238
nümunədə eyni miqdar sayının ardıcıl sıralanmaması obrazı
səciyyələndirməyə xidmət edir və onun gücü haqqında olduqca
real təsəvvür yaradır; İlək qoca oğlı Alb Ərən qırx həmləyə
otuz yeddi qala bəyini (qırx yox) məğlub edir. Başqa bir halda
sayların asimmetrik yerləşməsinin səbəbi onların malik olduğu
nominativ mənanın – konkret kəmiyyətin mətn üçün elə bir
əhəmiyyət kəsb etməməsidir. …Salur Qazan yerindən
turmuşdı. Toqsan başlu ban evlərin qara yerin üzərinə
dikdirmişdi. Toqsan yerdə ala qalı ipək döşəmişdi. Səksən
yerdə badyələr qurulmışdı. Altun ayaq sürahilər düzülmüşdü.
Toquz qara gözlü, xub yüzlü, saçı ardına urulu, köksi qızıl düg-
məli, əlləri biləgindən qınalı, barmaqları nigarlı məhbub kafər
qızları Qalın Oğuz bəglərinə sağraq sürüb içərlərdi ( s. 42).
Buna görədir ki, nümunədəki kəmiyyət adları «doxsan –
doxsan – səksən – doqquz» formasında sıralanır.
Saylar
mürəkkəb sintaktik bütöv komponentlərini bir–
birinə bağlayır. Bunun üçün onların mürəkkəb sintaktik bütöv
boyu paradiqmatik əlaqələnməsi kifayət edir. Belə ki, sintaktik
mətnin ilk cümləsində miqdar sayı varsa və o hansı leksik və
qrammatik mənaları bildirirsə, növbəti cümlələrdə də həmin
situasiya təkrar olunur; kəmiyyət adları eyni vəzifəni yerinə
yetirir. Yigirmi dört boyun oxşayan Dəli Tondaz yetdi. Anun
ardınca bin qövm başları Dügər yetdi. Anun ardınca bin Bəgdiz
başları Əmən yetdi. Anun ardınca toquz qoca başları Aruz yet-
di. Saydıqımca oğuz bəgləri dükənsə olmaz ( s. 77). Nümu-
nənin ilk cümləsində işlənən «yigirmi dört» sayı sonra gələn
cümlələrdəki bin və toquz sayları ilə paradiqmatik uzlaşır:
yigirmi
dört boyun oxşayan
bin qövm başları
bin Bəgdiz başları
toquz qoca başları
Saylar
informasiyanın struktur komponenti olmaqla, bə-
dii mətnə funksional məzmun elementi kimi xidmət göstər-
dikdə də bədii mətn detalına çevrilə bilir. Toquzını bir yerinə
239
saydurayım ( s. 76). Verilmiş nümunədə say həm normal
informasiya ötürücüsü, həm də bədii ifadə elementi kimi çıxış
edir. Burada toquzını bir yerinə saydurmaq «doqquz adamı bir
nəfəri məğlub edən sayaq asanlıqla məğlub etmək» deməkdir.
Bəzən də olur ki, sayların məna yükü bədii mətnin informativ
tutumu ilə bağlanmır (yaxud zəif bağlılıq özünü göstərir). Bu
halda kəmiyyət adları ancaq üslubi məqsədlə işlənirlər.
Toqduğında toquz buğra öldürdigim, aslan oğul! ( s. 81).
Toquz sayının cümlə vahidində iştirakı sırf üslubi səciyyə
daşıyır. Çünki toquz sayı əvvəlki toğ- feli ilə alliterativ
səsləşmə yaratmaq üçün işlənir.
240
NƏTİCƏ
«Kitabi-Dədə Qorqud» mətnlərinin leksik-semantik
strukturunun təhlili aşağıdakı bəzi mühüm nəticələrə gəlmək
imkanı verir:
1. Sema həm mətnin normativ strukturunu təşkil edən,
həm də orada bədii məqam yaradan normal dil vahididir.
Semanın hesabına leksik vahidlər arasında məna yaxınlığı
yarana bilir, mənaca qarşılaşdırılır, bənzədilir, bir-biri ilə
müqayisə olunurlar. Bədii tekstdə mütləq və nisbi semalar
fərqləndirilir. Mütləq semalar qeyri-üslubi detal kimi həqiqi
mənalı sözlərdə olur. Bu baxımdan istənilən mətni təşkil edən
leksik vahidlər mütləq semalı sözlərdir. Nisbi semalar həqiqi
mənalı sözlərin qarşılığı olub, onu məcazi şəkildə ifadə edən
sözlərdə, frazemlərdə özünü göstərir.
