19
əsas kriteriyalarından biri də onların yaxşı təlim alması və tərbiyəli
olması hesab olunurdu. Qədim Misirdə ailə tərbiyəsi və təlimi qa-
dınla kişi arasında qarşılıqlı münasibətlərin xarakterini əks etdirirdi.
Bu qarşılıqlı münasibətlər bərabər-hüquqlu əsaslar üzərində quru-
lurdu. Qədim Misirlilər heroqlifləri daş, ağac, dəri, heyvan sümük-
ləri üzərində yazırdılar. Sonralar papirus əsas yazı materialına çev-
rildi. Papirusların üzərində heroqliflər yazılırdı. Bu heratik yazı ad-
lanırdı. Heratika vasitəsi ilə ədəbi və elmi əsərlər tərtib olunurdu.
Tərbiyənin başlıca vəzifəsi uşaqları axirət dünyasına hazırlamaqdan
ibarət idi. Şagirddən hər şeydən əvvəl dinləmək, düşünmək tələb
olunurdu. Təlimin məqsədi peşələrə hazırlıq idi ki, bununla ənənəvi
olaraq ailə üzvləri məşğul olurdular. Tacirlər, sənətkarlar, musiqiçi-
lər öz sənətlərini uşaqlarına öyrədirdilər. Misirdə ilk məktəb b.e.ə.
III minillikdə fironların yanında yaranmışdır
Qədim Misirdə yüksək təhsil verən müəssisələr də var idi bu-
na Həyat məktəbi deyilirdi. Tədris müəssisələrində kanalların çəkil-
məsi, məbədlərin, piramidaların tikintisi, məhsulun miqdarının
müəyyənləşdirilməsi üçün hesablama işləri aparmaq, xüsusilə Nilin
daşmasını proqnozlaşdırmaq məqsədilə istifadə edilən astronomik
hesablamalar üçün zəruri olan biliklər öyrədilirdi.
Qədim Çində həm ibtidai, həm də yuxarı dərəcəli dini səciy-
yəli fəlsəfi məktəblər olmuşdur. Çində ilk məktəblər b.e.ə. III minil-
likdə meydana gəlmişdir. Onlar syan (yaşlıların gəncləri öyrətdiklə-
ri yer) və syuy (gənclərin silah işlətməyi öyrəndikləri yer) adlanırdı.
Çində təlimin əsas məqsədi heroqlif yazının öyrədilməsindən ibarət
idi. Tərbiyənin əsas yeri ailə ənənələri tutur, hər bir ailədə həyat əsr-
lər boyu formalaşmış adət və təsəvvürlərin təsiri ilə davam edirdi.
Belə hesab edirdilər ki, hər bir evin öz himayədarı var. Çində əsrlər
boyu bilikli, nəzakətli, özünü dərk edən, qəlbində sülh və harmo-
niya yaratmağı bacaran insan təbiyəsini nəzərdə tutan pedaqoji ideal
formalaşmışdır. Təvazökarlıq, böyüyə hörmət, müəllimə itaət yük-
sək mənəvi dəyərlər kimi təbliğ edilirdi. Həmin məktəblərdə böyük
yazıçıların və şairlərin əsərləri, əxlaq və fəlsəfə, bəzən də nücum
elmi öyrədilirdi. Qədim Çində yüksək mədəniyyət və xüsusilə he-
roqlif yazıları öz təsirini qonşu xalqlara, I növbədə Hindistana ,
Misirə və başqa ölkələrə də göstərmişdir.
Qədim Hindistan tarixi iki əsas dövrə bölünür: dravidari və
20
buddizm. Burada b.e.ə. III minillikdə mövcud olmuş mədəniyyəti
protodravit və dravidlər yaratmışlar. Məktəb təhsili o dövrün mədə-
niyyət mərkəzi olan Harappa şəhərində meydana gəlmişdir. Burada
təhsil haqqında ən qədim sənəd (upanişadlar) b.e.ə. VIII-VII əsrlərə
aid edilən müqəddəs nəsihətlər hesab olunur. Hindlilərin qədim
eposu olan “Mahabharata” dastanında krişna cəsur döyüşçü kimi
təsvir olunur, xeyir naminə ədalətli döyüş aparır, hərbi bacarıq və
qabiliyyət nümayiş etdirir. Digər qəhrəman Rama da Krişna kimi
ideal tərbiyənin daşıyıcısıdır. O, alimlikdə, tərbiyədə və müdriklik-
də hamını ötüb keçmişdir. Həmişə yaxşılıq edərək heç vaxt
lovğalanmaz, başqalarında nöqsan axtarmazdı. Bhaqavadqita (b.e.ə.
I minillik) qədim hindlilərin müqəddəs, eyni zamanda tədris kitabı
idi. Bu kitabda tərbiyə və təhsilin məzmunu ilə bağlı nümunələr
verilirdi. Bu kitab müdrik müəllimin öz şagirdi ilə söhbəti forma-
sında yazılmışdır. Burda müəllimlərin evində təlim qaydası çox
hallarda ailə münasibətləri tipində qurulurdu: şagird ailənin üzvü
hesab edilirdi, təhsil almaqla yanaşı, birgəyaşayış qaydalarını da
mənimsəyirdi. Tədris məşğələləri keçmək üçün xüsusi bina yox idi.
