Bitki örtüyünə təsirin qiymətləndirilməsi
Bitki örtüyünü – təbii muhitin ayrilmaz hissəsidir. Onun vasitəsilə təbiətdə maddələr
mubadil
əsi prosesi baş verir ki, bu da həyatın mövcudlluğunu təmin edir. Həmçinin bitki
örtüyü landşaftın ən az qorunan komponentlərin biri olub, hərtərəfli antropogen
f
əaliyyətinin təsirinə məruz qalır və ilk növbədə zərər çəkir. Çox zaman bitki örtüyünün
pozulması insan həyatı ilə uyğun olmayan şəraitin yaranmasına gətirib çıxarır, ekoloji
f
əlakət vəziyyəti formalaşır. Bitki örtüyünün pozulmuş və pozulmamış sahələr arasında
tarazlıq saxlanan ərazilərdə fəlakətdən yan keçmək şansı olur. Bundan başqa bitki örtüyü
insana yem, qida, d
ərman, ağac ehtiyatları və həmçinin onun elmi, estetik və tənəffüs
t
əlabatını təmin edir. Bitki örtüyünün qorunması əsas və eyni zamanda çətin məsələlərdən
biridir. Bitki örtüyünə istənilən antropogen fəaliyyətinin fəsadları nəticəsində onun
landşaftın və insanın həyat fəaliyyətinin düzünə və dolayı rolunu nəzərə almaq lazımdır.
Bitki örtüyünün rolu muxtəlifdir yer üzərində həyat ondan asılıdır. Çünki yaşıl bitkilər
yegan
ə orqanizmlərdir ki qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddələr o cümlədən oksigen
istehsal edir. Bitki örtüyünün digər funksiyaları energetik funksiyaya əsaslanırlar. Bitki
örtüyünun ehtiyat (qida və yem) biostasion, sanitar sağlamlıq rolu onun energetik funksiya
il
ə birbaşa əlaqəlidir. Landşaft stabilləşdirici su-mühafizə, rekreasiya (tənəffüs)
funksiyalarından dolayı asılıdır. Bu funksiyalardan birinin pozulması, bitki qruplarında
tarazlığın destabilləşməsinə səbəb olur. V.V Dokuçayev yazırdi ki bitki örtüyü - ətraf
muhitin el
ə komponentidirki, digər komponentləri tənzimləyir; atmosferin qaz tərkibindən,
s
əth sularının rejimindən - kənd təsərrüfatı bitkilərin məshuldarlığına kimi. Bitki örtüyü
b
ütün təbii faktorlardan asılıdır ki, bunların varlığı zona-region xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Bu
faktorlardan - bitki
örtüyünün tərkibi və fitosenetik quruluşu bioloji məhsuldarlığı energetik
effektivliyi,
dinamikliyi asılıdır. Bütün bu göstəriciləri bitki örtüyünə təsirin fəsadlarının
qiym
ətləndirilməsinin əsasıdır. Bitki örtüyünə təsir duzunə və dolayı xarakterdə olur.
D
üzünə təsirə aiddir- bitki örtüyünun birbaşa məhv edilməsi (meşələrin qırılması,
sah
ələrin bitki örtüyü ilə yandırılması otlaqların şumlanması) aiddir. Dolayı təsir-
antropogen f
əaliyyəti dəyişdirən digər faktorlarla əlaqələnir: torpaq sularının səviyyəsinin
d
əyişməsi atmosferin və torpaq örtüyünün çirklənməsi. Son zamanlar əsasən atmosfer
çirklənməsi əsas rol oynayır. Məlum olmuşdur ki, bitki örtüyü insana nisbətən kimyəvi
çirklənməyə daha həssasdır ona görədə havada çirklənmənin sanitar – gigiyenik
normativl
ərə əsasən YVQ, bitki örtüyü üçün yararsızdır. (xüsusən həmişə yaşıl ağac və
kollar
üçün). Bitki örtüyü üçün ümumi YVQ yoxdur. Yalnız torpağa gübrələrin optimal
verilm
əsi və tərkibində zəhərli kimyəvi preparatların kənd təsərrüfatı normativləri vardır.
M
əlumdur ki, müxtəlif bitkilər ayrı-ayrı elementləri udmaq xassəsinə malikdirlər. Məsələn,
yas
əmən qurğuşun, bənövşə sink yığır. Bununla da bu bitkilər zərərli maddələrin öturücü
h
əlqəsi olub, trofiki zəncirlər ilə canlı orqanizmlərə ötürülürlər. Ümumiyyətlə istənilən
antropogen f
əaliyyətin təsirini qiymətləndirmək çətindir. Çünki bitkilərin vəziyyətini əks
etdir
ən müəyyən miqdari normativlər yoxdur. Ekosistem və geosfer təbəqəsinin vəziyyətini
qiym
ətləndirən biotik göstəricilər sırasında V.V.Vinoqradov tərəfindən 3 növ göstərici təklif
olunur:
ərazi, dinamik və tematik. Burada tematik və ya botanik gostərici daha
əhəmiyyətlidir. Botanik (geobotanik) kriteriyalar ətraf muhitdə pozuntulara həssasdır və
ekoloji v
əziyyəti ərazi və zamana görə nəzarət etməyə imkan verir.
