Azərbaycan rеspublikasi təHSİl naziRLİYİ
Yüklə 0,84 Mb.
|
Antonimlər Dilimizin lüğət tərkibində özünəməxsus rolu olan, sinonimlərlə əks qütbdə duran leksik vahidlərdən biri də antonimlərdir. «Antonimləri təşkil edən sözlər müxtəlif fonetik tərkibə malik olur. Müqayisə və qarşılaşdırma yolu ilə aşkar edilən müxtəlif təzadlı hadisələr, obyektiv aləmin bütün ziddiyyətli cəhətləri əksmənalı anlayışlar silsiləsini təşkil edən antonimlər vasitəsilə şərh edilir.Antonimlər əks qütbdə duran leksik ifadə vasitələridir» [23,37]. Antonim sözlər insanı əhatə edən əksliklərin qarşılaşdırılması yolu ilə əmələ gəlir.Lakin qeyd etmək lazımdır ki, dildə olan bütün sözlərin antonimi yoxdur. Çünki həqiqətən də dildə elə məfhumlar vardır ki, onların əks mənaları olmur. Məsələn, stol, stul, dəftər, kitab, qələm və s. kimi sözlərin əksi yoxdur. Bununla yanaşı, Azərbaycan dilində bir qrup sözlərin antonimi vardır. Bunlar əlamət, keyfiyyət və xüsüsiyyət anlayışı [ağ-qara, təzə-köhnə, acı-şirin, cavan-qoca],vaxt anlayışı [gecə-gündüz, səhər-axşam, yay-qış], məkan anlayışı [aşağı-yuxarı, içəri-bayır, ön-arxa], ölçü və kəmiyyət [uzun-qısa, böyük-kiçik, iri-xırda], hal-hərəkət, vəziyyət mənalarını [ağlamaq-gülmək, oturmaq-durmaq, ölü-diri, şad-qəmgin] bildirən sözlərdən əmələ gələn antonimlər eyni hadisələr cərgəsinə aid olan təzadlı anlayışları əks etdirir. Ona görə də, R.C.Məhərrəmovanın antonimlərə verdiyi tərif daha dolğun və əhatəlidir. «Antonimlərə çox vaxt bir-birinə zidd fikirləri, anlayışları bildirən sözlərin yanaşı işlədilməsindən əmələ gələn sözlər kimi tərif verilir ki, bu bizcə dəqiq deyil. Antonimlər zidd mənalar, anlayışlar deyil, əksinə, eyni mənanın, eyni anlayışın müxtəlif əks cəhətlərini qarşılaşdırma yolu ilə bildirən sözlərdir. Məsələn, yaxşı-pis, ağır-yüngül, təzə-köhnə, sağ-sol antonimlərini alaq: Bunlar zidd anlayışlar deyil, eyni mənanın,eyni keyfiyyətin müxtəlif,əks cəhətlərini bildirir» [65,210]. Antonimlərin yaranma tarixinə nəzər saldıqda, deyə bilərik ki, onlar dilin inkişafının ilkin dövrlərindən yaranmışdır. Çünki cəmiyyətdə «ağıllı» insan meydana gələndən sonra o, ətrafındakı əşya və hadisələri dərk edərək yaxşını pisdən, böyüyü kiçikdən, yeri göydən, gecəni gündüzdən və s. fərqləndirməyə başlamışdır. Bunu əfsanələr, nağıllar, dastanlar, bayatılar, frazeoloji - idiomatik tərkiblərin təzadlar əsasında yaranmasından da aydın görürük. Xalqın yaratdığı hikmət xəzinəsi olan atalar sözlərinin və sərrast, dərin mənalı xalq məsəllərinin əksəriyyəti təzadlıdır. Bir çox şair və yazıçılarımız kimi N.Xəzri də öz poeziyasında xalq yaradıcılığına biganə qalmamışdır: Bu bir həqiqətdir düşüb dillərə: İgid bir yol ölər, qorxaq min kərə [123, 90] Namərd eləməyin qovaraq mərdi [123, 23] Əgər başqasına sən quyu qazsan Özün düşəcəksən gec, ya tez ora! [123, 217] Zadəganlar harınlaşır, Toxun acdan xəbəri yox, görmüsənmi? [124, 62] Yerində danışmaq bəlkə qələbə! Yersiz susmaq isə
Onunçün yaltaqlar qorxaqlar təki Bir gündə min dəfə ölüb - dirilər [124, 128].
