Аzərbаycаn rеspubliкаsinin məRKƏZİ banki
Yüklə 2,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Haşiyə 4. İnformasiya assimetriyası və kapital adekvatlığı
- Cədvəl 2.6. Depozit və kreditlər üzrə orta faiz dərəcələri, %-lə
- Haşiyə 5. Erkən Xəbərdarlıq Sisteminin dizaynı (tətbiq olunan modellər)
18 Bank sisteminin inkişafı 2012-ci ilin 9 ayında I dərəcəli kapital adekvatlığı göstəricisi 0,3 faiz bəndi yüksələrək 12% təşkil etmişdir ki, bu da minimal normadan (I dərəcəli kapital adekvatlığı norması 6%) 2 dəfə çox olmuşdur. 2012-ci ilin sentyabr ayının sonuna sistem üzrə leverec əmsalı müəyyən olunmuş minimal normadan yüksək, 9,6% səviyyəsində olmuşdur. İnformasiya assimetriyası bir qrupun digər qrupdan daha çox informasiyaya malik olmasından irəli gəlir. Müştərilər özləri barəsində bank menecerlərindən daha çox məlumata malik olmaları və yaxud tam tərsi halında verilən kreditlərin keyfiyyətində və sayında problemlər yaranır. Qarşı tərəfin kredit riskinin artması borc verənləri vəsaitlərini borc vermək fikrindən daşındırır. Bu, ölkədə kredit çatışmamazlığı, xərclərin azalması, nəticədə iqtisadiyyatda geriləmə və maliyyə bazarında qeyri- sabitliyə gətirib çıxarır. Beləliklə, kredit və bazar risklərinin dəqiq qiymətləndirilməsi məqsədi ilə tələb olunan məlumatın yetərsizliyi şəraitində banklar daha çox kapital zərurəti ilə üzləşirlər. İnformasiya assimetriyasının əsas iki nəticəsi var: əlverişsiz seçim (Adverse selection) və qeyri-etik davranış (Moral hazard) riskləri. • Əlverişsiz seçim borcalanların (ev təsərrüfatları və ya bank) potensial kredit riski olan müştərilər olmasıdır. • Qeyri-etik davranış borcalanların (ev təsərrüfatları və ya bank) qarşı tərəf (banklar və depozitorlar) üçün arzu olunmaz riskli fəaliyyət ilə məşğul olmalarıdır. Depozitorlar əmanətlərini hansı banka həvalə etmək seçimini düzgün etmir və ya bankları dəyərləndirə bilmədikdə əsasən zəif banklar depozitorların informasiya çatışmazlığından istifadə edərək kapitallarını aşağı səviyyədə saxlayırlar. Bu da bazarda güclü bankların zəif banklardan seçilə bilməməsi ilə nəticələnir. Əgər tam tərsi, yəni depozitorlar bankları dəyərləndirə bilərsə bu zaman güclü banklar depozitorların dəyərləndirmə bacarığını nəzərə alaraq kapital adekvatlığını yüksək saxlayacaqlar. Bankın kapitalının adekvat olduğunu görən əmanətçilər vəsaitlərini etibarlı bankda saxladıqları üçün daha az kompensasiya tələb edəcək və aşağı faiz dərəcəsini qəbul edəcəklər. Bankların gücünün depozitorlar tərəfindən fərqəndirilə bilinməməsi Akerlofun “Limon bazarı” problemini əks etdirir. Akerlofun “Limon bazarı” problemi ikinci avtomobil bazarlarında avtomobillərin tam dəyərinin alıcılar tərəfindən bilinməməsini və ona görə də ödənilən orta qiymətin həqiqi qiymətdən aşağı və ya yuxarı olmasını izah edir. Depozitorların bankları qiymətləndirməsində çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün bir neçə yolu var: • Depozitorlar bankların səhmdarlarını izləsinlər. • Bank menecerləri bankın reytinq agentlikləri tərəfindən qiymətləndirilməsini təmin etsinlər. Səhmdarlar bank iflas etdiyi halda bankın bütün öhdəlikləri ödənildikdən sonrakı qalığa iddia edə bilərlər. Bu səbəbdən səhmdarlar bankın monitorin- qini daha diqqətli aparacaqlar ki, bu da depozitorların vəsaitlərinin daha etibarlı əllərdə olmalarından xəbər verəcək. Depozitorların və investorların mənafeyini qorumaq məqsədi ilə bankların mütəmadi olaraq reytinq agentlikləri tərəfindən qiymətləndirilməsi hökumət institutları tərəfindən banklara icbari olaraq tətbiq edilməlidir.
