Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ sumqayit döVLƏt universitetiNİn nəZDİNDƏ sumqayit döVLƏt texniKİ kolleci

Bitki örtüyünə təsirin qiymətləndirilməsi 

 

Bitki  örtüyünü  –  təbii  muhitin  ayrilmaz  hissəsidir.  Onun  vasitəsilə  təbiətdə maddələr 

mubadil

əsi  prosesi  baş  verir  ki,  bu  da  həyatın  mövcudlluğunu  təmin  edir.  Həmçinin  bitki 

örtüyü  landşaftın  ən  az  qorunan  komponentlərin  biri  olub,  hərtərəfli  antropogen 

f

əaliyyətinin  təsirinə  məruz  qalır  və  ilk  növbədə  zərər  çəkir.  Çox  zaman  bitki  örtüyünün 

pozulması  insan  həyatı  ilə  uyğun  olmayan  şəraitin  yaranmasına  gətirib  çıxarır,  ekoloji 

f

əlakət  vəziyyəti  formalaşır.  Bitki  örtüyünün  pozulmuş  və  pozulmamış  sahələr  arasında 

tarazlıq saxlanan ərazilərdə fəlakətdən yan keçmək şansı olur. Bundan başqa bitki örtüyü 

insana  yem,  qida,  d

ərman,  ağac  ehtiyatları  və  həmçinin  onun  elmi,  estetik  və  tənəffüs 

t

əlabatını təmin edir. Bitki örtüyünün qorunması əsas və eyni zamanda çətin məsələlərdən 

biridir.  Bitki  örtüyünə  istənilən  antropogen  fəaliyyətinin  fəsadları  nəticəsində  onun 

landşaftın  və  insanın  həyat  fəaliyyətinin  düzünə  və  dolayı  rolunu  nəzərə  almaq  lazımdır. 

Bitki  örtüyünün  rolu  muxtəlifdir  yer  üzərində  həyat  ondan  asılıdır.  Çünki  yaşıl  bitkilər 

yegan

ə  orqanizmlərdir  ki  qeyri-üzvi  maddələrdən  üzvi  maddələr  o  cümlədən  oksigen 

istehsal  edir.  Bitki  örtüyünün  digər  funksiyaları  energetik  funksiyaya  əsaslanırlar.  Bitki 

örtüyünun ehtiyat (qida və yem) biostasion, sanitar sağlamlıq rolu onun energetik funksiya 

il

ə  birbaşa  əlaqəlidir.  Landşaft  stabilləşdirici  su-mühafizə,  rekreasiya  (tənəffüs) 

funksiyalarından  dolayı  asılıdır.  Bu  funksiyalardan  birinin  pozulması,  bitki  qruplarında 

tarazlığın  destabilləşməsinə  səbəb  olur.  V.V  Dokuçayev  yazırdi  ki  bitki  örtüyü  -  ətraf 

muhitin  el

ə  komponentidirki,  digər  komponentləri  tənzimləyir;  atmosferin  qaz  tərkibindən, 

s

əth  sularının  rejimindən  -  kənd  təsərrüfatı  bitkilərin  məshuldarlığına  kimi.  Bitki  örtüyü 

b

ütün təbii faktorlardan asılıdır ki, bunların varlığı zona-region xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Bu 

faktorlardan - bitki 

örtüyünün tərkibi və fitosenetik quruluşu bioloji məhsuldarlığı energetik 

effektivliyi, 

dinamikliyi  asılıdır.  Bütün  bu  göstəriciləri  bitki  örtüyünə  təsirin  fəsadlarının 

qiym

ətləndirilməsinin əsasıdır. Bitki örtüyünə təsir duzunə və dolayı xarakterdə olur. 

D

üzünə  təsirə  aiddir-  bitki  örtüyünun  birbaşa  məhv  edilməsi  (meşələrin  qırılması, 

sah

ələrin  bitki  örtüyü  ilə  yandırılması  otlaqların  şumlanması)  aiddir.  Dolayı  təsir-

antropogen  f

əaliyyəti  dəyişdirən  digər  faktorlarla  əlaqələnir:  torpaq  sularının  səviyyəsinin 

d

əyişməsi  atmosferin  və  torpaq  örtüyünün  çirklənməsi.  Son  zamanlar  əsasən  atmosfer 

çirklənməsi  əsas  rol  oynayır.  Məlum  olmuşdur  ki,  bitki  örtüyü  insana  nisbətən  kimyəvi 

çirklənməyə  daha  həssasdır  ona  görədə  havada  çirklənmənin  sanitar  –  gigiyenik 

normativl

ərə  əsasən  YVQ,  bitki  örtüyü  üçün  yararsızdır.  (xüsusən  həmişə  yaşıl  ağac  və 

kollar 

üçün).  Bitki  örtüyü  üçün  ümumi  YVQ  yoxdur.  Yalnız  torpağa  gübrələrin  optimal 

verilm

əsi  və  tərkibində  zəhərli  kimyəvi  preparatların  kənd  təsərrüfatı  normativləri  vardır. 

