Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi sumqayit döVLƏt universiteti
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mif v ə mifologiya. Miflərin təsnifi
- Kosmoqonik mifl ər
- Etnoqonik (genealoji) mifl ər
- İnsanlar əbədi həyatı necə itirdilər
Mifologiya 8
ə mifologiya. Miflərin təsnifi
1. Mif v
ə mifologiya terminləri haqqında anlayış 2.
Mifo logiyanın digər elm və sənət sahələri ilə əlaqəsi 3.
əkan və mifoloji zaman 4.
Mifoloji şüur 5.
Folklorun müxt əlif janrlarının əmələ gəlməsində və for- ma laşmasında miflərin rolu 6.
Mifl ərin təsnifi
Mif-yunanca mifos sözünd ən götürülüb, mənası əfsanə, nağıl, söz, dastan, r əvayət və s. deməkdir. Mifologiya isə miflər haqqında elm
dir. Başqa sözlə, mifologiya müəyyən mifoloji düşüncə sistemini, bu sistemd ə ifadə olunan dünya modelini öyrənən elm sahəsidir. Mi- fologiya bir elm sah əsi kimi XVIII əsrin ortalarında dünya alimləri- nin diqq
ətini cəlb etsə də, XIX əsrdə yaranıb formalaşmışdır. Mif yaradıcılığı bəşəriyyətin mədəni tarixinin ən qədim hadi- s əsidir. Mifologiya dedikdə çox vaxt ictimai şüurun ilkin forması ba- şa düşülür. Bu ilkin forma çağdaş insana hazır şəkildə deyil, sonra- dan b
ərpa olunası bir sistem şəklində gəlib çatmışdır. Çağdaş mifolo- giya elminin əsas vəzifələrindən biri mifoloji mətnləri bərpa edib onu sisteml
əşdirməkdən ibarətdir. Mifologiya bir sıra ictimai şüur formaları və elm sahələri ilə sıx əlaqədardır. Bu elm ilk növbədə din, tarix, ədəbiyyat, incəsənət, f əlsəfə, dilçilik və sairə ilə bağlıdır. Mifologiya hər hansı bir xalqın ilkin mif oloji düşüncəsini əks etdirdiyi üçün onun ibtidai görüşlərlə- animizm, totemizm, antropomorfizm, folklor, etnoqrafiya, etnopsixo- logiya v
ə s. arasında da önəmli və qırılmaz əlaqələr mövcuddur. Bə- şər tarixinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq mifologiyanın buddizm, xris- tianlıq, islam və yəhudi dinləri ilə əlaqəsi ayrıca bir mərhələ təşkil edir. Çünki z əruri bir düşüncə sistemi kimi mif dində özünü qoruyub saxlayır. B əşər tarixinin çox erkən çaglarında bizi əhatə edən gerçəklik v ə hadisələr müxtəlif obrazlar, görüşlər sistemində öz əksini tapmış- dır. Bu baxımdan mifoloji məkan dünyanın bir çox etnosları üçün konkret
ərazi kimi təsəvvür edilir. Başqa cür desək, mifoloji məkan dedikd
ə hər hansı bir etnosun mifik-coğrafi hüdudları, ərazisi nəzər- Avtandil Ağbaba 9 d ə tutulur və miflərin özünəməxsus cəhətlərindən biri daha çox kon- kret mifoloji m əkanda onun baş verməsidir. Mifoloji m əkan mifik zamanla qarşılıq təşkil edir. Əgər mifo- loji m
əkanda hər bir etnosun müəyyən ərazi hüdudları mövcuddursa, mifoloji zamanda bu konkretl ik itir. Mifoloji zaman ibtidai insanın ətraf mühitdə anlayıb dərk etdiyi ilkin zamandır, əcdadların zamanı- dır. Mifik zamanda ibtidai insan özünü təbiətdən ayırmırdı. Bu kate- qoriya m
ərasim və ritualların miflərdə özünü gerçəkləşdirməsi kimi d ə başa düşülür. Miflərdə həm başlanğıc, həm də son zamandan söh- b ət açılır ki, bu da mifoloji düşüncənin fasiləsizliyini təmin edir. Q ədim insanın ətraf mühitdəki əşya və predmetləri, baş verən hadis ələri dərk etmək cəhdi mifoloji şüurun yaranması ilə nəticələn- mişdir. Dünya xalqlarının demək olar ki, hamısının mifoloji şüurun- da xaotik anlayış əsas yer tutur. Mifoloji şüurun ayrılaraq tarixi şüura keçm əsi folklor mətnlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Buna görə d ə folklorun müxtəlif növlərinin- nağılların, əfsanə və rəvayətlərin, das tanların, inanc və sınamaların və s. əmələ gəlməsində və forma- laşmasında miflər mühüm rol oynamışdır. Dünya xalqlarının əski m ədəniyyətlərinin rüseymini miflər təşkil edir. Dünyanın bir çox mifoloqları (E.Teylor, Y.Meletinski, C.Ceyms, V.Vundt, M.Şaxnoviç və b.) mifləri təsnif etmişlər. Miflə- rin t əsnifində aşağıdakı təsnifat daha geniş yayılmışdır: 1.