Təlim açıq havada keçirilirdi. Müəllimin evi - qurukula təlim almaq
üçün ən münasib yer idi. Sonralar ailə məktəbləri yarandı ki, burada
gənclərə şihafi yolla bilik verilirdi. Şagirdlər veda mətnləri dinləyir,
əzbərləyir və təhlil edirdilər. Təlim səs-heca üsulu ilə aparılırdı.
Hindistanda palma yarpaqları üzərinə yazırdılar ki, bunları da çox
az müddət saxlamaq mümkün idi. Ona görə də yazıya nisbətən
şifahi sözə daha çox üstünlük verilirdi. Şifahi şərh biliklərin veril-
məsində daha etibarlı üsul hesab olunurdu. Vedaların əsas hissəsi
arxaik dildə səslənirdi. Buna görə də təlim fənləri sırasında qram-
matika, fonetika və etimologiya xüsusi yer tuturdu. Şagirdlərin vəzi-
fələri təkcə vedaları əzbərləməklə bitmirdi, onlar ev işlərinə kömək
etməli, pəhriz saxlamalı, nəfslərini boğmalı idilər.
Tərbiyənin və məktəb təhsilinin inkişafında buddizmin mü-
hüm rolu olmuşdur. Buddizm təliminin əsasını 4 “nəcib həqiqət”
təşkil edirdi. 1) Həyat özü şərdir, çünki əzab-əziyyətlə doludur;
2) əzab-əziyyət səbəbsiz deyil, bu kef çəkmək, hakimiyyətə, ağalığa
və var-dövlətə sahib olmaq arzusundan doğur; 3) Əzab-əziyyətə son
qoymaq üçün arzu və nəfsdən imtina etmək lazımdır; 4) Əzab-əziy-
yətə son qoymaq üçün insan özünü mənəvi cəhətdən təkmilləşdir-
21
məli, pis hərəkətlərdən çəkinməli, arzularını boğmaq üçün daxili
müvazinətini itirməməli, düz danışmalı, yalan və böhtandan imtina
etməli, pak əməl sahibi olmalıdır.
Qədim Hindistanda mütəşəkkil tərbiyə və təlim uzun bir
inkişaf yolu keçmiş, təlim proqramı tədricən praktik həyata yaxın-
laşmış, nisbətən sadələşdirilmiş, təhsilə cəlb olunanların sosial dai-
rəsi genişlənmişdir. Burada elmin müxtəlif sahələri inkişaf etmişdi.
Riyazi biliklər sahəsində müəyyən nailiyyətlər qazanılmışdır. 1-9
rəqəmlərini hindlilər kəşf etmiş, Pifaqor teoremini bilmişlər.
2.3. Qədim Türklərdə – Hunlarda
və Göytürklərdə tərbiyə
Türklər (“Türk” sözünün mənası “güclü”, “möhkəm” demək-
dir) b.e.ə. II minilliyin əvvəllərində Qafqazda, Orta Asiyada, Altay-
Sayan dağlarının şimali-qərb bolgəsində, Yenisey cayı boylarında
yaşayırdılar. Tarix boyunca bir çox türk dövləti qurulmuşdur.
İlk türk dövlətlərindən biri Hun imperatorluğu olmuşdur. Onun
ən qüdrətli dövrü Mete xaqanın hakimiyyət illərinə təsadüf edir.
Türklərdə elə, obaya, xalqa bağlılıq yüksək olmuşdur. Alimlə-
rin dediyinə görə qədim türklər – hunlar özlərini “Qun”, Gün” ad-
landırmışlar ki, bu da “El-gün”, “Gün”, “Xalq” mənalarında işlən-
mişdir.
Eramızdan əvvəl II əsrdə meydana gələn hunlar öz qonşuları
Çin səltənətini və xüsusilə Tunqhu tayfalarını qorxuya salmışdır.
Hun dövlətinin ilk başçısı Tümen xan olmuşdur ki, oğlu Mete xan
209-cu ildə onun yerinə keçərək özünü imperator adlandırmış və
türk adını bütün dünyaya yaymaq, türk gücünü bütün aləmə tanıt-
maq istəmişdir.
Qədim türklər uşaqlarını 3 inam üzərində tərbiyə edirdilər: təbi-
ət qüvvələrinə inam; at kultu; Göy Tanrıya inam (Göy Allahı). De-
məli türklərdə təkallahlılıq islamdan çox əvvəl mövcud olmuşdur.
Qədim türklərin orijinal, zəngin, bitgin tərbiyə sistemi olmuş-
dur. Görkəmli türkoloq alim Ziya Göyalp yazırdı: “ Yunanlar esteti-
kada, romalılar hüquqda, israillilər və ərəblər dində, fransızlar ədə-
Dostları ilə paylaş: |