M

əlumdur ki, müxtəlif bitkilər ayrı-ayrı elementləri udmaq  xassəsinə malikdirlər. Məsələn, 

yas

əmən qurğuşun, bənövşə sink yığır. Bununla da bu bitkilər zərərli maddələrin öturücü 

h

əlqəsi  olub,  trofiki  zəncirlər  ilə  canlı  orqanizmlərə  ötürülürlər.  Ümumiyyətlə  istənilən 

antropogen  f

əaliyyətin  təsirini  qiymətləndirmək  çətindir.  Çünki  bitkilərin  vəziyyətini  əks 

etdir

ən müəyyən miqdari normativlər yoxdur. Ekosistem və geosfer təbəqəsinin vəziyyətini 

qiym

ətləndirən biotik göstəricilər sırasında V.V.Vinoqradov tərəfindən 3 növ göstərici təklif 

olunur: 

ərazi,  dinamik  və  tematik.  Burada  tematik  və  ya  botanik  gostərici  daha 

əhəmiyyətlidir.  Botanik  (geobotanik)  kriteriyalar  ətraf  muhitdə  pozuntulara  həssasdır  və 

ekoloji v

əziyyəti ərazi və zamana görə nəzarət etməyə imkan verir.  

Botanika g

östəriciləri spesifikdir, yəni, müxtəlif coğrafi şəraitlərdə muxtəlif növ bitkilər 

pozucu  t

əsirlərə  davamlılığı  və  həssaslığı  eyni  deyildir.  Ona  görə  də  ekoloji  vəziyyəti 

---

 

 

qiym

ətləndirən bu göstəricilər müxtəlif landşaftlarda (yer səthinin forması) müxtəlif olur. Bu 

zaman  neqativ  d

əyişikliklərin  müxtəlif  3  səviyyələrdə  əlamətləri  alınır.  Orqanizm 

(fitopatoloji d

əyişikliklər), populyasion (növ tərkibinin azalması və fitosenometrik əlamətlər) 

v

ə ekosistem (landşaftda sahələrin nisbəti). 

Floran

ın  ekoloji  pozulmasının  biokimyəvi  kriteriyaları  bitkilərin  tərkibindəki  kimyəvi 

madd

ələrin miqdarında anomal dəyişikliklərin ölcülməsinə əsaslanır. Ərazinin kritik ekoloji 

pozulmas

ını  qiymətləndirmək  üçün  nümunə  sahələrindən  çalınmış  bitkilərdə  və  yem 

bitkil

ərində  toksiki  və  bioloji  aktiv  mikroelementlərin  miqdarının  nisbətinin  dəyişmə 

g

östəricilərindən istifadə edirlər. Meşələrdə ən geniş yayılmış toksikant bitkilərdə dönməz 

fizioloji  v

ə  metobolistik  pozuntulara  səbəb  olan  kükürd  oksididir.  Ağır  metalların  bitkilərə 

neqativ  t

əsiri  ondan  ibarətdir  ki,  onlar  hüceyrə  quruluşuna  torpaq  məhlulu  ilə  daxil 

olmasıdır.  Bütünlükdə  isə  bitkilərdə  assimilyasiya  orqanları  ilə  daxil  olan  polyutantların 

aerotexniki  yolu  tulla

ntıların  təsiri  şəraitində  meşə  biogeosenozlarının  deqradasiyasını 

t

əyin  edir.  Məs,  metallurgiya  müəssisələri.  Tədqiq  olunan  bitkilərin  assimilyasiya 

orqanlarında  metalların  yığılması  ətraf  mühitin  onlarla  çirklənmə  səviyyəsi  artdıqda  artır. 

Bel

ə  qanunauyğunluq  metallurgiya  müəssisələrinin  tullantılarının  tərkibində  əsas  olan 

metallara 

xasdır. Digər-sənaye mənşəli metallar isə ərazidə bərabər paylanır və çirklənmə 

zonalarında asılılıq müəyyən olunmayıb. 

Faunaya  (bitki  al

əminə)  təsirin  əsaslandırılması  və  qiymətləndirilməsinin  aparılma 

Reqlamenti t

ərəfindən aşağıdakı tövsiyyələr göstərilir: 

1)  Obyektin  t

əsir  zonasında  meşə  və  digər  bitkilərin  xarakteriskası  və  əsas  bitki 

qruplarının vəziyyətinin qiymətləndirilməsi 

2)  Nadir, endemik (yerli, m

üəyyən bir yerə xas olan) Qırmızı Kitaba düşən bitkilərin 

n

övlərinin məskunlaşma ərazilərinin təsviri 

3)  

Bitki qruplarının təsirə davamlılığının qiymətləndirilməsi 

4)  Layih

ələrin həyata keçirilməsi zamanı bitki qruplarında dəyişikliklərin proqnozu 

5) 

Əsas bitki qruplarının funksional əhəmiyyəti, layihələrin həyata keçirilməsi zamanı 

d

əyişikliklərin proqnozu 

6) 

Bitki qrupların yanğın-təhlükəli olmasının qiymətləndirilməsi 

7) 

Proqnozlaşdırılan  bitki  dəyişikliklərinin  əhalinin  həyatı  və  sağlamlığı  təsərrüfat 

f

əaliyyəti üçün fəsadlar 

8) Rekreasion  t

əsirin  qiymətləndirilməsi  bu  zaman  əmələ  gələ  bilən  dəyişikliklərin 

proqnozu 

9) 

bitki qruplarının qorunması tədbirləri 



  Nadir  endemik  (yerli  m

üəyyən  bir  yerə  xas  olan)  Qırmızi  Kitaba  düşən  bitkilərin 

novl

əri 



 

Bitki qruplarının məhsuldarlığı 



  Bitki m

əhsuldarlığının keyfiyyəti 

10) Meşələrin və digər bitki qruplarının yanğın təhlükəsizliyinin təmini üçün tədbirlər  

11)  Bitkil

ərin  ətraf  mühitin  çirklənməsi  və  pozulması,  meşələrin  qırılması  və 

ərazilərinin yenidən planlaşdırılması zamanı zərərin qiymətləndirilməsi 

12) T

əbiəti qoruma tədbirlərinin həcmi və onların qiyməti