Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi sumqayit döVLƏt universiteti
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ədəbiyyat
- Mifoloji m ətnlər
- Dağ və bulud
- Аьбаба, Сарыбаба, Щаъыхялилбаба, Пир Султан
- Sual v ə tapşırıqlar
- Автандил Аьбаба (Автандил Исрафил оьлу Мяммядов) МИФОЛОЭИЙА
Mifologiya 50
18.
İlkin kosmoqonik modeldə atın rolu nədən ibarət olmuşdur? 19.
Folklor örn əklərində at obrazını səciyyələndirin. 20.
Quş onqonu haqqında məlumat verin.
1.
Adcı Murad. Qıpçaq çölünün yovşanı (prof. T.Hacıyevin t ərcüməsi və redaktəsi ilə). Bakı, Gənclik, 1997. 2.
Bah əddin Ogəl. Türk mifologiyası. I cild (tərcümə edən, ön söz v ə izahların müəllifi: R.Əskər). Bakı, “MBM”, 2004. 3.
B əydili C. Türk mifoloji sözlüyü. Bakı, Elm, 2003. 4.
X əlilov P. Türk xalqlarının və Şərqi slavyanların ədəbiyyatı. I kitab. Bakı, Maarif, 1994. 5.
Süleymanov O. Az-Ya. (T ərcümə edəni N.Səfərov). Bakı, Az ərnəşr, 1993. 6.
Şükürov A. Mifologiya. I, VI kitablar. Bakı, Elm, 1995; 1997. 7.
Şükrü E. Halk edebiyatına giriş. Ankara, Akçağ yayınları, 1993. Mifoloji m ətnlər
1. C əfərov N. Qədim türk ədəbiyyatı. Bakı, AzAta M, 2004. 2.
Dünya xalqlarının nağılları. Bakı, Gənclik, 1990. 3.
R əfiq Ö. Türkün qızıl kitabı. I kitab (çevirənlər N.Yaqublu, L.Şüküroğlu). Bakı, Yazıçı, 1992. 4.
əşidəddin F. Oğuznamə. Bakı, Azərnəşr, 1992. 5.
Şaman əfsanələri və söyləmələri (tərcümə və tərtib edənlər: F.Göz
əlov, C.Məmmədov). Bakı, Yazıçı, 1990. Avtandil Ağbaba 51
Az ərbaycan mifologiyası
1. Az ərbaycan mifologiyası türk mifoloji düşüncəsinin t ərkib hissəsi kimi. 2.
ərbaycan mifoloji mətnlərinin toplanması və tədqiq tarixi.
3.
Az ərbaycan mifologiyasının mənbələri. Azərbaycan mifl
ərinin təsnifi. 4.
Dünyanın yaranması haqqında kosmoqonik miflər. 5.
Koroğlu ilkin əcdad, mədəni qəhrəman kimi. 6.
Az ərbaycan təqvim miflərində Novruz bayramının yeri.