2.
Mətn və sema qarşılıqlı şəkildə biri digərini
şərtləndirə bilir. Yəni bir tərəfdən mətn üçün sema zəruridir.
Digər tərəfdən, sema üçün mətn əsasdır. Hər bir sema lüğəvi
vahidin ayrılmaz hissəsi kimi ancaq kontekstdə – mətnin
içərisində işləklik hüququ qazanır. Bədii mətn heç bir məna
yaxınlığı olmayan sözləri asanlıqla yaxın mənalı leksik
vahidlərə çevirir, əks mənası olmayan sözlər isə mətnin bədii
gücü hesabına antonimləşə bilirlər. Onlar başqa-başqa
səviyyələri təmsil etməklə, müxtəlif paradiqmalar nümayiş
etdirirlər. Mətn sintaksislə, sema leksikologiya ilə bağlıdır.
Mətn daha böyük, sema nisbətən kiçik dil vahididir.
3.
Müxtəlif leksik semalar arasında semantik uzlaşmalar
iki formada təzahür edir: ənənəvi və tekstual uzlaşmalar.
Ənənəvi uzlaşmaya görə cümlədaxili leksik vahidlər arasında
normativ səviyyədə məna əlaqələri olur. Tekstual məna
uzlaşmaları qeyri-normativ, ənənəvi olmayan məna
əlaqələridir. Belə əlaqələr ancaq bədii mətnlərdə özünü göstərir
və əlaqələnmənin istiqamətinə görə şaquli, yaxud üfüqi
simmetriyalar
əmələ
gətirirlər. Üfüqi simmetriyalı
241
əlaqələnməyə görə, bir cümlə daxilində təkrar olunan iki və
daha artıq yarımçıq sintaqma düşən sözlər arasında bu və ya
digər şəkildə semantik əlaqələnmə olur. Şaquli simmetriyalı
əlaqələnmə daha çox şer-mətnlərdə müşahidə edilir. Şaquli
simmetriyalı semantik əlaqələnmədə ilk misra-cümlənin hər
şansı sözü ilə növbəti misra-cümlələrin eyni mövqedə dayanan
leksik vahidləri arasında məna yaxınlaşmaları olur. Bu cür
assosiasiyalar, bir qayda olaraq, mətnin bədii gücünü artırır,
ona həm də quruluş detalı kimi xidmət göstərir.
4. Normativ məna kontekstindən üslubi kənaraçıxmalar
və digər fərdi müəllif müdaxilələri baş verirsə, belə məqamları
leksik-tekstoloji situasiyalar, bədii mətndə üzə çıxan üslubi
mənanı tekstosema adlandırırıq.
5. Sema ilə tekstosemanın hüdudlarını mətn müəyyən
edir. Mətndən kənarda tekstosema yoxdur. Tekstosema da
mətnin səciyyəvi əlamətlərindəndir. Sema bir leksik vahidə,
tekstosema isə mətnə aid keyfiyyətdir. Onlarla, hətta yüzlərlə
semalar bir-biri ilə zəncirvari şəkildə əlaqələnib, mətni
müəyyən edə bilər. Ancaq tekstosemalar öz aralarında birləşib,
hər hansı dil vahidini yarada bilmir və kəmiyyətcə azlıqda
qalırlar. Bir mürəkkəb sintaktik bütöv daxilində üç-dörd
tekstosema ancaq olur.
6. Mətn sinonimliyini bədii mətn formalaşdırır. Onun
üslubi sinonimlikdən fərqi ondadır ki, o, yalnız funksional
məzmun detalı şəklində mətndə iştirak etmir, həm də struktur
forma elementi kimi onun tərkib hissəsini təşkil edir. Belə
sinonimlərin nominativ mənası mətndə həlledici rol oynamır.
7. Mətn semaya təsir edərək, onu neytrallaşdıra, hətta
dəyişə bilir. Mətn–sema münasibətlərinin mühüm cəhəti də
bundadır ki, belə məna deformasiyaları hər halda mətnin
xeyrinə olur – tekstin bədii gücü artır, ekspressivlik,
emosionallıq yüksəlir. Sema funksional məzmun elementi
olduğu kimi, mətndə quruluş-forma detalı rolunu da oynaya
bilir. «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı şer mətnlərdə yaxın mənalı
242
sözlər müəyyən semantik yük daşımaqla bərabər, onun
struktur-forma baxımından təşkilinə də xidmət göstərir. Belə
sözlər mürəkkəb sintaktik bütövün bütün misra–cümlələrinə
simmetrik şəkildə paylanaraq məzmun və forma baxımından
assosiasiya yaradırlar.