Əşya və hadisələrin bir-birindən fərqləndirilərək qiymətləndirilməsi xüsusiyyəti antonimlər üçün səciyyəvidir. Bu da onların bədii ədəbiyyatda geniş şəkildə işlənməsinə səbəb olur. Təsirli üslubi xarakterə malik olan antonimlər nitqi daha canlı və obrazlı edir. Antonimlər əşya və hadisələr haqqında olan anlayışları, əlamət və keyfiyyəti təzadlı şəkildə müqayisə etməklə onlar haqqında canlı təsəvvür oyadaraq, dinləyiciyə və oxucuya güclü təsir göstərir. Məsələn; Gah susur, gah dinir gah uçur illər Üfüqdə nur yanır, Nur sönür bəzən [123,58-59] Bu gün yerə, göyə meydan oxuyur Gah isti, gah soyuq küləklər əsir [123, 60] Gənclik günahları yuyularsa da, Qocalıq günahı yuyulan deyil! [123,46-47] Sən sonsuz dəryasan, mən kiçik damla Xəzər damlası da Xəzər qədərdir [123, 25] Sevgi həm ölümdür, həm əbədiyyət! [123, 107] Bura zülmət boğan, günəş doğandır [123, 152]. Şam nuru ulduz kimi uçurdu göyə Şam olub enirdi yerə ulduzlar [124, 41- 42].
Gəldimi mehribanlıq, Bəlkə gedir qaranlıq? [123, 182] Elə ki, dost-tanış geyindi qara, Dövrəndə irişən paxıllar ki var Daha olmayacaq öləndən sonra [124, 85]. Nümunələrdən göründüyü kimi, sözün çoxmənalılığı onun müxtəlif sözlərlə antonim olmasına şərait yaradır, yəni çoxmənalı sözün bir neçə antonimi ola bilər. Eyni zamanda çoxmənalı sözlərin müxtəlif mənalarının antonimləri özləri də öz aralarında sinonimlik yaradır: Zəif bir səs dinirdi, - o xəyaldı, ya gerçək? [123, 182] Həqiqət acıdır-fəqət dərmandır, Yalan şirindirsə-əfi ilandır [124, 96-100] Bu bir xəyal idi, yoxsa həqiqət? [124, 103-106] Bəli mən bilirəm şairlik nədir, Kimi doğru yazır, kimisə yalan [124, 188] Oyandım... Ey yuxu, Ey kabus çəkil ! Gördüyüm yaxşı ki, həqiqət deyil [123, 128] Yuxarıdakı nümunələrdə həqiqət sözünün antonimi olan yalan-xəyal sözləri bir-biri ilə sinonimdir. Bu sözlərin doğru-gerçək antonimləri də sinonimdir. Çoxmənalı sözün bir neçə antonimi olur ki,bunlar da ayrılıqda bir-biri ilə sinonimdir. Deməli, bir sinonim cərgənin hər bir üzvü, başqa bir sinonim cərgənin hər bir üzvü ilə antonim münasibətdə ola bilir. Bu da bir daha göstərir ki, sinonimlər kimi antonimlər də sözün semantikası ilə sıx surətdə bağlı olan leksik-üslubi kateqoriyadır. Bədii ədəbiyyatda üslubun tələbi ilə məcazi mənalı antonimlər əmələ gəlir ki, bunlar da hər bir yazıçı və şairə hadisə və obrazlar arasındakı ziddiyyətləri fərqləndirmək, onları qarşılaşdırmaq imkanı verir. Nəticədə hətta nominativ mənasında antonim olmayan sözlər də antonim kimi işlənərək, güclü təsir bağışlayan təzad yaradır: Varlılar keyf çəkir xanimanlarda, Dilənçi çoxalır səxavət gedir [124, 18]. Məzluma verdiyi əziyyət üçün Zalıma məhkəmə qurular bir gün [124, 96] Bəlkə Xeyirlə Şər birgə doğulub Birisi işıqdır, birisi zülmət! Dünyaya gəlsə də, ifritə kimi Şər-mələk cildində görünər bəzən [124, 126-127]