Türk mifoloji düçünc əsinin ən zəngin qollarından birini Az ərbaycan xalqının mifologiyası təşkil edir. Azərbaycan mifoloji m ətnlərində önəmli yer tutan Tanrı, Ay, Günəş, Dağ, at, quş, ilan və s. mifik obrazlar dig ər türk xalqlarının mifologiyasında müştərək sur ətlər kimi çıxış edir. Kainatın, ilk insanın yaradılması, xaosun nizama salınması, cəmiyyətdə, insanlar arasında münasibətlərin yaranması və s. haqqında Azərbaycan mifoloji sistemi türk xalqlarının mifologiyasının bütöv mənzərəsini tamamlayan h əlqələrdən biridir. Bu baxımdan Azərbaycan mifologiyası xalqın etnogenezisinin, ibtidai c əmiyyətdə baxışlar sisteminin, ilkin və m ədəni əcdadların, hami ruhların mənşəyinin öyrənilməsi istiqam ətində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Az ərbaycan mifologiyasının öyrənilməsi tarixi (1848) Mirzə Kazım bəyin “Firdovsi əsərlərində fars əsatiri” adlı məqaləsi ilə baş- la yır. Görkəmli alimin “Mifoloji lüğət” əsəri dünya mifologiya el- mind ə ilk addımlardan biridir. Mirzə Kazım bəydən sonra bir müddət Az ərbaycan mifologiyasının öyrəniliməsində müəyyən boşluq əmələ g əlmişdir. Sonralar mifologiyamızın öyrənilməsi müəyyən mərhələ- l ərlə sistemli şəkil almışdır. E.Sultanov, M.Mahmudb əyov, M.Qəmərlinski, H.Zərdabi, F.Köç ərli, Ə. Abid, S.Mümtaz, R.Əfəndiyev, Y.V. Çəmənzəminli və başqa ziyalılarımız Azərbaycan mifologiyasının, eləcə də folklorun top
lanması, nəşri, tədqiqi və yayilmasında mühüm xidmətlər göstər- mişlər.
Az ərbaycan mifologiyası və folklorşünaslığının tədqiqində H. Araslı, M.Təhmasib, Ə.Sultanlı, H. Əlizadə, Ə.Axundov, N.Seyidov
Mifologiya 52
v ə başqa alimlərin səmərəli fəaliyyəti ayrıca mərhələ təşkil edir. Bu m ərhələdə xalq yaradıcılığının toplanılması və nəşri ilə yanaşı, t ədqiqi də geniş yer alır. M. Seyidov, P.X əlilov, A.Nəbiyev, X.Koroğlu, P. Əfəndiyev, V.V əliyev, T.Hacıyev, B.Abdulla, H.İsmayılov, M.Qasımlı, E.Əli- b əyzadə və başqa alimlərin apardığı tədqiqatlar Azərbaycan mifşü- nas lığının öyrənilməsi sahəsində elmi yenilikləri və əhatə dairəsinin genişliyi ilə diqqəti cəlb edir. Son ill
ərdə A.Acalov, R.Qafarlı, R.Əliyev, C.Bəydili, M.C
əfərli, F.Bayad, R.Bədəlov, M.Məmmədov və başqa tədqiqatçı- la rın əsərlərində mifologiyanın ayrı-ayrı problemləri, nəzəri məsələ- l əri, mifik obrazların mənşəyi və s. məsələlər mühüm yer tutur. Professor A.Şükürov yalnız Azərbaycan mifologiyasının deyil, eləcə d ə dünya xalqlarının mifologiyasının öyrənilməsində böyük xidmət- l ər göstərmişdir. Alimin dünya xalqlarının mifologiyasından bəhs ed ən 10 kitabı bu istiqamətdə mühüm addımdır. Az ərbaycan mifologiyası “türk etnosunun tarixi yüksəlişi və t əkamülü ilə sıx bağlı” olduğundan onun mənbələrini və yaradıcılıq m ərhələləri də müştərək məzmun daşıyır. Əsasən, “dörd yaradıcılıq m ərhələsi çərçivəsində formalaşan” (prof. A.Nəbiyev) Azərbaycan mifoloji görüşlərinin ilkin mərhələsini totemistik görüşlərlə bağlı m ərhələ təşkil edir. İkinci mərhələ Göy Tenqriyə (Göy Tanrı) inam v ə kainatın yaradıcısı kimi təsəvvürlərin əmələ gəlməsi dövrüdür. Z ərdüştlük dövrü üçüncü mərhələni təşkil edir. Bu mərhələ bütöv türk mifoloji modelini deyil, ayrı-ayrı türk xalqlarının, həmçinin Az ərbaycan xalqının mifik şüurunda tanrıçılıqla zərdüştiliyin qovuşması dövrünü əhatə edir. İslam dininin təsiri altında yaranan mifl
ər dördüncü mərhələni-türk-müsəlman mifologiyası mərhələsini t əşkil edir. Mərhələlərin hər biri Azərbaycan xalqının tarixi, erkən b ədii təfəkkür qaynaqları, ilkin yaradıcılıq ənənələri ilə sıx bağlı olmuşdur. Azərbaycan xalqının mifologiyası da bütün dünya xalqlarında olduğu kimi, əsasən, üç qrupa bölünür: 1) kosmoqonik mifl ər; 2) etnoqonik (geneoloji) miflər; 3) təqvim mifləri. İslam dininin təsiri altında yaranan mifik süjet və motivlər Az ərbaycan mifoloji mətnlərinin üst layında özünü göstərir. Müsəl- man kosmoqonik t əsəvvürlərinə görə Allah yerin-göyün sahibi və onun yegan ə yaradıcısıdır. Bu dini-mifoloji sistem qədim türklərin tanrıçılıq təsəvvürləri ilə üst-üstə düşür.
