyyətin gedişi zamanı insa-
nın işləri icra, nəzarət və tənzim etmək üçün istifadə etdiyi yollar
həmin fəaliyyətin priyomları adlanır. Fəaliyyətin sadə bir cari
məsələni həll etməyə yönəlmiş nisbətən bitmiş elementi iş
adlanır.
Fərdi təhsil – müxtəlif səbəblərdən uzun müddət təhsildən kənarda qalmış
şəxslər, habelə müəyyən bir sahə üzrə xüsusi istedadı ilə fərqlənən
şagirdlər üçün tətbiq edilən təhsil formasıdır.
Fəxri professor (doktor) – elmi pedaqoji təcrübəsi və fəaliyyəti ilə fərq-
lənən professorlara və dosentlərə, eləcə də dünya elminin və
təhsilinin inkişafında xüsusi xidmətləri olan xarici ölkə alimlə-
rinə və ictimai xadimlərinə ali təhsil müəssisəsi tərəfindən
verilən akademik ad (dərəcə) kimi başa düşülməlidir.
Formal təhsil – dövlət təhsil sənədinin verilməsi ilə başa çatan təhsil
formasıdır.
Formalaşma – ekoloji, sosial, iqtisadi, ideoloji, psixoloji və s. amillərin
təsiri altında insanın sosial varlıq kimi təşəkkülü prosesidir.
Mütəşəkkil təhsil-tərbiyə şəxsiyyətin formalaşmasının mühüm
amillərindən biridir.
Gizli tədris planı – məktəblərdə öyrədilən elə vərdiş və dəyərlər nəzərdə
tutulur ki, onlar yazılı, rəsmi kurikulumda (tədris planında)
təfsilatı ilə göstərmir. Bunlara, təhsil tənqidçilərinin fikrincə, ita-
ətkarlıq, asılılıq və hər şəraitə uyğunlaşma kimi keyfiyyətlər xü-
susilə aid edilə bilər.
Gimnaziya – əsasən humanitar sahədə istedad və qabiliyyəti ilə fərqlənən
şagirdlər üçün təmayüllər üzrə təhsil xidmətləri göstərən ümum-
təhsil müəssisəsidir.
Həyat boyu öyrənmə – müasir dünyada insanların bütün həyatları boyu
öyrənməyi davam etdirməli olduqları üçün məktəblərin uşaqlara
fundamental bilik və bacarıqları deyil, daha çox (yaxud əlavə
olaraq) necə öyrənməyi öyrətməli olduqları haqqında ideyadır.
519
Holistik qiymətləndirmə sxemləri – şagirdin işi ilə bağlı ümumi təəssürat
yaradır və əksər hallarda fəaliyyət səviyyələrini əks etdirən 4-5
ballıq şkalaya əsaslanır. Bu növ QS-lər şagird nailiyyətləri barədə
ümumi mənzərəni təsvir edir. Holistik QS-dən fərqli olaraq
analitik qiymətləndirmə sxemləri şagirdin ayrı-ayrı fəaliyyət sahə-
ləri üzrə qiymətlərini təyin edir və burada da 4-5 ballıq şkaladan
istifadə olunur. Analitik sxemdə şagirdlərin fəaliyyətləri ardıcıl
qiymətləndirilməklə onların nailiyyətləri haqda daha ətraflı infor-
masiya verilir, lakin qiymətləndirmə üçün daha çox vaxt tələb
edilir.
Xarakter – (yunanca – charakter – möhür) – şəxsiyyətin fəaliyyəti və
ünsiyyətində formalaşan və təzahür edən, ancaq ona məxsus dav-
ranış tərzini şərtləndirən sabit fərdi xüsusiyyətlərin məcmusundan
ibarətdir.
Xatırlama – şagirdlərin əvvəllər öyrəndiklərini, eləcə də məlum infor-
masiyaları yada salması və yeni dərs kontekstində mənalandır-
ması prosesidir.
İcra tapşırıqları – şagirdlərin nə edə bildiklərini nümayiş etdirməyi tələb
edən fəaliyyətlər, tapşırıqlar və ya problemlərdir. İcra tap-
şırıqlarının bəziləri vərdişlərin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə
həyata keçirilir. Bəziləri isə şagirdlərə öz biliklərini tətbiq et-
məklə dərk etmə səviyyələrini nümayiş etdirmək məqsədi ilə
planlaşdırılır.
İddia səviyyəsi – bu və ya digər fəaliyyət zamanı şəxsiyyətin seçdiyi və
qarşısına qoyduğu məqsəd və vəzifələrin çətinlik dərəcəsi ilə
müəyyən olunan xarakteristikasıdır.