Bədii dildə müxtəlif köklü leksik vahidlərdən ibarət antonimlərlə yanaşı,qrammatik məzmunca əks mənalı şəkilçilər qəbul edən antonim səciyyəli sözlərdən də istifadə edilir. Qeyd edək ki,eyniköklü sözlərin inkarlıq şəkilçisi qəbul etməsi nəticəsində yaranan əksmənalı sözlərin antonim olub-olmaması haqqında alimlər arasında fikir müxtəlifliyi vardır. Belə ki, bir qrup dilçilər – A. A. Reformatski [111,66], L. R. Zinder, T. V. Stroeva [102,356], M. D. Stepanova [114,229], Y. N. Qelıblu [98, 93-108], N. M. Şanskiy [118, 22], L. A. Vvedenskaya, Q. B. Dıbina, İ. İ. Şeboleva [92,52-53] qrammatik vasitələr-morfem və şəkilçilərin vasitəsilə əmələ gələn əksmənalı sözləri antonim hesab etdikləri halda, digər qrup dilçilər – L. A. Bulaxovski [91,44-45], E. M. Qalkina–Fedoruk [96,24] isə bu cür sözlərin antonimliyinə inanmır və antonimlik anlayışını yalnız ziddiyyətlər ifadə edən müxtəlif köklü sözlərlə bağlayırlar. Azərbaycan dilçiliyində isə antonimlərin tədqiqi ilə məşğul olmuş alimlərdən R.C.Məhərrəmova, T.Ə.Əfəndiyeva, S.Ə.Cəfərov və H.Ə.Həsənov inkar şəkilçilər vasitəsilə eyni kökdən əmələ gələn antonimlər məsələsinə toxunmuşlar. Lakin bu haqda onların fikirləri müxtəlifdir. S.Ə.Cəfərov inkar şəkilçilər vasitəsilə eyni kökdən düzəlmiş sözləri antonim saymır və göstərir ki, «üslubi antonimlərin bir hissəsi şəkilçilər hesabına düzəlir. Bu morfoloji antonimlik üslubi, şərti səciyyə daşıyır və leksik vahid kimi lüğət tərkibində qeydə alınmır və sözün məzmununda müvəqqəti inkarlıq yaradır, üslubi səciyyə daşıyır, inkar şəkilçiləri düşən kimi sözdə inkarlıq da itir. Məsələn, yaz-yazma, gəl-gəlmə, duz-duzsuz və s.» [23,42]. H.Ə.Həsənov da eyni fikri təsdiqləyərək yazır: «Təsdiq və inkar formalarda işlənən eyniköklü sözlər arasında da ziddiyyət var, lakin həmin sözlər bir-biri ilə antonim olmur. Çünki inkar şəkilçili eyniköklü sözlə ifadə olunan əks məna həmin sözün öz leksik mənası ilə deyil, ona əlavə edilən şəkilçi ilə bağlıdır. Şəkilçi sözün daxili mənasını nə dəyişir, nə də onda əks cəhətləri aşkara çıxara bilir. Müxtəlif köklülər mənanın müxtəlif əks tərəfli olduğunu meydana çıxarır. İnkar şəkilçiləri əlavə olunduğu sözu məzmunca inkar edir» [38, 80]. R.C.Məhərrəmova və T.Ə.