Avtandil Ağbaba 53
Азярбайъан шифащи халг йарадыъылыьынын бир сыра жанрларында (дастан, наьыл, тапмаъа вя с.), щямчинин ашыг ядябиййатында халгы- мызын мифик дцшцнъя тярзинин поетик ифадяси иля тез-тез растлашмаг олар. Аьбаба-Чылдыр ашыг мцщитинин танынмыш сяняткарларындан олан Ашыг Зцлали дцнйа йаранмамышдан яввял йалныз хаос вя зцл- мятин олдуьуну ашаьыдакы кими ифадя едир:
Дцнйа зцлмят, бу йер, эюйляр йох икян, Шюлялийи щансы даня дцшцбдцр.
Алтайларын «Йарадылыш» дастанындан нцмуня эятирдийимиз ашаьыдакы мисраларда да тяхминян ейни мифоложи фикир ифадя олунур:
Дцнйа бир дяниз иди, ня эюй варды, ня бир йер, Уъсуз, буъагсыз, сонсуз сулар ичряйди щяр йер. Танры Цлэен учурду, йохду бир йер гонмаьа, Учурду, ахтарырды бярк бир йер сыьынмаьа.
Ашыьын «Билирик» рядифли гошмасынын поетик мязмуну тцрк- мцсялман мифоложи системинин, илкин ибтидаи тясяввцрлярин ялванлыьы вя ардыъыллыьы иля диггяти ъялб едир. Инсанын торпагдан йаранмасы, торпаьын нурдан ямяля эялмяси, нурдан яввял ися мяканын (йараданын, танры дярэащынын) мювъуд олмасы щаггында мифоложи дцшцнъя тярзини Ашыг Зцлали юзцнямяхсус шякилдя гялямя алыр:
О ки йарадылдыг тураби-Турдан, Пярвярдиэар щагг Сцбщаны билирик. Турабын яслини йаратды нурдан, Нурдан яввял биз мяканы билирик.
Ашыг Ъамал Хоъа су мифоложи мотивиндян усталыгла файдала- нараг юзцнцн тясяввцф эюрцшлярини, тябиятин бир цнсцрц олан суда йараданын-щаггын нишаняси олдуьу фикрини ифадя едир:
Сулар бир тясялли кяшф етмиш щагдан, Ъамалына щейран олмуш да эедир.