8. Mətn vahidi leksik–semantik söz qruplarının
təşəkkülündə xüsusi rol oynayır. Yaxın və əks semalı sözlərin
üslubi yük daşıması məhz mətndə mümkün olur. «Kitabi-Dədə
Qorqud»un dilində iki sinonimin yanaşı işlənməsi çox halda
üslubi-semantik yük daşıyır. Belə hibridləşmə sözə məxsus
semanın güclü ifadə tərzini yaradır, mənanı qüvvətləndirir.
Məsələn: sağ–əsən varub gələsən.
9. Sinonim dubletlər «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində
mürəkkəb cümlələrin başlanğıcı ilə sonunu əlaqələndirir.
Burada sinonim-cütlüyün işlənməsi mətnin özünü və tərkib
hissələrini xüsusi formaya salır və spesifik sintaktik quruluş
əmələ gətirir. Əgrək aydır: «Uşda uyur, gəlün varalım!» - dedi
( s. 113). Mətn vahidlərində belə sinonim cütlüklər ikili vəzifə
yerinə yetirir. «Aydır–dedi» cütlüyünün iştirakı həm sintaktik
vahidin – tabeli mürəkkəb cümlənin, bəzi hallarda isə mətnin
sintaqmatik hüdudlarını müəyyənləşdirir; onu başlayır və
qapayır, həm də ədəbi–kommunikativ funksiyalılıq baxımından
xüsusi vəzifə daşıyır.
Sinonim tərəflər eyni cümlə vahidinin təkrar olunan
yarımçıq sintaqmlarına düşdüyü halda güclü bədii effekt
yaradır. Kəndü əslim, kəndü köküm sımağım yoq ( s. 118)
Tekstuallıq mənşəcə sinonim olmayan sözləri mətndə sinonim
vahidlərə çevirir. Bununla belə, mətndə hər cür leksik vahidlər
sinonimləşə bilməz. Burada konkret semalar və semalararası
münasibət mühüm rol oynayır. Mətn o sözləri sinonim
vahidlərə çevirir ki, onlara məxsus semaları hər hansı ortaq
əlamət yaxınlaşdıra bilsin.
Üslubi sinonimlik kimi mətn sinonimliyi də tekstin
hüdudları daxilində yaranır. Ancaq birincidən fərqli olaraq,
243
mətn sinonimlyini daha böyük sintaktik vahid olan mürəkkəb
sintaktik bütöv əmələ gətirir.
10. Bədii mətn daxilində antonimlər daha çox üslubi
imkanlarının genişliyi ilə seçilir. Odur ki, antonim sözlər
mətndə bəzən yanaşı işlənir və birlikdə hər hansı yeni anlayışın
ifadəsinə xidmət edirlər. «Kitabi – Dədə Qorqud»un dilində ən
çox işlənən antonim cütlüyü qara və ağ sifətləridir. Bu
sifətlərin mətndə işlənmə tezliyi o qədər intensivdir ki, onların
iştirakı ilə tez-tez təkrarlana bilən sabit ifadələr əmələ gəlir: ağ
yüz, ağ əl, ağ ət, ağ alın, Bayındır xanın ağ meydanı, qara yer,
qara baş, qara polad uz qılıc və s. Bu isə sözlərin bəzən ifadə
daxilində idiomlaşmasına, rəng mənasını itirməyinə gətirib
çıxarır. Məsələn: Qara başım qurban olsun, qurdum sana!
11.«Kitabi–Dədə Qorqud»un dilində yeni leksik
vahidlərin yaranmasını müxtəlif situasiyalar şərtləndirir.
Sözdəki leksik mənanın konkretləşməsi hesabına yeni leksik
vahid yaranır. Məsələn: qız söz «eşidilməmiş, deyilməmiş
söz», «yeni söz». Bədii mətndə informasiyanın xarakteri yeni
leksik vahidin yaranmasına səbəb olur. «Qambörənin oğlı
Bamsı Beyrək boyı»nda qırmızı qaftanın qırx yigit tərəfindən
bir–bir növbə ilə geyinilməsini sıravardı sözü nəzərdə tutur..
