Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan müƏLLİMLƏR İnstitutu
Yüklə 4,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
68
-tərbiyə mərkəzləri olan Xanegah, Təkyə, Zaviyə və Dərgahlar orta əsrlərin bilik , elm, maarif və mədəniyyət mərkəzləri kimi fəaliyyət göstərmişlər.
Məscid, Xanegah və Təkyələrdən başqa o dövrdə kitab evləri, kitabxanalar da yaradılırdı ki, bu yerlərdə də bilikli insanlar elm həvəskarlarına müəyyən təhsil verirdilər. Belə müəssisələr sırasında Bağdadda Harun ər Rəşid (787-809) tərəfindən qurulan “Dar ol- hekmə” idi. Bura bir kitab evi, elm mərkəzi, tərcümə yeri idi. Burada qədim yunan filosofların əsərləri ərəb dilinə tərcümə edilir, nüsxələri çoxaldılır və yayılırdı. Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin alimləri bu elm mərkəzindən istifadə edib faydalanmışlar. Mənbə- lərin verdiyi məlumata görə bu hikmət evi Hülaküların hücumuna qədər (1258) qalmışdır. Həmin ildə Nəsirəddin Tusi Bağdadda olmuş, heç şübhəsiz o da bu elm mərkəzindən istifadə etmişdir. Belə kitab evi elm mərkəzlərindən ən məşhuru IX əsrdə Bağ- dadda yaradılmış “Beyt ol-hekmə” (830) idi ki, (“Hikmət xəzinəsi”) bu öncə bir kitab evi, elm, tədqiqat mərkəzi kimi qurulsa da gələcək “Mədrəsə” təhsilinə bir başlanğıc idi. “Beyt ol-hekmə”də idman zalı, ədəbiyyat salonu, Əl-kimya emalatxanası, rəsədxana, xəstəxa- na fəaliyyət göstərirdi. Burada tərcüməçilər var idi ki, yunan, latın, pəhləvi, fars dilində olan ədəbiyyat ərəbcəyə tərcümə edilir, çoxal- dılıb yayılırdı. Burada riyaziyyat, fəlsəfə, ritorika, psixologiya, əxlaq, coğra- fiya, qrammatika və musiqi sahələrində Sokrat, Platon, Aristotel, Arximed eləcə də tibbə dair Hiroqliyus və Calinus kimi qədim yunan alimlərinin əsərləri geniş miqyasda tərcümə edilmişdir. Bu tərcümələr Yaxın Şərqdə, Qafqazda geniş yayılaraq tədris müəs- sislərində dərs vəsaiti kimi istifadə olunmuşdur. Hələ IX əsrdə Əbu Nəsr Farabi Aristotelin əsərlərini sadələşdirmiş, ona şərhlər yazmış, onları Şərqə, bizlərə çatdırmışdır. Təsadüfi deyil ki, hələ öz döv- ründə Farabiyə Aristotelin “Birinci müəllim” ünvanından sonra “İkinci müəllim” və ya “İkinci Aristotel” ünvanı verilmişdir. Bir çox Azərbaycan alim və şairlərinin - Nizami Gəncəvinin, Xaqani Şirvaninin, Xətib Təbrizinin, Bəhmənyarın və başqalarının 69
əsərlərindən məlum olur ki, onlar qədim yunan fəlsəfəsini yaxşı bilmiş və ondan faydalanmışlar. Pedaqoji fikrimizin və elmimizin inkişafında, maarif və mədə- niyyətin yayılmasında erkən orta əsrlərdə yaranmış kitab evləri və kitabxanaların böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Alimlərin, elmi sevən- lərin baş vurduqları əsas yer kitab evləri və kitabxanalar olmuşdur. İslam əhli kitabı həmişə sevmiş və onu yüksək dəyərlən- dirmişdir. Kitabın dəyərini yüksək qiymətləndirənlərdən biri böyük alim Əl-Cahiz olmuşdur. O demişdir ki, kitab susduğunuz zaman səssiz, danışdığınız zaman danışan, məşğuliyyətiniz varkən söhbətə başlamayan, çalışan zaman sizi yalnız buraxan, özünüzə qarşı heç vaxt minnətçi olmayan, sizi yoldan çıxarmayan bir dost, bezdirib usandırmayan, sizi aldadıb yalan söyləməyən bir yoldaşdır. Kitab evləri, kitabxanalar elm adamlarının həmişə sevimli ye- ri olmuş, onlar kitaba son dərəcə böyük qiymət vermiş və kitab oxu- mağa sərf etdiyi vaxtları ən dəyərli və qiymətli vaxt hesab etmişlər. Xəlifələrdən birisi gecə söhbəti keçirmək üçün hər gecə alimlərdən birini yanına dəvət edərmiş. Saray xidmətçisi alimin yanına gəlib dəvəti söyləmək