Əfəndiyeva isə, əksinə, inkar şəkilçisi qəbul edib bir-birinə zidd mənalar ifadə edən sözləri şərti antonim kimi qəbul edirlər. Belə ki, R.C.Məhərrəmova qeyd edir: «Əgər eyni kök-söz qrammatik məzmunca əks semantikalı şəkilçilər [-lı və -sız, -ma, -mə inkar şəkilçisi] qəbul etdikdə əks və zidd mənalı leksik vahidlər yarada bilirsə müqayisə edək: ağıllı-ağılsız, güclü-gücsüz, yağlı-yağsız, getmək-getməmək, yağmaq yağmamaq və s. Deməli, bunları antonim hesab etmək olar.Adətən,antonimlərə müxtəlif köklü sözləri aid edirlər, lakin bəzi dilçilər inkar şəkilçıləri ilə düzələn sözləri də antonim hesab edirlər. Sevir-sevmir, gəlir-gəlmir və s. Gətirdiyimiz misallardakı ağıllı, güclü, yağlı, getmək, yağmaq sözlərinin başqa fonetik tərkibli, dəli, zəif, yavan, qalmaq antonim qarşılığı ayrılıqda işlənmə yerinə görə bir-birinin sinonimi ola bilir. Məsələn, üzlü adam, yaxud sırtıq adam, gücsüz-zəif, yağsız-yavan, getməmək-qalmaq. Deməli, inkar şəkilçisi qəbul etmiş bu sözlər həmin şəkilçi olmadan mütləq antonim təşkil eləyən kök sözlərlə sinonim cərgədə birləşirsə onları da antonim kimi götürmək mümkündür» [65,211]. T.Ə.Əfəndiyeva da təsdiqləyir ki, «bədii dildə inkarlıq şəkilçilərini qəbul edən eyniköklü sözlərin bir qismi təzad yaradan qüvvətli vasitə kimi çıxış edə bilir» [26,68]. Bütün deyilənləri nəzərə alaraq deyə bilərik ki, leksik mənasına görə antonim olmayan, lakin inkarlıq şəkilçisini qəbul etməsi nəticəsində müəyyən bir mənanın əks tərəfini bildirən sözləri antonim hesab etmək məqsədəuyğundur. Fikrimizi aydınlaşdırmaq üçün N.Xəzri yaradıcılığından nümunə gətirdiyimiz şeir parçalarına nəzər yetirək:
Həm görmək istərəm, həm də görməmək [123, 13] Gülən gözlərə, Gülməyən gözlərin Qoy bəxti gülsün! [123, 77] Səsim çatır, özüm sənə çatmıram [123, 81]. Səni gözləyəcəyəm Gəlsən də, gəlməsən də [123, 210] Ümidli, ümidsiz Bir axşamım var [123, 228] O əllər
Verdiyin məhəbbət Nifrət üçün də Sağ ol, ay ana ! Bir damla Olsam da
Ümman cahanda, Analı uyudum, Anasız qalxdım Aparıb özüylə qocalığını, Gəncliyi qəlbimin özündə qalır [124, 211-224]. Gördüyümüz kimi, bu misallarda şair bədii kontrastın yaradılmasına yalnız müxtəlif köklü antonimlər vasitəsilə deyil, eyni zamanda qrammatik məzmunca əks semantikalı şəkilçilərlə düzələn eyniköklü əks mənalı sözlərin iştirakı nəticəsində nail olmuşdur. Bəzən şair təzad əsasında qurulmuş sabit söz birləşmələrindən, idiomatik frazeoloji tərkiblərdən yerli-yerində, geniş şəkildə istifadə etməklə fikri daha da obrazlı şəkildə ifadə edir. Bunu aşağıdakı şeir parçasında da görmək olar: Həqiqətlə yanaşı səslənir ağ yalan da [123, 145] Bura zülmət boğan, günəş doğandır [123, 152] Ömrün ağ günündə, qara günündə, O qara gözləri gözlərəm yenə [123, 212] Şair ürəyinin ədalət sözü, Caladı işığa qara gündüzü [123, 232]
