Heyvanat al
əminə təsirin qiymətləndirilməsi
Ad
ətən heyvanat aləminin qorunması nəsli kəsilməkdə olan – nadir, ekzotik və ya
t
əsərrüfat əhəmiyyətli heyvanların qorunması nəzərdə tutulur. Lakin heyvanat aləminin
qorunub saxlanması problemi daha genişdir. Heyvanat aləmi mühüm funksional hissədir
ki,
burada heyvanların hər bir sistematik qrupu, ibtidai primitivindən ali məməlilərə qədər
biosferin h
əyatında öz müəyyən rolunu oynayır. Heyvanat aləmi landşaftın digər
komponentl
ərinə nisbətən antropogen fəaliyyət ilə ziddiyətdədir. Bu da təsirin neqativ
f
əsadlarını aradan qaldırmaq üçün çətinlik yaradır.
Heyvanat al
əminə təsirin arealı tutduğu obyekt sahəsindən genişdir. Belə ki,
heyvanların həyat fəaliyyəti «narahatsızlıq faktoru» ilə pozulur. Bu faktora-tikinti və
n
əqliyyatın səsi, qeyri-adi və yad predmetlər, gecə işıqlanması, brakonyerlər (icazəsiz ov
ed
ən adam) tərəfindən vurulma, balıqların, dəniz heyvanlarının ovlanması aiddir. Heyvanat
al
əminə təsirin fəsadlarının qiymətləndirilməsində neqativ təsirin dolayı səbəbləri daha
əhəmiyyətlidir. Ekoloji yuvaların, yem ehtiyatlarının azalması, trofik zəncirlərin pozulması,
su hövzələrinin çirklənməsi və s. Çox zaman dolayı təsirin neqativ fəsadları heyvanat
al
əmi üçün düzünə təsirdən daha geniş olur.
Heyvanat al
əminə təsirin qiymətləndirməsi prosesində heyvanat aləminin sistematik
ərazi və ekoloji quruluşunu, onlar arasında qarşılıqlı əlaqəni nəzərə almaq və yarana
bil
əcək pozuntuları göstərmək lazımdır. Ərazi-ekoloji qanunauyğunluqları müəyyən etmək
üçün verilən zona-regional şərait üçün qoruqlardan material kimi istifadə etmək lazımdır.
Ümumiyyətlə, istənilən antropogen fəaliyyətin heyvanat aləminə təsirini qiymətləndirmək
çətindir. Çünki, bu təsiri əks etdirən müəyyən miqdari normativlər yoxdur. V.V.Vinoqradov
t
ərəfindən təklif olunan zooloji kriteriyalar və qiymətləndirmə göstəriciləri tematik, biotik
kriteriyaların tərkibinə daxildir. Onlar senotik (növ müxtəlifliyi, ərazi və trofik quruluş,
biokütlə və məhsuldarlıq, enerji) və populyasion (ərazi quruluşu, say və sıxlıq, demoqrafik
v
ə genetik quruluş, davranış tərzi) səviyyələrdə təhlil oluna bilər. Zooloji kriteriyalara
əsasən ərazinin pozuntu prosesinin bir sıra mərhələlərini göstərmək olar.
1. Risk z
onası – ekoloji kriteriyalara görə pozuntunun başlanğıc mərhələsidir.
Sinantropizasiya (orqanizml
ərin şəhərdə, kənddə və digər insan yaşayış sahələrində
yaşamağa uyğunlaşma prosesi), sürü halında hərəkətin itməsi, miqrasiya yolunun
d
əyişməsi, tolerantlıq reaksiyası baş verir.
2.
Pozuntunun növbəti mərhələsi əlavə olaraq ərazi, demoqrafik və genetik
kriteriyalara ayrılır. Böhran zonası – populyasiyaların, qrupların və dəstələrin quruluşunun
d
əyişməsi bir hissəsinin yaşama və yayılma sahəsinin azalması, məhsuldarlıq dövrünün
pozulması ilə xarakterizə olunur.
3. F
əlakət zonası – yaşayış yerinin və ya arealın bir hissəsinin itməsi, yaş qruplarının
kütləvi məhvi, sinantrop ve qeyri-xarakterik növlərin sayının kəskin artması, antropozooloji
v
ə zooloji xəstəliklərin artması ilə fərqlənir.
Bu kriteriyalara
əsasən ekosistemin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi cədvəldə
göstərilmişdir.