Цмумиййятля, инсан вя тябиятин вящдяти, хаосун низама са- лынмасында суйун вя торпаьын ролу, каинаты йараданын сонсуз Mifologiya 54
гцдряти вя с. тцрк-мифоложи дцшцнъяси Азярбайъан ашыгларынын, еляъя дя Шярги Анадолу ашыг мцщитинин саз-сюз сяняткарларынын поезийа- сында юнямли йер тутур. Dünayanın sudan və ya torpaqdan yaranması ilə bağlı bir sıra Az ərbaycan mifləri mövcuddur. Kosmoqonik miflər sırasında günəş, ay, ulduz v ə s. haqqında mifoloji mətnlərin daha arxaik modeldən yeni mifik model ə transformasiya olunması xüsusiyyəti özünü biruzə verir. Mifoloji m ətnlərdə Günəş yaradılışın başlanğıcı kimi qadın obrazında çıxış edir. Günəş və Ay iki sevgili, bacı-qardaş, ana-oğul cütlüyünü t əmsil edir. Az ərbaycan etnoqonik miflərində ilk insan və ya insan cütünün yalnız tanrı ilə deyil, həmçinin təbiətin ayrı-ayrı ünsürləri ilə bağlı olması motivi də nəzərə çarpır. “Oğuz və Fatı” mifində Boz öküz v ə qoz ağacı-dünya ağacı ilk insan və insan cütünün yaradıcısı kimi çıxış edir. Dördüncü mərhələdə- türk-islam mifologiyasında ilk peyğəmbər Adəm Allah tərəfindən gildən, sudan və laxtalanmış qandan yaradılır. Mifoloji m ətnlərin bir qismində Koroğlu ilkin əcdad, mədəni q əhrəman kimi çıxış edir. Qırat və Dürat, Qoşabulağın suyu, Misri qılınc və s. Koroğlunun mifik dünya ilə bağlılığını göstərən ünsür- l ərdir. T əqvim mifləri bilavasitə cəmiyyətin həyatı ilə əlaqədar yaranmışdır. Zamanın müəyyən vahidlərə bölünməsi əski inanclarla bağlıdır. Azərbaycan təqvim miflərində Novruz bayramının xüsusi yeri var. Novruz t əbiətin dirçəlməsi, gecə ilə gündüzün bərabərləş- m əsi, yeni ilin başlanğıcı, bolluq, bərəkət rəmzi kimi ulu bayramdır. Bu bayramın mənşəyi ilə bağlı bir sıra fikirlər, türk, zərdüştilik və islam mifl əri mövcuddur. Bəzi miflərdə Novruz ilk insanın dünyaya g əldiyi gün hesab edilir. Azərbaycanlıların mifoloji görüşlərində t əqvim miflərinin formalaşmasının on iki heyvanla bağlılğı Novruz bayramının ilk günü sayılır. Novruz bayramından həm əvvəl, həm də sonra bir sıra sınaqlı günlər, mərasimlər və s. mövcuddur. Axır ç ərşənbələr, böyük çillə, kiçik çillə, Boz ay və s. haqqında təqvim mifl ərində xalqımızın mifoloji zamana aid əski təsəvvürləri əks olunur.
Avtandil Ağbaba 55
Dağ və bulud
Dağla Bulud bir-birinə aşiq idilər. Bunlar bir gün də ayrı dolana bilmirdil ər. Onda Dağ çox alçaq idi. Bulud gah ucalır, gah da sevgilisi Dağın yanına enirdi. Ancaq Buludun ağası Göy bu məhəbbətdən narazı idi. O, öz nök ərini hara gəldi qovmağa öyrənmişdi. Amma indi Buludun Dağın ətrafında hərlənməsindən acığı gəlirdi. Buna görə də Buludu bir gün uzaq s
əfərə göndərdi. Günl
ər keçir, Dağ darıxır, Buludu görmək üçün boylanırdı. Bulud is
ə görünmürdü. Sevgilisini görmək həsrəti ilə Dağ gündən- gün
ə yüksəlir, daha uzaqlara baxırdı. Bir gün Dağ Buludu uzaqda gördü. Yen ə mahnı oxumağa başladı. Bu mahnıda əvvəlki kimi şadlıq yox idi. Dağ inildəyirdi. Bulud mahnını eşidən kimi tələsik sevgilisinin yanına uçdu. Onlar yenə qol-boyun oldular. Göygözlü Göy bunu gör ən kimi odlu qırmancını işə salaraq sevgililəri döyməyə başladı. Buna dözməyən Bulud göz yaşı tökdü. Ağlaya-ağlaya ç əkilib getməyə məcbur oldu. O vaxtdan Dağ mahnı oxuyan kimi, Bulud harda olsa uçub onun yanında gəlir. Lakin Göy qırmancı işə salır. Bu zaman Bulud Dağın döyülməsinə tab gətirməyərək çıxıb gedir, ya da göz yaşları tökür.