Məşhur olmaq təhlükədir, Qara donda ağ ləkədir [124, 36]. O, susur göylərsə, Gəlirdi dilə [124, 51] Nümunələrdən bir daha məlum olur ki, bədii üslubda antonimlik münasibətləri təkcə nominativ-semantik mənada müxtəlif köklü sözlər arasında deyil,eyni zamanda söz və frazeoloji birləşmələr arasında da olur ki, bu da onların təhlili zamanı aşkara çıxır. Məlum olduğu kimi, atalar sözləri və zərb-məsəllərin ifadəli,emosional-ekspressiv olmasına səbəb onların çoxunun antonimlər əsasında yaranmasıdır. Şair poeziyada bu və ya digər hadisəni, təsviri, qəhrəmanın keçirdiyi hissləri daha qabarıq şəkildə vermək üçün dərin mənalı hikmətli xalq ifadələrindən istifadə edir. Çünki hər hansı bir hadisəni, əşyanı müqayisə edib fərqləndirmək üçün antonimlər əsasında yaranan atalar sözləri və zərb-məsəllərin rolu danılmazdır. Buna Nəbi Xəzri yaradıcılığındakı bədii parçalar nümunə ola bilər: Bu bir həqiqətdi düşüb dillərə: İgid bir yol ölər, qorxaq min kərə [123, 90]. Sevgi həm ölümdür, həm əbədiyyət! [123, 107]. Axı kiçik olmaq kiçiklik deyil, Böyüklük deyildir böyük olmaq da Təkəbbür zülmətdir, sadəlik çıraq Əsilzadəlikdir əsil sadəlik [123, 184]. Əgər başqasına sən quyu qazsan
Dərdlərin əlindən o, dağa çıxdı, Dedilər: bəxtəvər yaylağa çıxdı [124, 53]. Zadəganlar harınlaşır, Toxun acdan xəbəri yox, görmüsənmi [124, 62] Əvvəldə qeyd etmişdik ki, sənətkar üslubi məqsədə münasib olaraq mütləq antonimlərlə yanaşı,kontekstdaxili antonimlər, eyniköklü antonimlərdən istifadə edir ki, bu da ona müxtəlif üslubi məqsədlərə nail olmağa imkan verir. Bədii dildə, əsasən də, poeziyada antonimlərin üslubi funksiyaları müxtəlif və rəngarəngdir: 1. Poetik dildə emosional-qiymətvericilik vasitəsi kimi istifadə edilən antonimlər təzadlı hadisələr ifadə etməklə oxucuda mənəvi və estetik fikir yaradır. Məsələn;
Axı pis də gedir, yaxşı da qalmır. Gənclik günahları yuyularsa da, Qocalıq günahı yuyulan deyil [123,46-47] Xəsis-səxavətdən, Qəddar-ədalətdən, Yaltaq-məharətdən Danışan zaman Vicdansız-vicdandan İmansız-imandan Amansız-amandan Danışan zaman Əxlaqsız-əxlaqdan, Haqqı danan-haqdan, Xalqı satan-xalqdan Danışan zaman Yalan-həqiqətdən, Xain-sədaqətdən, Qorxaq-cəsarətdən Danışan zaman Faciə içində sarsılar cahan! [123, 57]
2. Şair antonim sözlər vasitəsilə insanların real həyatda mənsub olduğu təbəqəni, onların cəmiyyətdə tutduğu ictimai vəziyyətini, mövqeyini təzadlı şəkildə oxucuya çatdırır: – Dünyanın ən böyük aqili kimdir? – Kim cavab vermirsə cahil sözünə! [123, 45] Kişi dönüb arvad olur Dişi dönüb erkək olur [123, 180]. Şairsə qəlbində illərin dərdi, Şahın qəbri üstdə fatihə verdi [123, 232]. Varlılar keyf çəkir xanimanlarda, Dilənçi çoxalır, səxavət gedir [124, 18]. Qeyrətsizə can