19 2.6. Banklarda faiz dərəcələri 2012-ci ilin 9 ayı ərzində manatla və xarici valyuta ilə kreditlər və depozitlər üzrə orta çəkili nominal faiz dərəcələrində azalma baş vermişdir. Kreditlər üzrə manatla orta faiz dərəcələri ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 0,6 faiz bəndi azalaraq 15,4% olmuşdur. Eyni dövrdə əmanətlər üzrə manatla nominal orta faiz dərəcələri 10,8%-dən 10,2%-ə enmişdir. Xarici valyutada kreditlər üzrə faiz dərəcəsi 0.8% azalmış, depozitlər üzrə faiz dərəcəsi isə demək olar ki, sabit qalmışdır. Dövr ərzində manatda faiz marjası ortalama 5.6%, valyutada isə 5.1% olmuşdur. Yeni verilmiş kreditlər və cəlb edilmiş əmanətlər, habelə banklararası kreditlər üzrə orta çəkili faiz dərəcəsi ilin əvvəlindən qismən azalmışdır. 01.10.2012 tarixinə manatla banklararası kreditlər üzrə faiz dərəcəsi ilin əvvəli ilə müqayisədə 1.36% bəndi azalaraq 8.5% olmuş, xarici valyutada isə bu göstərici 2,2% bəndi azalma ilə 5,78% təşkil etmişdir. Bank sisteminin inkişafı
Tarix
Kreditlər Depozitlər Manatla Xarici valyutada Manatla Xarici valyutada 01.01.2012 16.3
16.8 10.3
11.1 01.07.2012 15.7 15.4
10.3 10.8
01.10.2012 15.4
15.5 10.2
10.5 Mənbə: AMB Mənbə: AMB 20 Bank sistemində risklər Cari ilin III rübündə bankların resurs bazası- nın formalaşmasında xarici maliyyələşmənin payı artsa da, depozitlər əsas resurs mənbəyi kimi qalmaqdadır. Aktiv və passivlərin ödəniş müddətlərinin təhlili bank sistemində likvidliyin məqbul səviyyədə olmasını göstərir. Cari ilin yanvar-sentyabr ayları ərzində bankların likvidliyi məqbul səviyyədə qalmışdır. Kredit aktivliyinin bərpası ilə əlaqədar yüksək likvid aktivlərin həcminin bir qədər azalmasına baxmayaraq likvid aktivlərin ümumi aktivlərə nisbəti minimal səviyyədən (10%) yüksək qalmışdır. Likvid aktivlərin cari öhdəliklərdə payı 47%-dən 39%-ə azalmışdır. Ani likvidlik əmsalı 61% olmuşdur ki, bu da Mərkəzi Bankın tələbindən (minimal limit 30%) yüksəkdir. Yüksək likvid aktivlərin orta günlük qalığı yanvar-sentyabr ayları ərzində ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 116 mln. man. (6%) artaraq 2 169 mln. manata çatmışdır. 1 sentyabr 2012-ci il tarixinə yüksək likvid aktivlərin strukturunda nağd vəsaitlər, nostro hesablar və dövlət qiymətli kağızların payı müvafiq olaraq 32%, 24% və 16% olmuşdur. Bankların Mərkəzi Bankda hesablarının likvid aktivlərdə xüsusi çəkisi dövrün sonuna 28% təşkil etmişdir. Dövr ərzində bankların müddət üzrə aktiv və passivləri arasında fərq məqbul səviyyədə olmuşdur. 2012-ci ilin doqquz ayı ərzində kredit port- felinin keyfiyyəti məqbul səviyyədə olmuşdur. Vaxtı keçmiş kreditlərin cəmi kreditlərdə xüsusi çəkisi dövrün sonuna 6,5% təşkil etmişdir. Ümumilikdə, Mərkəzi Bank müntəzəm həyata keçirdiyi stress-testlər onu göstərir ki, Azərbaycanın bank sistemi kəskin makroiqtisa- di şoklara qarşı dayanıqlı vəziyyətdədir.