Kosmoqonik mifl ər 2.
Etnoqonik mifl ər
3.
T əqvim mifləri Kosmoqonik mifl ər hər bir mifoloji sistemin əsasını təşkil edir. Kainatın, müxtəlif obyektlərin və s. yaranması bu miflərdə mü- hüm yer tutur. Kosmoqonik mifl ərdə dünyanın və insanın əmələ gəl- m əsi qarşılıq təşkil edir: ya insan dünyanın yarandığı elementlərdən əmələ gəlir, yaxud da kainat ilk insanın bədən üzvlərindən yaranır. Dün
yanın yaranmasında müəyyən qayda və ardıcıllıq gözlənilir. Kainatın kosmik modeli, əsasən üç ölçülü mahiyyət daşıyır: yuxarı dünya (göy)- tanrıların və pak ruhların məskəni; orta dünya (yer)-in- san ların məskəni; yeraltı dünya-bəd ruhların, iblis və şeytanların m əskunlaşdığı ərazi. Etnoqonik (genealoji) mifl ər etnosun yaranması, evlənmə və qo humluq qaydaları, cəmiyyətin əmələ gəlib formalaşması və s. haq- Mifologiya 10
qındadır. Bu tipli mifik mətnlərdə insan və ya onun cütünün yaran- ma sında allahlarla birgə təbiət qüvvələri də fəal iştirak edir. Dünyanın bir çox xalqlarına məxsus etnoqonik miflərdə (Çin, Vyet
nam, buşmen və s.) güclü yağışdan (daşqından) sonra insan nəs- linin k
əsilməsi üçün sağ qalmış bacı və qardaşın tanrıların məsləhəti il ə evlənməsi sujeti mühüm yer tutur. T əqvim miflərində hər hansı bir xalqın real gerçəkliklə əlaqə- sind
ən, onun zaman kateqoriyasına münasibətinin formalaşmasından, insan c
əmiyyətinin nizamlanmasından, kainatın dövri xarakter daşı- ma sından və s. bəhs edilir. Bu miflər, əsasən, qəbilə-tayfa quruluşun- da keçiril ən mərasimlərlə əlaqədar yaranmışdır. Burada ilin fəsilləri- nin növb ələşməsi, bitkilərin yazda oyanması, təbiətin qışda ölməsi və s. motivl ər başlıca yer tutur.
(Etnoqonik mif)
Tanrı Ruva adamlara tapşırıq verdi: - Qocalıq qapını kəsdirəndə, siz ilan kimi dərinizi dəyişdirmə- lisiniz. D ərinizi dəyişən kimi cavanlaşacaqsınız. Amma gözdə-qulaq- da olun, çalışın ki, dərinizi dəyişdiyinizi heç kim görməsin. Dərinizi d əyişdiyiniz vaxt uşaqlarınız və ya nəvələriniz sizi görsələr, dərhal öl əcəksiniz və insanlar əbədi həyatı itirəcəklər. N əhayət, insanların ən qocasının dərisini dəyişmək vaxtı gəlib çatdı. Mane olmasınlar deyə, qoca nəvəsinə dibini deşdiyi bir kalibas verib su g ətirməyə göndərdi. Qoca öz-özünə fikirləşdi: “Nəvəm evə ça tana kimi su axıb töküləcək. Uşaq məcbur olub yenidən çaya yolla- na caq, uşaq çayla evin arasında qalacaq. Bu müddət ərzində mən də- rimi d əyişib qurtararam”. Amma qocanın niyyəti baş tutmadı. Qız m əsələdən tez baş çıxartdı və qabın deşiyini qapadı. Qız qabı suyla doldurub ev ə qayıtdı və qocanı dərisini necə dəyişməsini gördü. Qoca qışqırdı: - S
ən nə elədin, yaramaz! İndi mən öləcəm, ölüm bütün insan- la rın nəsibi oldu. Çünki sən mənim dərimi necə dəyişdiyimi gördün. Bel ə də dərd olar! Qoca öldü, adamlar is ə qızı kənddən qovdular. Qız meşədə m əskən saldı, meşədə uşaqları oldu. Onun uşaqları babuinlər və ada- Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|