əzizdir, qeyrətliyə ana torpaq Vəzifəsiz müdrikə də, vəzifəli nadana da vətən oldu [124, 93]. Məzluma verdiyi əziyyət üçün Zalıma məhkəmə qurular bir gün [124, 96] 3. Poeziyada təsvir olunan obrazın daxili aləminin açılması,qəhrəmanın mənəvi aləminin ziddiyyətli tərəflərinin açılıb göstərilməsi üçün antonimlərdən istifadə edilir. «Müəyyən şəraitdən asılı olaraq obrazın psixoloji vəziyyəti kəskin, gözlənilməz təzadlı bir şəkildə dəyişə bilir. Surətlərin daxilində mövcud olan ziddiyyətləri aşkara çıxarmaqda, qabarıq verməkdə antonim sözlər yüksək üslubi effektliyə malikdir» [103, 94]. Yaxşılara mehribanam əzəldən, Yaltaqlara, paxıllara nifrətəm [124, 168]. Sən parlaq Günəşsən, Mən solğun Ayam,
Sənsən dostum mənim, düşmənim mənim, İşığım da sənsən, zülmətim də sən! [124, 202-203] Bəzən şeirdə təsvir olunan obyektin daxilində olan ziddiyyətləri aydın və qabarıq şəkildə vermək üçün antonimlər ardıcıl işlənərək qarşılaşdırılır. N.Xəzrinin «Təzadlar» şeiri buna misal ola bilər: Dərəyəm, Təpəyəm Atəşəm, suyam. Zülmətlər, İşıqlar Ürəyimdədir. Mən yaşıd qardaşam
Baş-başa
Uyuyur Mənim sinəmdə. Həm yerin, Həm göyün məğrur səsiyəm, Məndə səhər doğur, Gecə yaşayır [119, 66-67]. 4. Sənətkar təsvir etdiyi obrazın qəlb çırpıntılarını, arzu və istəklərini, duyğularını təsirli ifadə etmək üçün antonimlərdən istifadə edir. N.Xəzrinin «İkilikdə» şeiri buna bariz nümunədir: Gəl bölək dünyanı ikilikdə biz, Dərə mənə düşsün, Dağı sən götür. Qalsın yer üzündə qoşa izimiz, Qara mənə düşsün, Ağı sən götür Gündüzü, gecəni əziz saxlayaq, Günəş sənə düşsün, Ay mənə qalsın. Bizik bu dünyaya səninlə şərik, Bizsiz nə qış gülər, Nə də ki, bahar [120, 156]. 5. İdeoloji mövqeyinə görə bir-birindən fərqlənən insanların mənsub olduğu təbəqələri və cərəyanları təsvir edərkən onların həm xarakterik xüsusiyyətləri, həm də fərqləndirici əlamətləri antonimlər vasitəsilə ifadə olunur: Varlılar keyf çəkir xanimanlarda, Dilənçi çoxalır səxavət gedir [124, 18]. Məzluma verdiyi əziyyət üçün Zalıma məhkəmə qurular bir gün Əgər cahillərdən uzağa qaçsan, Onda aqillərə qovuşacaqsan Əgər mömin şəxsə Dərdini desən, Mərhəmət görərsən sən ki Allahdan Nəbadə kafirə gileylənəsən, Şikayət edirsən, sanki Allahdan [124,96-100]. 6. Bəzən şair antonimlərdən bədii dilin ifadə vasitəsi kimi təbiəti obrazlı şəkildə təsvir etmək üçün istifadə edir: Arzular baharda, ömür qışdadır Quru haray çəkər, yaş tökülərsə [123, 23]. Ağ səma çayı tək axın, durnalar! Qara ürəklərdən qorxun, durnalar! [123, 109] 7. Eyni zamanda şeirdə təsvir zamanı təzadlı zaman, məkan və kəmiyyət anlayışları vermək üçün antonimlərdən istifadə olunur: Gündüz şəkillərdə susanım