Mürəkkəb sözün və onun tərkib hissələrinin məna tutumu
informasiyanın təbiətinə tamamilə uyğundur; sıravardı, yəni
növbə bir yigiddə (sırada) qurtardı, sonra gələn yigidə (sıraya)
vardı. Tekstuallıq bədii mətnə
məxsus leksikonun
formalaşmasına təsir göstərə bilir. Bu da öz növbəsində
spesifik söz və ifadələrin işlənməsini zəruri edir. Məsələn:
inağ, imrənci, umur, qırım, kəndözi, dəpdi, arqurı, şülən, mərə,
qavat, tonatdı, alaldı, qaba ağac, uru, çaldı, apul–apul yürüyiş.
244
Ədəbiyyat və mənbələr
Azərbaycan dilində
1. Azərbaycan ədəbiyyatı inciləri. Bakı, «Yazıçı», 1987
2.Azərbaycan məhəbbət dastanları. Bakı: Elm, 1979
3. Anar. Dünya bir pəncərədir. Bakı, 1986
4. De Sössür Ferdinand. Ümumi dilçilik kursu. Bakı:
BDU nəşri, 2003
4
a
. Dəmirçizadə Ə. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının
dili (Təkrar nəşr). Bakı: Elm, 1999,
5. Əliyev Y.V. «Kitabi – Dədə Qorqud»un dilində
mürəkkəb cümlə. Bakı, 2004
6. Əliyev Y.V. Qədim türk (runik) yazılı abidələrindən
orta əsrlər türk yazılı abidələrinə keçid: ədəbi dil normalarının
inkişafı. Bakı, 2004
7. Əlyiev Y.V. «Kitabi-Dədə Qorqud» və bədii mətnin
struktur-semantik təşkili. Bakı, 2005
8. Əsgər Ə., Qıpçaq M. Türk savaş sənəti. Bakı: «Yazıçı»
ədəbi nəşrlər evi, 1996
9. Füzuli. Seçilmiş əsərləri. I cild, Bakı, 1958
10. Qəhrəmanov C. Nəsimi «Divanı»nın leksikası. Bakı,
1970
11.
Qıpçaq M. Söz aləminə səyahət. Bakı, 2002
12. Kitabi–Dədə Qorqud (Tərtib, transkripsiya, SAdələş-
dirilmiş variant və müqəddimə F.Zeynalov və S. Əlizadənin-
dir). Bakı: Yazıçı, 1988
13. Məhərrəmova R. «Kitabi – Dədə Qorqud»un söz xə-
zinəsi. Bakı, 2007,
14. Oğuz xaqan dastanı. Türk dillərinin morfologiyasına
dair araşdırmalar. Bakı, 1990
15. Sarayi S. Gülistan tercüməesi. Ankara-1989
16. Sümər F. Oğuzlar. Bakı, 1992
17. Türk dillərinin tarixi morfologiyasına dair araşdırma-
lar. Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1990
245
Türk dilində
18. Divanü-lüğat-it-türk terjümesi: 4 jiltte, I j., Ankara:
Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1985
19. Caferoğlu A. Türk dili tarihi, II. İstanbul – 1964
Rus dilində
20. Bartolğd V.V. Soçineniə v 5-ti tomax, V t., M., 1968
21. Baskakov N. Vvedenie v izuçenie törkskix əzıkov.
M., 1969
22. Kovalevskiy A.P. Kniqa Axmeda ibn Fadlana o eqo
puteşestvii na Volqu v 921–922 qq. Xarğkov, 1956
23. Kormuşin P.V. Tekstoloqiçeskie issledovaniə po
drevnetörkskim runiçeskim pamətnikam. –Törkoloqiçeskiy
sbornik, 1977. M., 1981
24. Herbak A. Oquz-name. Muxabbat-name. İzd. Vost.
lit. Moskva, 1959
246
TAPŞIRIQ
Tapşırıq 1.
Mətn sinonimliyini əmələ gətirən leksik vahidləri müəyyn
edin..
Qaytabanım güdəndə sarvanımmısan?
Qaraquçım güdəndə ilqıçımmısan?
Ağayılım güdəndə çobanımmısan?
Qulağımda şırşıyan naibimmisən?
Beşikdə qoyub getdigim qardaşcığımmısan?
Yigit, degil, mana!
Qara başım qurban olsun bu gün sana!