III. BANK SİSTEMİNDƏ RİSKLƏR 21 Bank sistemində risklər Son qlobal maliyyə böhranı iqtisadçı alimlərin və siyasət qurucularının diqqətini bir daha maliyyə təlatümlərinin yaranmasının qabaqcadan müəyyən olunması probleminə yönəltmişdir. Bir sıra ölkələr və beynəlxalq maliyyə təşkilatları tərəfindən son iyirmi il ərzində böhranların səbəbləri və yaranması ehtimalının proqnozlaşdırılması sahəsində geniş tədqiqat işləri aparılır. Böhranın qabaqlayıcı indikatorlarının formalaşdırılması metodologiyası üzərində işlər aktivləşdirilmiş, makroiqtisadi stress-testləşdirmə üsulları inkişaf etdirilmişdir. Erkən xəbərdarlıq sisteminin mühüm komponenti olan və orta müddətli dövr üçün stress ssenarilərinin nəticələrini qiymətləndirmək imkanı verən makroiqtisadi modelin qurulması istiqamətində tədbirlər davam etdirilir. Böhran hallarının qabaqcadan proqnozlaşdırılması üzrə işlənilmiş modellər sırasında Kaminsky-Lizondo- Reinhart (KLR) modelini xüsusi qeyd etmək olar. Bu model 1998-ci ildə qurulub və geniş sayda aylıq indikatorları əhatə etməklə böhran haqqında siqnal vermək məqsədini daşıyır. KLR modeli növbəti 24 ay ərzində böhranın baş vermə ehtimalını orta çəkili aylıq məzənnənin ucuzlaşmasında nəzərə çarpan dəyişikliklər və ehtiyatların itirilməsi vasitəsilə qabaqcadan xəbər verməyə çalışır. Belə ki, ölkə üzrə böhrandan əvvəlki dövrdə hər hansı makro-maliyyə dəyişəninin lazımi səviyyədən artıq olması növbəti aylarda böhranın baş verməsi ehtimalı haqqında siqnaldır. 2000-ci ildə model yeni indikatorlar (real məzənnənin qiymətləndirilməsi, bank böhranı, xüsusi vəsaitlərin dəyərinin azalması, ixracın azalması, geniş pul kütləsinin ehtiyata yönəldilməsi əmsalı, resessiya və s.) əlavə olunaraq təkmilləşdirilmişdir. İnkişaf Etməkdə Olan Ölkələr Üzrə Tədqiqat Bölməsi- nin Modeli (Developing Country Studies Division Model) KLR modeli kimi böhranının baş verməsi ehtimalı haqqında qabaqcadan xəbər verən horizontu istifadə edir. Dəyişənlər faizlə ölçülür və xətti model 5 dəyişəndən formalaşır: real məzənnənin trenddən kənarlaşması, cari hesabların ÜDM-ə nisbəti, ixracın artımı, ehtiyatların artımı, M2 –nin ehtiyatlara nisbəti. Erkən xəbərdarlıq sistemi çərçivəsində Beynəlxalq Valyuta Fondu tərəfindən işlənilmiş model Siyasətin İnkişafı və Təhlili (Policy Development and Review model) modelidir. Bu modelə böhranın baş verməsini əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq üçün əhəmiyyətli balans göstəriciləri daxil edilmişdir: korporativ səviyyədə maliyyə levereci və qısamüddətli borcun işçi kapitala nisbəti, bankların balans göstəriciləri və korporativ sektorun xarici borcu (ixracın payı kimi), investor və səhmdarların hüquqlarının qorunması rejimi. 1998-ci ildən Goldman Sachs WATCH (GS- WATCH) və Credit Suisse First Boston's (CSFB) Emerging Market Risk İndicator modelləri BVF tərəfindən mütəmadi olaraq istifadə olunur. GS-WATCH modeli 3 aylıq məzənnənin çəkili ortası və ehtiyatlarda dəyişikliklər əsasında qarşıdakı 3 ay ərzində böhranın baş vermə ehtimalının proqnozlaşdırılması üçün istifadə olunur. Dəyişənlərə kredit bumu, ixracın və ehtiyatların artımı, xarici maliyyələşməyə tələb, fond indekslərinin dəyişməsi, siyasi risk, yoluxma effekti və qlobal likvidlik aiddir. Model aylıq göstəricilərdən