Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi sumqayit döVLƏt universiteti

Mifologiya 

26 

Farsların mifoloji sistemində dünya və insanın mənşəyi, pante-

on, demonologiya, esxatologiya v

ə s. haqqında zəngin maraqlı əfsa-

n

ələr mövcuddur. 

İran-fars mifologiyasında allahlar panteonunda hər bir allahın 

ay

rıca funksiyası olmuşdur. Öz mənşəyinə görə Hind-İran panteonu-

na m

ənsub olan Mitra//Mimra Günəş allahı kim çıxış edir. Onun haq-

qında ən qədim məlumat “Avesta”dadır. Hind-İran mənşəli allahlar 

panteonunda Hauma h

əm allah, həm də kahin funksiyasını yerinə ye-

tirir. Kül

ək, Hava allahı kimi tanınan Vayu ikili təbiətə malikdir. Al-

lah

lar  panteonunda  Hvarna  adlı  allahın  özünəməxsus  yeri  vardır. 

Hvar

nanın ilahi ənənələri haqqında “Avesta”da üç mif vardır. O, xe-

yir

xahlıq, tale allahı hesab olunur. Allahlar panteonunda digər bir al-

lah-Zurvan h

əm tale, həm də Zaman allahı hesab olunur. Fars mifo-

loji sistemind

ə  Hörmüz  və  Əhrimən  Zurvanın  oğulları  kimi  təsvir 

olunur. 

Bir çox şərq xalqlarının müştərək ədəbi abidəsi sayılan “Aves-

ta” 

fars mifologiyasının da əsas mənbələrindən biridir. Bu qədim abi-

d

ə Azərbaycanla da sıx bağlıdır. Əsərin müəllifi Zərdüştün (b.e. əv-

v

əl təqribən 569-492) Cənubi Azərbaycanın Urmiya vilayətində do-

ğulduğu, milliyyətcə  türk  olduğu  əksər  avestaşünaslar  tərəfindən 

q

əbul olunmuşdur. 

Z

ərdüşt dinində xeyirlə (Hörmüz) şər (Əhrimən) arasında əbə-

di mübariz

ə gedir. Xeyir fikir, xeyir söz, xeyir əməl triadası Zərdüşt 

t

ərəfindən irəli sürülən  əsas  əxlaqi  şüarlardır.  “Avesta”da  dualizm 

başlıca  yer  tutur.  Atəşpərəstliyin  baş  tanrısı  Ahuraməzda xeyir və 

işıq allahıdır. Anqramanyu isə şər və zülməti təmsil edir. 

Hazırda  “Avesta”  beş  kitabdan  ibarətdir: 1) “Vendidad”; 2) 

“Vispered”; 3) “Yasna”; 4) “Y

əşt”; 5) “Kiçik Avesta”. “Qatlar” adla-

nan hiss

ə “Avesta”nın ən qədim hissəsi və Zərdüştün fərdi yaradıcı-

lıq məhsuludur. “Avesta”nın əsas məzmunu “Qatlar”da öz ifadəsini 

tapmışdır. 

Avesta özün

əməxsus bir dildə  və  əlifbada  yazılmışdır.  Bu, 

“Avesta” dili v

ə “Avesta” əlifbası adlanır. 

B.e. 

əvvəl VII əsrdə yaşamış qədim Türk-Turan hökmdarı Alp 

ər Tunqa haqqında fars mifologiyasında da müəyyən mətnlər möv-

cuddur. Alp 

ər  Tunqanı  iranlılar  Əfrasiyab  adlandırırlar.  Əfrasiyab 

adı  Şərq  xalqları  arasında  çox  yayılmışdır.  “Şahnamə”də  Firdovsi 

Alp 

ər  Tunqa  haqqında  ziddiyyətli fikirlər söyləyir. Ümumiyyətlə, 

---

Avtandil Ağbaba 

27 

farslar ondan qorxduql

arı üçün bu cəsur hökmdarı bu cür çağırmışlar. 

Alp 

ər Tunqa haqqında qədim türk dastanı mövcud olsa da, bu das-

tandan b

əzi  ağılar  “Divani-lüğət-it türk” əsərində  günümüzə  gəlib 

çatmışdır. Alp ər Tunqa ilə bağlı nisbətən geniş məlumat Firdovsinin 

“Şahnamə” əsərində verilmişdir. 

Əsərdə Alp ər Tunqanın atası Peşeneq Xaqandan, oğlu Şarka, 

qızları Mənijə və Qazdan (gözəl olduğu üçün ona bu adı vermişdi-

l

ər), İran-Turan müharibələrindən söhbət açılır. Lakin burada Firdov-

si tarixi t

əhrif edərək guya Alp ər Tunqanın İran hökmdarı Keyxosro-

va m

əğlub olmasından, ömrünün son anlarında yalqızlığından və öl-

dürülm

əsindən bəhs edir. Lakin tarixi faktlar göstərir ki, Alp ər 

Tunqa Keyxosrov t

ərəfindən ziyafətə çağrılaraq hiylə ilə zəhərlənib 

öldürülmüşdür. 

Ümumiyy

ətlə, fars mifologiyasında yalnız Alp ər Tunqa barə-

d

ə  deyil, eləcə  də  digər türk  hökmdarları,  sərkərdələri  haqqında da 

ma

raqlı məlumatlar mövcuddur. 