mənim, Gecə yuxularda danışanımsan Ruhun gecə-gündüz hifz edir məni [123, 46] Bayırda şaxtadır... Evdə soyuqdur... [123, 228] Dəniz dalğalanar Hər səhər-axşam, Qarı əridikcə uca zirvənin [122, 59] Axdı...kəndlər gördü sağda, solda o, Tarlalar içdimi onun suyundan?! [122, 75] İllər ötüb keçdi arzular təki, İndi axşam-səhər axtar sən məni [122, 139] Gör təbiət nə varlıdır, Qızıl səpir sağa-sola [122, 157]. O, bir meyvəsidir bəxtəvər ömrün Yatmayır nə gecə, nə gündüz səhər [119, 141] 8. Antonimlərdən ibarət olan başlıqlar diqqəti cəlb etməklə yanaşı, eyni zamanda şeir haqqında müəyyən təsəvvür yaratdığı üçün onlardan poeziyada da istifadə olunur.N.Xəzrinin şeirləri də belə başlıqlarla onun üslubunu fərdiləşdirir: «Asiman altında, torpaq üstündə», «Uzun sözün qısası», «Yalan və həqiqət», «Ad günü-fəryad günü», «Bir ömrün əvvəli, bir ömrün sonu», «Həm ölum, həm əbədiyyət», «Sən məni öldürdün, məni diriltdin», «Gələrmi, gəlməzmi?», «Qoca və cavan», «Göylə yer arasında», «Kiçik və böyük», «Gəlsən də, gəlməsən də», «Sualsız cavablar», «Şair və şah», «Uşaq...cavan...qoca...», «Qorxu və cəsarət», «Susmaq... danışmaq...», «Bir daş altdan, bir daş üstdən», «Xeyir və şər», «Sizə salam olsun, mənə əlvida», «Gün çıxıb...yağış yağır», «Hələlik və əlvida»,»Yer də,göy də susur», «Təbəssüm və göz yaşları» və s. 9. Antonimlər bədii ədəbiyyatda, xüsusən şeirdə təzad yaratmaq üçün geniş işlədilir ki, bunun da əsasında antiteza yaranır. Antitezanın əsasını təzad təşkil etdiyi üçün burada təzadlı hadisələr qarşı-qarşıya qoyularaq tutuşdurulur. «Antonimlərdən düzələn antiteza bədii bir vasitə kimi hadisələr arasında əksmənalılıq və qarşılaşdırmanı qüvvətləndirir. İfadələr daha təsirli, məna daha dəqiq, nitq daha emosional olur» [38,86]. «Antonimlər vasitəsilə yaranan antiteza müxtəlif ziddiyyətli anlayışları bir-birindən fərqləndirməklə bərabər,üslubi effekt yaratmaq üçün də istifadə edilir. Ədəbiyyatşünaslıq və üslubiyyat kitablarında antiteza antonim sözlərdən, obrazlardan və situasiyalardan yaranan fiqur kimi müəyyənləşdirilir və hadisələri mahiyyətinə, dərəcəsinə, vəziyyətinə və keyfiyyətinə görə müqayisə edir, yaxud bir-birilə təzadlı şəkildə qarşılaşdırır» [27,106]. Antitezaya verilən şərhlərdən aydın olur ki, onlar antonimlərdən daha geniş anlayışa malikdir.Antiteza antonim sözlər əsasında yaransa da, onlar bir-birindən fərqlənir. Belə ki, antiteza obraz və hadisələrin müqayisəsində daha effektli üsullardan olduğu üçün həm də bədii təsvir vasitəsidir. Qədim yunan alimləri antitezanı qüvvətli bədii təsvir vasitəsi kimi yüksək qiymətləndirmişlər. Onların fikrincə, antiteza ziddiyyətləri açmaqda ən təsirli yollardan biridir. T.