istərkən alimi kitablar arasında mütaliə etdiyini görmüş və Xəlifənin istəyini ona çatdırmışdır. Alim isə - “Xəlifəyə söyləyin ki, indi yanımda bir qrup hikmət adamları, müdrik insanlar vardır, onlarla söhbət edirəm. Onlarla söhbəti bitirib gələrəm” - demişdir. Xidmətçi alimin sözlərini xəlifəyə bildirərkən, o heyrətlə soruşmuşdur: - “Yanındakı o dəyərli alimlər kimlərdir, əcaba”? Xidmətçi bildirmiş: - “Vallahi ya əmir əl-Mömin yanında heç kim yox idi” - deyincə, xəlifənin marağı daha da artmış və demiş: ”Nə edirsən et, onu bu saat mənim yanıma gətir”. Nəhayət, alim xəlifənin yanına gəlmişdir. Xəlifə maraq və təəccüblə soruşmuşdur: -“Sənin yanındakı o müdrik insanlar kim idi?”. Alim demişdir: - “Ey Mömünlərin əmiri! Onlar: - söhbətlərindən heç zaman doymadığımız, üz-üzə olarkən əmniyyətli və təhlükəsiz olan, baş- başa qaldığımız zaman dadlı, xoş sözləri ilə dərdlərimizi dağıdan, bizə ümid və güc verən, öz elmləri ilə bizi əvvəlkilərin bilik, ağıl, ədəb və doğru görüşlərindən yararlandıran, bizə doğru yol göstərən sədaqətli yoldaşlardır. Onlar – “ölüdür, desəm yalan olar, dirilərə bənzəyir desəm məni qınamazlar...”. Xəlifə alimin bu sözlərindən 70
onun kitabları qəsd etdiyini anlamış və gecikməsini əsaslı hesab etmiş, ona mükafat vermişdir. İlk dövrlərdə maarifpərvər şəxslər özləri əlyazmaları, kitab- ları, yazılı mənbələri toplayaraq kitab evləri və kitabxanalar yarat- mış və bunu xalqın istifadəsinə vermişdir. Bitləmus xanədanında İskəndəriyyə kitabxanası və Abbasilər dövründə Bağdadda “Beyt ol-hikmə” və digərləri belə qurulmuşdur. Kitab toplanışı və kitab evlərinin yaradılması - Bağdaddakı “Beyt ol-hikmə” (təsisi:830), “Dar ol-elm” (Elmlər akademiyası. təsisi: 993), Nəcəfdə “Heydəriyyə” (İmam Əlinin qəbrinin yaxınlı- ğında Məşhədi Şərif tərəfindən qurulmuşdur.Tarixi dəqiq bəlli olmasa da çox qədimdir), Qahirədəki “Dar-ol-Hikmə” (təsisi:1005) böyiik İslam Universitetlərinin yaranmasının nüvəsi olmuşdur. Buna görə də bu müəssisələrin funksiyaları haqqında bir çox tarixçilər, tədqiqatçılar fikir ayrılığına da gəlmişlər: Bunlar mədrə- sədirmi, yoxsa kitabxanadır? Digər tərəfdən də bu müəssisələr istər dövlət tərəfindən qurulsun, istərsə də fərdlər tərəfindən qurulsun bu növdən olan quruluşlara örnək olmuşdur. Beləcə kitab evləri, elm evləri, kitabxanalar islam aləminin hər yerində-o cümlədən Azər- baycanda - Marağada, Təbrizdə, Gəncədə, Naxçıvanda, Bərdədə, Ərdəbildə, Dərbənddə, Həmədanda, Şirvanda, Şamaxıda yaradıl- mışdır ki, onlar da pedaqoji fikrin formalaşmasında, inkişafında, el- min yayılmasında, insanların təhsilə, maarifə cəlb edilməsində, yeni tədris müəssisələrinin açılmasında böyük rol oynamışdır. Azərbaycanda, o cümlədən Şamaxı və Gəncə şəhərlərində Bağdadda “Beytül-hikmə” tipli elmi kitabxanaların təşkili daha çox diqqəti cəlb etmişdir. Böyük alim və ədib Əbül-üla Gəncəvinin Şa- maxı kitabxanasında pedaqoji fəaliyyəti və naxçıvanlı alim Həddad ibn Bekran Əbül-Fəzl ən Nəşəvinin Gəncə kitabxanasında müdir vəzifəsində işləməsi həmin kitabxanaların Bağdaddakı “Beytül- hikmə” kimi elmi müəssisələr funksiyası daşıdığını bildirir. Azər- baycanda kitabxanalar əslində elmi-tədqiqat və tədris işlərini birləş- dirən mərkəzlər kimi inkişaf etmişdir. “Beyt ol-hekmə” və bunun kimi digər təhsil, mədəniyyət, elm mərkəzləri (“Dar ol- elm”, “Dar ol-hekmə”, “Xəzanə-t ol-hekmə”) hansı ki, onlara ümumilikdə “Fəlsəfə evi”, “Elm evi”, “Bilik evi” Yüklə 4,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|