                                           

Puruşi qurbanı 

(Hind 

əfsanəsi) 

 

Müq

əddəs Biliyin qədim kitablarından biri sayılan Vedalarda 

deyilir ki, kainat 

dünyanın yarandığı vaxt tanrıların qurban kəsdikləri 

Pu

ruşinin-İlk  Adamın  bədənindən  yaranıbdı. Tanrılar  Puruşinin  bə-

d

ənini bir neçə yerə bölürlər. Onun dodaqlarından brahmanlar-kahin-

l

ər,  əllərindən  kşatriayalar-döyüşçülər,  budlarından  vayşilər-əkinçi-

l

ər,  ayaqlarındansa  şudurlar-nəsibləri  yuxarı  təbəqənin  qulluğunda 

da

yanmaq olan aşağı təbəqə əmələ gəldi. Puruşinin ağlından ay, gö-

zünd

ən günəş, ağzından od, nəfəsindən isə külək törəndi. Onun göbə-

yind

ən hava, ayağından torpaq, başından göy, qulaqlarındansa işıqlı 

dün

yanın  ölkələri  yarandı.  Əbədi  tanrılar  ulu  qurbandan  dünyanı 

bel

əcə yaratdılar. 

 

Fusi v

ə Nyuyva adamları necə yaratdı 

(Çin 

əfsanəsi) 

 

Çox-çox q

ədim zamanlarda nədənsə  adamlar səma hökmdarı 

Yuyxuan

ın-Nefritli  padşahın  qəzəbinə  düçar oldular. Bir neçə  gün 

Nefritli  padşahın  qəzəbi  soyumadı,  sonra  isə  intiqam almaq fikrinə 

---

Mifologiya 

28 

düşdü. O, külək Ruhu Fen-boya və  yağış  hökmdarı  Yuy-  şiyə  əmr 

el

ədi ki, yerə  ensinlər və  elə  tufan  qoparsınlar  ki,  adamların  evləri 

yerl

ə yeksan olsun, sonra elə leysan töksünlər ki, torpaq üç li suyun 

altında qalsın. Adamlar həyəcanlandılar və hündür yerlərə qalxdılar; 

düz

ənlikdə yaşayanlar ağaclara çıxdılar. Heç kimin ağlına gəlməzdi 

ki, kül

ək belə tüğyan qoparacaq, yağış belə şiddətli şırıltıyla yağacaq. 

Üç gün keçm

əmişdi ki, nəhayətsiz su üfüqə qədər bütün aləmi başına 

götürdü v

ə adamlar suyun altında qaldılar. 

B

əs necə  oldu,  hamı  batıb,  insan  nəslinin kökü kəsildimi? 

Yox, s

ən demə, adamların hamısı suyun altında qalıb məhv olmayıb-

lar

mış.  Fusi  və  onun  bacısı  Nyuyva  sağ  qaldılar,  onları  bir  ölməz 

Şensyan xilas elədi, suda batmağa qoymadı. Hadisə belə olmuşdu. 

Fusi v

ə Nyuyva əməksevər, xeyirxah adamlardı, ac adam gör-

s

əydilər  olanlarını  ondan  əsirgəməzdilər. Səma ölməzlərindən biri 

bundan x

əbər tutdu. Səma ölməzi eşitdi ki, Nefritli hökmdar əmr ve-

rib

,  adamları  suda  batırmağa  hazırlaşır,  o,  dilənçi cildinə  girdi və 

adam

ların arasına endi. Fusinin qapısına yaxınlaşdı və əl açıb sədəqə 

dil

əməyə  başladı.  Fusi  və  Nyuyva  kasıb  qardaşlarını  qarşıladıqları 

kimi onu da qonaqp

ərvərliklə qarşıladılar, pul və paltar verdilər. Öl-

m

əz gördü ki, onlar həqiqətən xeyirxah adamlardır və qardaş-bacını 

xilas el

əmək qərarına gəldi. Bambuk səbətini onlara verib dedi: 

- Bu s

əbəti sizə bağışlayıram, yaxşı-yaxşı saxlayın. Daşqın baş 

vers

ə, hər ikiniz səbətə girərsiniz, arxayın olun, batmayacaqsınız. 

Fusi 

əlini  uzadıb  səbəti götürən kimi dilənçi qeybə  çəkildi. 

Fusi v

ə  Nyuyva  başa  düşdülər ki, dilənçi  adamlar  arasına  düçmüş 

tanrı imiş. Göyə baxa-baxa dua oxuyub baş əyməyə başladılar. 

Bir neç

ə  gün keçdi və  həqiqətən  daşqın  başladı.  Şensiyanın 

m

əsləhətini  unutmayan  qardaş-bacı  bambukdan  hörülmüş  səbətə 

mindil

ər və suyun üzündə üzdülər. Su yuxarı qalxdıqca səbət də qal-

xırdı,  su  azaldıqca  səbət  də  qayıq  kimi  aşağı  enirdi. Su  çəkiləndən 

sonra s

əbət ehmalca yerə düşdü, Fusi ilə Nyuyva səbətdən düşüb ət-

ra

fa  boylandılar: ay  aman!  İşıqlı  dünyada  onlardan, qardaş-bacıdan 

başqa heç kim yox idi. Nə etməli? Fusi bacısı ilə məsləhətləşdi: yer 

üzünd

ə insan nəslinin kökü kəsilməsin deyə, gildən adam düzəltmə-

y

əkmi? Nyuyva sevindi və razılığını bildirdi. Onlar əhəng yığdılar; 

su tökdül

ər, yoğurub adam düzəltməyə başladılar. 

Kimin ağlına gələrdi ki, onlar əllərini işə bulamamış Ana tor-

paq-Dimu Nyannyan g

ələcək və acıqla deyəcək: 

---