Tapşırıq 2.
Bədii təzad yaradan antonimləri seçin
Baya mırlardı, şimdi xırlamağa başladı. Əzrayilin gözini elə
qorxutdum ki, gen qapuyı qodı, tar bacadan qaçdı. Bəzırganın
ulusı tutıldı, kiçisi qaçaraq Oğuza gəldi.
Tapşırıq 3.
«Kitabi–Dədə Qorqud»un dili üçün spesifik olan sözləri
göstərin.
İmrənci, inağ, altun, umur, qırım, kişi, ər, kəndözi, kəndi,
arqurı, dəpdi, qavat, mərə, şülən, tanrı, yum.
247
MÜNDƏRİJAT
Ön söz …………………………………………………3
I fəsil. Struktur-semantik xüsusiyyətlər
Giriş……………………………………..………….5
§1. Mətn və informasiya………….…………….…....11
§2. Mətn və mürəkkəb sintaktik bütöv…….……..…27
§3. Bədii mətn və funksional məzmun detalları.......43
§4. Bədii mətn və struktur forma elementləri…........58
§5. Bədii mətn: nəsr və şer………………………......81
Nəticə……..…….………………………………. ...93
Ədəbiyyat……………………………….................99
Tapşırıqlar…..…………………….
………………100
II fəsil. Fonoloji xüsusiyyətlər
Giriş……………………………………………..104
§1. Mətn və fonem …………………………………108
§2. Mətn və heca ….………………………………..130
§3. Mətn və vurğu ………………………………….140
§4. Mətn və intonasiya ………………………..…...154
§5. Mətn və ahəng qanunu ………………………..166
Nəticə…….………………………………………172
Ədəbiyyat………………..………………………179
Tapşırıqlar…….…………….…………………...180
III fəsil. Leksik-semantik xüsusiyyətlər
Giriş……………………………………………..182
§1. Mətn və sema …………………………………..184
§2. Mətn və leksik – semantik söz qrupları
1.Sinonimlər…………………………………….196
2. Antonimlər…………………………………...201
§3. Mətn və leksem ………………………………...206
248
§4. Mətn və əsas nitq hissələri
1. Sifət…………………………………………...226
2. Say…………………………………………….231
Nəticə…….………………………………….…..240
Ədəbiyyat və mənbələr …..…………………….244
Tapşırıqlar…….…………….…………………..246
249
Ядигар Вели оглы Алиев
ОБЩАЯ ТЕКСТОЛОГИЯ
(На основе лингвопоэтического анализа
текстов «Китаби-Деде Горгуд»)
Учебное пособие
250
YADİGAR ƏLİYEV
ÜMUMİ MƏTNŞÜNASLIQ
251
Əliyev Yadigar Vəli oğlu 1969-cu ildə anadan
olmuşdur. 1993-cü ildə Bakı Dövlət Universite-
tinin filologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə
bitirmiş, 1994-1996-cı illərdə BDU-nun tür-
kologiya kafedrasının aspirantı, 2000-2004-cü
illərdə həmin kafedranın doktorantı olmuşdur.
1999-cu ildə «Qədim türk (runik) yazılı abidə-
lərinin dili dialektfövqü (ədəbi) hadisə kimi» möv-
zusunda namizədlik dissertasiyası, 2007-ci ildə
«Qədim türk ədəbi dilindən orta əsrlər türk ədəbi
dilinə (türki) keçid» mövzusunda doktorluq dis-
sertasiyası müdafiə etmişdir. «Qədim türk (runik)
yazılı abidələrinin dili» (2004), «Qədim türk
(runik) yazılı abidələrindən orta əsrlər türk yazılı
abidələrinə keçid: ədəbi dil normalarının inkişafı»
(2004), «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində
mürəkkəb cümlə» (2004), «Orxon-Yenisey abidə-
ləri və orta əsrlər türk ədəbi dili – türki» (2005),
«Kitabi-Dədə Qorqud» və bədii mətnin struktur-
semantik təşkili» (2005), «Kitabi-Dədə Qorqud»
və bədii mətnin fonoloji strukturu» (2006),
«Kontrastiv leksikologiyadan oçerk» (2006),
«Kitabi-Dədə Qorqud» və bədii mətnin leksik-
semantik strukturu» (2007) kitablarının müəllifidir.
252
ﺐﺎﺗﻳﮐ
ﻩدد
دوﻗروﻗ
Dostları ilə paylaş: |