Ə.Əfəndiyeva antonimlərdən bəhs edərkən yunan alimi Aristotelin fikrinə istinad etmişdir: «Bu cür təsvir əlverişlidir. Çünki ziddiyyətli qarşılaşdırmalar olduqca anlaşıqlıdır. Onlar yanaşı durduqda isə daha anlayışlı olur. Həm də ona görə ki, təsvirin bu üsulu sillogizmə bənzəyir: həqiqi sübut ziddiyyətlərin qarşılaşdırılmasıdır» [26,72]. Bədii söz sənətkarlarımız faktların, obraz və hadisələrin təsviri zamanı onların bir-birinə olan ziddiyyətli münasibətlərini və hərəkətlərini məhz antiteza vasitəsilə qarşılaşdırıb fərqləndirməklə qiymətləndirirlər. Bu cəhətdən poeziyada da antiteza geniş istifadə olunan bədii təsvir vasitəsidir. Şeirdə işlənən antiteza təsvir olunan əşya və hadisələr arasındakı ziddiyyətləri müqayisə yolu ilə müəyyənləşdirir:
Mənim taleyimdən pozuldu bu gün [123, 204] Ömrün ağ günündə, qara günündə, O qara gözləri gözlərəm yenə [123, 212] Sən parlaq Günəşsən, Mən solğun Ayam, Ayam, yoxsa sönmüş Bir çırağammı? [124, 30] Bir gözüm ağladı, Bir gözüm güldü, Hayıf, görmədim [124, 112]. Şəfəqlər ucadır, kölgələr qısa, Tabutum üstünə günəş əyilsin [124, 115] Zülmət üfüqlərdə solğun bir işıq, Təbiət göylərə ulduzlar düzür [124, 148]. Gördüyümüz kimi, yuxarıdakı nümunələrdə şair əşya və hadisələr arasındakı fərqli cəhətləri, özünün daxili aləmindəki ziddiyyətli hissləri məhz antiteza vasitəsilə yüksək ifadəli, qabarıq şəkildə verə bilmişdir. Buna görə də professor Y.Seyidov «Sözün qüdrəti» kitabında N.Xəzrinin dili haqqında yazır: «Onun şeirində söz düzümü, çalın-çarpaz təzadlı kəlmə hörükləri – dilimizin ən zərif, sonsuz assosiativ imkanlar açan büllur qaynaqlarına, dərin poetik qatlarına bağlanması ilə gözəldir. Bu mənada Nəbi Xəzrinin poeziyası bizi həm də Azərbaycan dilinin ən təmiz, ən gözəl guşələrinə, dərinliyinə və ucalığına aparır. Söz düzümləri arasında güclü daxili təzad yaratmaq müəllifin başlıca ifadə üsullarındandır» [80, 246]. Beləliklə, apardığımız müşahidələrdən bir daha aydın olur ki, antiteza poetik dildə məna kəsb etməsi baxımından rəngarəng və üslubi imkanları daha genişdir. Hətta poeziyada bütövlükdə antiteza üzərində qurulan şeirlərə də rast gəlinir. N.Xəzrinin «İstə»,«Sən məni öldürdün,məni diriltdin»,«Qoca və cavan», «Hanı?», «İkilikdə», «İllər və sahillər», «Kiçik və böyük» və s. adlı şeirləri buna misal ola bilər. Bütün bunlara əsasən deyə bilərik ki,antonimlər dildə leksik-semantik kateqoriya olmaqla yanaşı, eyni zamanda leksik-üslubi kateqoriyadır. Çünki antonimlərdən bədii dildə üslubi cəhətdən qüvvətli bədii ifadə və təsvir vasitəsi kimi geniş istifadə olunur. Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|