Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ sumqayit döVLƏt universitetiNİn nəZDİNDƏ sumqayit döVLƏt texniKİ kolleci

Göstərici 

Atmosferin ekoloji v

əziyyətinin sinifləri 

V

əziyyət 

Norma (N) 

Risk (R) 

Böhran (B) 

F

əlakət (F) 

Havanın  çirklənmə 

v

əziyyəti (Cm) 

<5 

5-8 

8-15 

15< 

 

N-

havanın  çirklənmə  səviyyəsi  ölkənin  şəhərlərindən  orta  qiymətindən  aşağıdır;  R- 

orta s

əviyyə; B- orta səviyyədən yuxarı; F- orta səviyyədən qat-qat yuxarı.  

Atmosferin  s

əpələnmə  xassəsinin  qiymətləndirilməsi  2  kəmiyyətə  əsaslanır:  1.  İqlim 

v

ə  meteroloji  kompleks  göstəricilər  –  atmosferin  çirklənmə  potensialı  (AÇP).  2.  Havanın 

s

ərfi parametri.  

Bu  xarekteriskalar  meteoroloji  şəraitdən  asılı  olaraq,  çirklənmə  səviyyəsinin 

formalaşması  xüsusiyyətlərini  təyin  edir  ki,  bu  meteoroloji  şərait  atmosferdən  qarışıqların 

yığılmasına  və  çıxarılmasına  səbəb  olur.  AÇP-  meteoroloji  şəraitin  təkrarlığını  kompleks 

xarekteriskasıdır ki, o hava kütləsində qarışıqların səpələnməsi üçün əlverişli deyil. AÇP-

nin şəhər şəraiti üçün 5 sinfi müəyyən olunmuşdur ki, bu da zəif küləklərin təkrarlığından 

v

ə dumanların müddətindən asılı olur.  

Havanın  sərfi  parametri  –  çirklənmiş  havanın  tullantılarının  qatılığının  YVQ- 

s

əviyyəsinə  qədər  azaltmaq  üçün  lazım  olan  təmiz  havanın  həcmidir.  Bu  parametr 

əsasında  bütün  regionda  tullantıların  həcmi  müəyyənləşdirilir.  Atmosferin  ehtiyat 

potensialının qiymətləndirilməsi – gigiyenik cəhət nəzərə alınmaqla, ərazilərin tikinti və s. 

m

əqsədlər  üçün  istifadəsinin  mümkünlüyünə  görə  aparılır.  Bu  zaman  havanın,  ilin  soyuq 

v

ə  isti  dövründə  fizioloji – gigiyenik  klassifikasiyasıdır.  Atmosfer  havası  –  təbii  mühitin  və 

obyektl

ərin çirklənməsi zəncirində başlanğıc zənciri kimi baxılır. Torpaq və səth suları isə 

onun çirklənməsinin dolayı göstəricisidir ki, bəzi hallarda atmosferin təkrar  çirklənməsinin 

m

ənbəyi olur.   

Atmosferin  çirklənməsinin  qiymətləndirilmənin  dolayı  göstəricisi  –atmosfer 

qarışıqlarının  quru  çökmə  nəticəsində  torpaq  örtüyünə  və  su  obyektlərinə  intensiv  daxil 

olmasıdır. Bu qiymətləndirilmənin kriteriyası – yol verilən və kritik yüklənmə kəmiyyətidir və 

atmosfer qarışıqlarının sıxlığı kəmiyyəti ilə ifadə olunur. Avropa ölkələrinin 1 qrup eksperti 

turş  meşə  torpaqları,  səth  və  torpaq  suları  üçün  aşağıdakı  kritik  yüklənmə  təklif 

olunmuşdur: kükürd birləşmələri üçün – 0, 2 – 0, 4 qSkv.m.il; azot birləşmələri üçün 1 – 2 

qNkv.m  il.  Atmosferin  çirklənməsinin  vəziyyətinin  kompleks  qiymətləndirilməsinin  son 

m

ərhələsi – texnogen proseslərin dinamikası tendensiyası və lokal və regional səviyyədə 

onların  mümkün  neqativ  fəsadlarının  qiymətləndirilməsidir.  Fəza  xüsusiyyətləri  və 

müvəqqəti  dinamik  atmosferin  çirklənməsinin  fəsadlarının  insan  sağlamlığına  və 

ekosistemin v

əziyyətinə təsirinin analizində kartoqrafik metodlardan istifadə olunur. 

Rus 

alimi 

L.İ.Boltnevanın 

fikrincə 

atmosferin 

v

əziyyətinin 

kompleks 

qiym

ətləndirilməsinin optimal komponentler sistemi aşağıdakılardan ibarət olmalıdır:  



 

Sanitar 

– 

gigiy

enik 

baxımdan 

atmosferin 

çirklənmə 

s

əviyyəsinin 

qiym

ətləndirilməsi;  



 

Atmosferin ehtiyat potensialının qiymətləndirilməsi (AÇP və HP).  

---

 

 



 

Müəyyən  mühitlərə  (bitki-torpaq  və  qar  örtüyü,  sular)  təsir  dərəcəsinin 

qiym

ətləndirilməsi.  



 

Ekspertiza  olunan  t

əbii  –  texniki  sistemin  antropogen  inkişaf  proseslərinin 

tendensiyası və intensivliyi.  



 

Antropogen  t

əsirin  mümkün  neqativ  fəsadlarının  fəza  və  zaman  miqyasında 

t

əyini.  

Bütün  bunları  nəzərə  alarıq,  atmosferə  təsirin  qiymətləndirilməsində  və 

əsaslandırılmasında  DEE  aparılmasının  Reqlamentində  aşağıdakıları  nəzərdən  keçirmək 

tövsiyyə olunur:  

1. 

Atmosfer havasının proqnozlaşdırılan və mövcud olan xarekteristikası  

2. 

Atmosfer  havasında  zərərli  maddələrin  səpələnmə  şəraitini  təyin  edən 

meteoroloji xarekteristikalar v

ə sabitlər  

3. 

Çirkləndirici maddələrin tullantı mənbəyinin parametrləri 

4. 

Çirkləndirici maddələrin tullantı mənbəyinin əsaslı məlumatları  

5. 

Mümkün yayılma tullantılarının xarekteristikaları  

6. 

Çirkləndirici maddə və maddə qruplarının siyahısı  

7. 

YV tullantıları üçün normativlərin qoyulması təklifi  

8.  Atmosfer

ə atılan çirkləndirici maddələri azaltmaq üçün əlavə tədbirlər  

9. 

Baş verə biləcək qəzalar: texnoloji rejimin pozulması, təbii fəlakətlər 

10.   

Baş verə biləcək qəzaların analizi, qəza vəziyyətlərinin qarşısını almaq üçün və 

f

əsadlarını aradan qaldırmaq üçün tədbirlər  

11.   Atmosfer 

havasının  qəza  zamanı  çirklənməsinin  insan  üçün  fəsadlarının 

qiym

ətləndirilməsi  

12.   Anormal  meteoroloji 

əlverişsiz  şərait  peridounda  atmosfer  havasına  atılan 

çirkləndirici maddələri tənzimləmək üçün tədbirlər  

13. 

Atmosferin havasının çirklənməsinə nəzarətin təşkili  

14.  T

əbiəti mühafizə tədbirləri