İdentifikasiya – fikri əməliyyatdır. Onun vasitəsilə insan özü ilə başqa
adamlar arasında əlaqələri müəyyənləşdirirlər. Başqa adamların
və ya müəyyən bir sosial qrupun xarakteristikalarını şüurlu və
şüursuz olaraq özünə şamil edir.
İdrak – insandan xaricdə mövcud olan obyektiv aləmin onun hiss
üzvlərinə, beyninə təsirindən yaranan inikas prosesidir. Hissi və
məntiqi olmaqla iki səviyyəsi müəyyən edilir.
İdraki öyrənmə – faktların və ideyaların yadda saxlanılması və dərk
edilməsini əhatə edən əqli proseslərdir. Təhsil işçiləri insanların
necə öyrənməsi ilə həmişə maraqlanmışlar, lakin son illərdə tə-
fəkkür və öyrənmə haqqında çoxlu yeni məlumatlar toplanmış
koqnitiv psixoloqların araşdırılmalarında idrak haqqında daha
yaxşı məlumatlar almaqdadırlar. Müasir öyrənmə nəzəriyyəsi-
520
konstruktivizmin yaradıcısı ən məşhur koqnivistlərdən biri olan
Jan Pyajedir.
İnikas nəzəriyyəsi – psixi hadisələrə canlı orqanizmin xarici maddi
gerçəkliyi əksetdirmə formalarından biri kimi baxan elmi psi-
xologiyanın materialist – fəlsəfi əsasıdır.
İnduksiya – təfəkkür prosesində xüsusidən ümumiyə doğru çıxarılan
məntiqi nəticə. Antonimi – “deduksiya”dır
İnteriorizasiya – cisimlərlə aparılan xarici və real əməliyyatların daxili,
ideal əməliyyatlara çevrilməsi, başqa şəklə düşməsidir.
İnformal təhsil – özünütəhsil yolu ilə biliklərə yiyələnmənin formasıdır.
İnnovasiya – müxtəlif təşəbbüslər, elmi tədqiqatlar əsasında formalaşan
mütərəqqi xarakterli yeniliklərdir. İnnovasiyanı geniş mənada
təlim, təhsil-tərbiyə prosesinin gedişini və nəticələrini yaxşı-
laşdırmaq məqsədilə pedaqoji sistemdə həyata keçirilən yenilik
kimi başa düşmək olar. İnnovasiya, yəni yenilik pedaqoji
sistemin daxili ehtiyatları hesabına baş verir. Kənardan gətirilən
hər nə varsa, onlara innovasiya demək olmaz. İnnovasiya key-
fiyyətcə təkmilləşmiş pedaqoji sistemdə vəhdət halında gö-
türülmüş ideyalar, proseslər, vasitələr və nəticələrdir.
İnkişaf – insanın orqanizmində kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri
prosesi və onun nəticəsidir. Şəxsiyyətin inkişafı obyektiv aləmin
mürəkkəb prosesidir. Müasir elm bu prosesi dərindən öyrənmək
üçün şəxsiyyətin inkişafının fiziki, psixi, mənəvi, sosial və digər
komponentlərini (tərəflərini) göstərmişdir. Ona görə də elmdə
insanın bioloji, psixoloji və sosial inkişafı anlayışları işlədilir.
Pedaqogika şəxsiyyətin inkişafının həmin komponentləri ilə
qarşılıqlı əlaqədə onun mənəvi inkişaf problemlərini də öyrənir.
İnteraktiv öyrənmə – təlim mənbələri ilə öyrənci bir başa əlaqədə olduğu
zaman və cavablar şagirdin ehtiyaclarına uyğun şəkildə for-
malaşdırıldıqda baş verir. Bir müəllimin bir şagirdi öyrətməsi
yüksək dərəcədə interaktiv fəaliyyətdir. Kompyuterlər və digər
müasir texnoloji avadanlıqlar istənilən fənn üzrə hər hansı bir
öyrəncini səmərəli interaktiv təlimlə təmin etmək üçün nəzəri
cəhətdən imkan yaradır.
İnkluziv təhsil – xüsusi qayğıya ehtiyacı olan (sağlamlıq imkanları
məhdud) uşaqların təhsil hüquqlarının yerinə yetirilməsi ilə bağlı
inteqrasiyalı təlimə keçidin reallaşdırılması ilə bağlıdır. Azər-
baycanda “xüsusi qayğıya ehtiyacı olan (sağlamlıq imkanları
məhdud) uşaqların təhsilinin təşkili ilə əlaqədar “İnkişaf Proq-
ramı” həyata keçirilir. Proqramda xüsusi qayğıya ehtiyacı olan
Dostları ilə paylaş: |