Botanika g
östəriciləri spesifikdir, yəni, müxtəlif coğrafi şəraitlərdə muxtəlif növ bitkilər
pozucu t
əsirlərə davamlılığı və həssaslığı eyni deyildir. Ona görə də ekoloji vəziyyəti
qiym
ətləndirən bu göstəricilər müxtəlif landşaftlarda (yer səthinin forması) müxtəlif olur. Bu
zaman neqativ d
əyişikliklərin müxtəlif 3 səviyyələrdə əlamətləri alınır. Orqanizm
(fitopatoloji d
əyişikliklər), populyasion (növ tərkibinin azalması və fitosenometrik əlamətlər)
v
ə ekosistem (landşaftda sahələrin nisbəti).
Floran
ın ekoloji pozulmasının biokimyəvi kriteriyaları bitkilərin tərkibindəki kimyəvi
madd
ələrin miqdarında anomal dəyişikliklərin ölcülməsinə əsaslanır. Ərazinin kritik ekoloji
pozulmas
ını qiymətləndirmək üçün nümunə sahələrindən çalınmış bitkilərdə və yem
bitkil
ərində toksiki və bioloji aktiv mikroelementlərin miqdarının nisbətinin dəyişmə
g
östəricilərindən istifadə edirlər. Meşələrdə ən geniş yayılmış toksikant bitkilərdə dönməz
fizioloji v
ə metobolistik pozuntulara səbəb olan kükürd oksididir. Ağır metalların bitkilərə
neqativ t
əsiri ondan ibarətdir ki, onlar hüceyrə quruluşuna torpaq məhlulu ilə daxil
olmasıdır. Bütünlükdə isə bitkilərdə assimilyasiya orqanları ilə daxil olan polyutantların
aerotexniki yolu tulla
ntıların təsiri şəraitində meşə biogeosenozlarının deqradasiyasını
t
əyin edir. Məs, metallurgiya müəssisələri. Tədqiq olunan bitkilərin assimilyasiya
orqanlarında metalların yığılması ətraf mühitin onlarla çirklənmə səviyyəsi artdıqda artır.
Bel
ə qanunauyğunluq metallurgiya müəssisələrinin tullantılarının tərkibində əsas olan
metallara
xasdır. Digər-sənaye mənşəli metallar isə ərazidə bərabər paylanır və çirklənmə
zonalarında asılılıq müəyyən olunmayıb.
Faunaya (bitki al
əminə) təsirin əsaslandırılması və qiymətləndirilməsinin aparılma
Reqlamenti t
ərəfindən aşağıdakı tövsiyyələr göstərilir:
1) Obyektin t
əsir zonasında meşə və digər bitkilərin xarakteriskası və əsas bitki
qruplarının vəziyyətinin qiymətləndirilməsi
2) Nadir, endemik (yerli, m
üəyyən bir yerə xas olan) Qırmızı Kitaba düşən bitkilərin
n
övlərinin məskunlaşma ərazilərinin təsviri
3)
Bitki qruplarının təsirə davamlılığının qiymətləndirilməsi
4) Layih
ələrin həyata keçirilməsi zamanı bitki qruplarında dəyişikliklərin proqnozu
5)
Əsas bitki qruplarının funksional əhəmiyyəti, layihələrin həyata keçirilməsi zamanı
d
əyişikliklərin proqnozu
6)
Bitki qrupların yanğın-təhlükəli olmasının qiymətləndirilməsi
7)
Proqnozlaşdırılan bitki dəyişikliklərinin əhalinin həyatı və sağlamlığı təsərrüfat
f
əaliyyəti üçün fəsadlar
8) Rekreasion t
əsirin qiymətləndirilməsi bu zaman əmələ gələ bilən dəyişikliklərin
proqnozu
9)
bitki qruplarının qorunması tədbirləri
Nadir endemik (yerli m
üəyyən bir yerə xas olan) Qırmızi Kitaba düşən bitkilərin
novl
əri
Bitki qruplarının məhsuldarlığı
Bitki m
əhsuldarlığının keyfiyyəti
10) Meşələrin və digər bitki qruplarının yanğın təhlükəsizliyinin təmini üçün tədbirlər
11) Bitkil
ərin ətraf mühitin çirklənməsi və pozulması, meşələrin qırılması və
ərazilərinin yenidən planlaşdırılması zamanı zərərin qiymətləndirilməsi
12) T
əbiəti qoruma tədbirlərinin həcmi və onların qiyməti
Dostları ilə paylaş: |