Аьбаба, Сарыбаба, Щаъыхялилбаба, Пир Султан
Эюй даьда цч гардаш, бир баъы йашайырды. Бюйцк гардашын ады Аьбаба, ортанъылынын ады Сарыбаба, кичийинки Щаъыхялилбаба, баъыларынын ады Пир Султан иди. Онлар чох мещрибан йашайырдылар. Бир эцн бир-бириляриндян айрылмалы олдулар. Она эюря дя гардашлар бир йеря йыьышыб мяслящятляшдиляр. Бюйцк гардаш деди: - Мян ата йурдунда галырам. Ата оъаьыны сюндцрмяк олмаз, сиз эедя билярсиниз. Амма еля бир йердя биня салмалысыныз ки, айда-илдя бир биримизи эюря биляк. Баъымыз да еля бу йахында – Борчалыда йурд салса, йахшы олар. Кичик гардашлар Аьбабанын сюзцнц гябул етдиляр. Баъылары да буна разы олду. Сарыбаба Гарахач даьларына цз тутду, Щаъыхялилбаба ондан бир аз иряли эедиб орада биня салды. Пир Султан Борчалыйа йолланды. Биня салдыглары йердя онлар бюйцк щюрмят Mifologiya 56
газандылар. Айлар, илляр ютдц. Гардашлар да, онларын баъысы Пир Султан да гоъалыб дцнйадан кючдцляр. Ел-оба онлары биня гурдуглары йердя бюйцк щюрмятля дяфн етди. Инди Аьбабада Аьбаба даьы вя Аьбаба зийаряти, Гарахачда Гаровултяпя дейилян йердя Сарыбаба зийарятэащы, ондан бир гядяр узагда Щаъыхялилбаба оъаьы, Борчалынын Гасымлы кяндиндя Пир Султан пири вар. Бу зийарятэащлар цч гардаш, бир баъынын адыны дашыйыр.
1. Az ərbaycan mifologiyasının tədqiq tarixi haqqında nə bilirsiniz? Bu bar ədə geniş məlumat verin. 2.
m əqaləsində alimin mifologiya və əsatirçilər haqqında fikirlərini izah edin. 3.
Y.V.Ç əmənzəminlinin elmi yaradıcılığında mifologiya m əsələləri haqqında məlumat verin. 4.
“Qızlar bulağı” və “Qan içində” romanlarında mifoloji motivlər. 5.
M.T əhmasibin tədqiqatlarında hansı mifoloji obrazlar təhlil və t ədqiq olunmuşdur? 6.
Az ərbaycan mifşünaslığında yeni məktəbin banisi kimi M.Seyidovun araşdırmaları haqqında nə bilirsiniz? 7.
əsində araşdırmaları. A.Acalovun “Mifoloji m ətnlər” kitabı. 8.
A.Şükürovun 10 cildlik “Mifologiya” kitabı haqqında məlumat verin.
9.
Az ərbaycan mifologiyasının mənbələri və yaradıcılıq m ərhələləri haqqında danışın. 10.
Az ərbaycan mifoloji mətnlərində günəş və ay obrazları nəyi t əmsil edir? 11.
Az ərbaycan etnoqonik miflərində ilk insan cütünün yaranması hansı mifik təsəvvürlərlə bağlıdır? 12.
ədə Qorqud”da su kultu hansı boylarda öz əksini tapmışdır? 13.