istifadə etməklə qiymətləndirilir lakin, proqnozlar analitiklərin hesabatlarında əks olunması məqsədilə həftəlik əsasda yenilənir. Credit Suisse First Boston's (CSFB) Emerging Market Risk İndicator modelinə 2000-ci ildə bəzi dəyişənləri yeniləməklə və sayını bir qədər azaltmaqla yenidən baxılmışdır. Bu model növbəti ay üçün 5%-dən çox dəyərsizləşmənin baş vermə ehtimalını qabaqcadan xəbər verir. Bu dəyişənlər digər modellərdə istifadə olunan dəyişənlərlə demək olar ki oxşardır. Haşiyə 5. Erkən Xəbərdarlıq Sisteminin dizaynı (tətbiq olunan modellər) Mənbə: İMF staff papers “Assessing Early Warning Systems: How have they worked in Practise?” Kapital yetərliyi dayanıqlı səviyyədə qalmaqdadır. Bununla yanaşı bazar və likvid- lik risklərinin yaxşılaşması müşahidə olunur. Kredit riskləri idarə olunan səviyyədədir.
22 Hesabat dövründə ödəniş sistemləri sabit və fasiləsiz fəaliyyət göstərmişlər. Ölkədəki iqtisadi aktivliyə adekvat olaraq Milli Ödəniş Sistemində aparılan əməliyyatların həcmi və sayı artmışdır. 2012-ci ilin 9 ay ərzində Milli Ödəniş Sistemində ümumi həcmi 84 503 mln. manat olmaqla 19007 mln. ədəd əməliyyat aparılmışdır. Ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə əməliyyatların sayı 41,9% (5 614 min ədəd), ümumi həcmi isə 16,1% (11 732 mln. manat) artmışdır. Hesabat dövründə ödənişlərin orta günlük sayı 96 min ədəd, ümumi həcmi isə 426,8 mln. manat təşkil etmişdir (ötən ilin eyni dövründə müvafiq olaraq 67,6 min ədəd və 367,5 mln. manat). Nağdsız ödənişlərin 90,5%-i AZİPS sistemi vasitəsilə həyata keçirilmiş və onun ümumi həcmi 76486 mln. manat olmuşdur (343 min ədəd əməliyyat). Ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə əməliyyatların ümumi həcmi 14,1% (9 477 mln. manat) artmışdır. Hər bir ödəniş sənədinin məbləği orta hesabla 229,6 min. manat təşkil etmişdir. Məbləğ baxımından ödənişlərin 9,5%-i (8 mln. manat) XÖHKS sistemi vasitəsilə həyata keçirilmişdir. Say baxımından isə XÖHKS sisteminin payı 98,2% təşkil etmiş və hesabat dövrünün yekunu üzrə 18,664 mln. ədəd ödəniş olmuşdur. Bu da ötən ili həcm etibarilə 39,1% (2 255 mln. manat) və say etibarilə 42,2% (5 542 min ədəd) üstələmişdir. Hər bir ödənişin məbləği orta hesabla 434,9 manat təşkil etmişdir. Kommersiya bankları plastik kartlarının xidmət edilməsinə dair infrastrukturun inkişaf etdirilməsini davam etdirmişlər. 2012-ci ilin 9 ayının sonuna bank plastik kartlarına ölkə ərazisində yerləşdirilmiş 2 224 bankomatda və 36 702 pos-terminalda xidmət edilmişdir. Qeyd edək ki, ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə ölkə ərazisində pos-terminalların sayı 2,8 dəfə artmışdır. 2012-ci ilin 9 ayında bankomatlar vasitəsilə 5 493 mln. manat həcmində 35,512 mln. əməliyyat aparılmışdır. POS-terminallar vasitəsilə aparılan əməliyyatların sayı 3 131 min ədəd, həcmi isə 403 mln. manat təşkil etmişdir. Plastik kartların sayı dövr ərzində 340 min ədəd artaraq 4,9 mln. ədədə çatmışdır ki, bu da Ödəniş sistemləri IV. ÖDƏNİŞ SİSTEMLƏRİ
23 hər min nəfərə (yetkinlik yaşına çatmış) orta hesabla 820 ödəniş kartı deməkdir. İnternet vasitəsilə bank xidmətlərindən istifadə də genişlənməkdədir. Belə ki, dövr ərzində internet-banking vasitəsilə 4,2 mln. manat məbləğində 20,1 min əməliyyat həyata keçirilmişdir.
