1
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL
NAZİRLİYİ
GƏNJƏ DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
Azərbaycan dili kafedrası
YADİGAR ƏLİYEV
ÜMUMİ MƏTNŞÜNASLIQ
(
«Kitabi-Dədə Qoqud» mətnlərinin
linqvopoetik təhlili əsasında
)
Dərs vəsaiti
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin
31 may 2007–ci il tarixli 640 saylı əmri ilə
dərs vəsaiti kimi tövsiyə edilmişdir.
BAKI - 2007
2
Rəyçilər:
Nizami Jəfərov - Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü,
filologiya elmləri doktoru, professor,
əməkdar elm xadimi,
Məsud Mahmudov - AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnsti-
tutunun elmi işlər üzrə direktor müavini,
filologiya elmləri doktoru, professor
Elmi redaktor:
Xəlil Yusifli – filologiya elmləri doktoru, professor
Əliyev Y.V. Ümumi mətnşünnaslıq («Kitabi-Dədə Qor-
qud» mətnlərinin linqvopoetik təhlili əsasında). Dərs vəsa-
iti. Bakı, 2007. – 248 səh.
Kitabda bədii mətnin təşkili mexanizmi, onun informativ struktu-
ru, bədii mətn üçün səciyyəvi olan funksional-məzmun, struktur-
forma elementləri, şer və nəsr mətnlərin fərqli xüsusiyyətləri, mürək-
kəb sintaktik bütövlərin bədii mətn vahidi kimi formalaşması, bədii
mətn dili üçün spesifik olan bədii təsvir və ifadə vasitələri sistemi,
fonem, heca, intonasiyanın, ahəng qanununun bədii mətndəki rolu
araşdırılır, «Kitabi-Dədə Qorqud»un dili üzərində aparılan
müşahidələr əsasında türk bədii mətninə məxsus kontekstual struktur
təhlil olunur.
Vəsait ali məktəblərin filologiya fakültələrində «Mətnşünaslıq»,
«Azərbaycan ədəbi
dilinin tarixi» fənlərinin, Gəncə Dövlət Univer-
sitetində təhsilin magistr pilləsi üzrə «Kitabi-Dədə Qorqud»un linq-
vopoetikası» seçmə fənninin tədrisi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
няшр
Грифли
2007
-
098
-
Н
4603000000
Y
© Əliyev, 2007
3
•
ÖN
SÖZ
•
A
yrı – ayrı dil səviyyələrinə aid
vahidlərin – fonem, heca, intonasiya,
söz, söz birləşməsi, cümlənin elə keyfiy-
yətləri var ki,
bunlar ancaq bədii mətn da-
xilində təzahür edir və ayrı-ayrı hallarda
bədii mətn içərisində həm strukrur detal
rolunu oynayır, həm mikromətn kom-
ponentlərinin formal bağlılığını təmin
edir, həm də ahəng, ritm yarada bilir.
Hər bir bədii mətn mükəmməl bir
təşəkküldür. Onun təşkili üçün zəruri
sayılan bir çox detallar, üsul və vasitələr
mövcuddur. Onların
öyrənilməsi bədii
mətnlərin dili üzərində həmin istiqamətdə
xüsusi araşdırmalar aparılmasını zəruri
edir və bu baxımdan oxuculara təqdim
edilən bu dərs vəsaiti ənənəvi mətnşü-
naslıqdan fərqlənir. Əslində mətnşünaslıq
sözün geniş mənasında ədəbi abidə
mətnlərinin öyrənilməsinin prinsip və
metodlarını ümumiləşdirən filoloji fəndir
1
.
Xüsusi kontekstual struktura malik
türk bədii mətnində forma və məzmun
göstəriciləri müəyyən əlamətlərlə səciyyə-
lənir. Mətnin məzmun planı onun
formal
hüdudlarını da müəyyən edən xüsusi
informativ tutuma əsaslanır. Kitabda məhz
bədii mətnin informativ strukturu, bədii
mətnin təşkili mexanizmi, mürəkkəb
sintaktik bütövlərin bədii mətn
гейд
1
Бах: Текстология. Москва: Высшая школа, 1966, стр. 4
4
vahidi kimi formalaşması, bədii mətn üçün səciyyəvi olan
funksional-məzmun,
struktur-forma elementləri, şer və nəsr
mətnlərin fərqli xüsusiyyətləri, bədii mətn dili üçün spesifik
olan sintaktik konstruksiyalar, bədii təsvir və ifadə vasitələri
sistemi, fonem, heca, intonasiya və onun komponentlərinin,
ahəng qanununun bədii mətndəki rolu araşdırılır. Kitabda
nəzəri ümumiləşdirmələr daha çox «Kitabi-Dədə Qorqud»dan
gətirilmiş nümunələrin dili üzərində aparılır.
5
I FƏSİL
MƏTN VƏ STRUKTUR-SEMANTİK
XÜSUSİYYƏTLƏR
GİRİŞ
T
ürk bədii mətninin xüsusi
kontekstual strukturunda məz-
mun və forma elementləri aparıcı yer tutur. Forma və məzmu-
nun əlaqələnməsi mətnin funksiyası ilə birbaşa bağlıdır. Mətnin
funksional təyinatı bunların tekstdaxili statusunu müəyyən et-
məyə imkan yaradır. Mətnin üslubi funksionallığından asılı
olaraq, ağırlıq mərkəzi növbəli şəkildə forma-məzmun kompo-
nentlərindən birinin üzərinə keçir. Deyək ki, bədii üslub ma-
terialında forma funksionallığı rəsmi üslub materialında ol-
duğundan güclüdür və əksinə. Bununla bərabər, məzmun planı
bütün mətn tiplərində birmənalı rol oynayır və öz növbəsində
xüsusi informativ struktur ilə xarakterizə olunur.
Mətnin ən
kiçik vahidi sayılan yarımçıq sintaqmdan ən böyük vahidinə –
tam sintaqma və tam sintaqmların birliyinə qədər mətnin for-
mal hüdudlarını və məzmun tutumunu informasiya müəyyən
edir. İnformativ strukturla tekstin strukturu adətən üst-üstə dü-
şür. Bu halda sintaktik mətndəki informasiyaların sayı ən azı
cümlə vahidlərinin sayı qədər olur. Ancaq bu cür uzlaşmanın
olmadığı hallarda mətndəki (mürəkkəb sintaktik bütövdəki)
cümlələr birlikdə bir informasiyanın ifadəsinə xidmət edir. Bi-
rinci hal («mətn informasiyaya bərabərdir» prinsipi üzrə) nəsr
mətnlər üçün, ikinci hal («mətn informasiyaya bərabər deyil»
prinsipi üzrə) şer mətnlər üçün xarakterdir.
İnformasiyanın strukturu mətnin bədii təyinatı ilə, yaxud ək-
sinə, mətnin bədii təyinatı informativ strukturla bağlıdır. Bu
halda informasiyanın növü mətnin funksional imkanlarını və
mətnin forması informasiyanın növünü müəyyən edə bilir.
Müşahidələr göstərir ki, paralel sıralanan informasiyalar struk-