ədə Qorqud” dastanındakı totemlər və quş onqonu haqqında məlumat verin. 14.
əpəgöz hansı xüsusiyyətlərə malikdir? Avtandil Ağbaba 57
15.
Koroğlunun mifik aləmlə bağlılığı haqqında nə bilirsiniz? Bu bar ədə geniş məlumat verin. 16.
17.
Az ərbaycan təqvim miflərində Novruz bayramının yeri nədən ibar
ətdir? 18.
T əqvim miflərində Xıdır İlyasın rolunu müəyyənləşdirin. 19.
Novruz bayramının mənşəyi ilə bağlı türk, zərdüştilik və islam mifl ərinin əsas xüsusiyyətlərini izah edin. 20.
1.
Az ərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 6 cilddə, I cild. Bakı, Elm, 2004, s əh.37-66. 2.
Babayev Y. T əriqət ədəbiyyatı: sufizm və hurifizm. Bakı, Nurlan, 2007. 3.
əfərli M. Dastan və mif. Bakı, Elm, 2001. 4.
Əlibəyzadə E. Azərbaycan xalqının milli mədəniyyət tarixi (islamaq
ədərki dövr). Bakı, Gənclik, 1998. 5.
Əliyev R. Mif və folklor. Bakı, Elm, 2005. 6.
N əbiyev A. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. I hissə, Bakı, “Turan N əşrlər Evi”, 2002, səh.113-216. 7.
Seyidov M. Az ərbaycan mifik görüşlərinin qaynaqları. Bakı, Yazıçı, 1983.
ətnlər 1.
Az ərbaycan dastanları. 5 cilddə, Bakı, “Lider” nəşriyyatı, 2005. 2.
ərbaycan folkloru antologiyası. III kitab (toplayıb tərtib edəni v ə ön sözün müəllifi H.İsmayılov). Bakı, Səda, 2000. 3.
Az ərbaycan folkloru antologiyası.VIII kitab (toplayıb tərtib ed ənlər: H.İsmayılov, T.Qurbanov). Bakı, Səda, 2003. 4.
Az ərbaycan folkloru antologiyası. XIV kitab (toplayıb tərtib ed ənlər H.İsmayılov, T.Orucov). Bakı, Səda, 2006. 5.
Az ərbaycan mifologi mətnləri (tərtib edəni, ön söz və şərhlərin mü əllifi: A.Acalov). Bakı, Elm, 1988. Mifologiya 58
6.
Az ərbaycan nağılları. 5 cilddə, Bakı, Şərq-Qərb, 2005. 7.
Sehirli sünbüll ər. Azərbaycan mifləri (toplayanı və ön sözün mü əllifi A.Nəbiyev). Bakı, 1990. Avtandil Ağbaba 59
Münd əricat
Giriş .............................................................................................. 3 Mif v ə mifologiya. Miflərin təsnifi ............................................... 8 Şumer-Akkad mifologiyası. Misir və Yəhudi mifologiyaları ....... 14 Hind, Çin v ə İran mifologiyaları .................................................. 23 Yunan, Alman-Skandinav v ə Slavyan xalqlarının mifologiyası .................................................................................. 33 Türk xalqlarının mifologiyası ....................................................... 44 Az ərbaycan mifologiyası .............................................................. 51
Mifologiya 60
Автандил Аьбаба (Автандил Исрафил оьлу Мяммядов) МИФОЛОЭИЙА Филолоэийа факцлтясинин тялябяляри цчцн дярс вясаити
Компцтер тяртибатчысы: Мурад Нясиров Корректор:
Йыьылмаьа верилиб: 17.03.2008 Чапа имзаланыб: 11.06.2008 Каьыз форматы: 60х84 1/16 Тираж: 200 Гиймяти мцгавиля йолу иля _____________________________________ Сумгайыт Дювлят Университети Цнван: 5008, Сумгайыт, 43-ъц мящялля. Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|