Ödəniş sistemləri 24 İstifadə olunmuş qrafik və cədvəllər İstifadə olunmuş qrafik və cədvəllər Qrafiklər Qrafik 1.1. Sənaye istehsalı və beynəlxalq ticarət 5 Qrafik 1.2. İşsizlik səviyyəsi 5 Qrafik 1.3. Mərkəzi bankların aktivləri 7 Qrafik 1.4. Avrozonada KDF spredi 7 Qrafik 1.5. Qeyri-işlək kreditlərin portfeldə payı 7 Qrafik 1.6. Qlobal maliyyə sabitliyi xəritəsi 8 Qrafik 1.7. Yanvar-sentyabr aylarında iqtisadi artım 10 Qrafik 2.1. Bank şəbəkəsinin dinamikası 11 Qrafik 2.2. Bankların resurs bazasının strukturu 12 Qrafik 2.3. Qeyri-maliyyə sektorunun depozitlərinin dinamikası 13 Qrafik 2.4. Əmanətlərin müddət strukturu 13 Qrafik 2.5. Xarici borcun dinamikası 13 Qrafik 2.6. Biznes kreditlərinə tələb və təklif 14 Qrafik 2.7. Kredit portfelinin valyuta strukturu 14 Qrafik 2.8. Subyektlər üzrə kredit portfelinin strukturunun dinamikası 14 Qrafik 2.9. Fiziki şəxslərə kreditlərin məqsəd üzrə strukturu 15 Qrafik 2.10. Bank aktivlərinin strukturu 15 Qrafik 2.11. Bank sisteminin mənfəəti 16 Qrafik 2.12. Bank sisteminin kapital göstəriciləri 18 Qrafik 2.13. Manatla yeni cəlb edilmiş depozit və verilmiş kreditlər üzrə faiz dərəcəsi 19 Qrafik 3.1. Likvidlik göstəriciləri 20 Qrafik 3.2. Likvid aktivlərin dinamikası və strukturu 20 Qrafik 3.3. Aktiv və passivlər arasında fərqin aktivlərə nisbəti 20 Qrafik 4.1. Milli Ödəniş Sistemində ödəniş əməliyyatlarının dinamikası 22 Qrafik 4.2. Quraşdırılmış bankomatların və POS-terminalların sayı 22 25 İstifadə olunmuş qrafik və cədvəllər Cədvəllər Cədvəl 2.1. Bank sisteminin əsas göstəricilərinin artım tempi 11 Cədvəl 2.2. Bankların kredit portfelinin sahələr üzrə strukturu və dinamikası 15 Cədvəl 2.3. Regionlar üzrə (Bakı istisna olmaqla) kreditlər və əmanətlər 16 Cədvəl 2.4. Mənfəətin strukturu 17 Cədvəl 2.5. Bank kapitalının strukturu 17 Cədvəl 2.6. Deposit və kreditlər üzrə orta faiz dərəcələri 19 Аzərbаycаn Rеspubliкаsının Mərkəzi Bankı Azərbaycan, Bakı, AZ1014, R. Behbudov küç., 32 Telefon (994 12) 493 11 22 Faks (994 12) 493 55 41 www.cbar.az Yüklə 2,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|