Günel Nazim qızı Hacıyeva
16
yeganə dini tikili olan od mehrabları dövrümüzə kimi
gəlib çatmışdır.
E.ə. IV əsr - eramızın VII əsrində şəhərsalma
sahəsində mühüm addımlar atılmışdır. Qəbələ şəhərinin
möhkəm qala divarları, saxsı borularından çəkilmiş su
kəməri, Dəmirqapı (Dərbənd) keçidində daşdan tikilmiş
müdafiə sistemi ("uzun divarlar"), Çıraqqala (VI əsr),
Ləkit kəndindəki dairəvi xristian məbədi (V-VI əsrlər),
Qum kəndindəki bazilika (təqribən VI əsr),
Mingəçevirdəki məbədlər kompleksi (VII əsr) bu
şəhərsalma mədəniyyətinin yüksək səviyyəsini göstərir.
VII əsrdən Azərbaycanda islam dininin yayılması
ilə bağlı memarlığın da inkişaf yönü dəyişmişdir.
Memarlıqda yeni tipli binaların - məscid, mədrəsə, türbə,
karvansara və s. tikilməsi əsas xətt olmuşdur. Bu dövrdə
islam dini ilə bağlı tikililərlə yanaşı, Qafqaz
Albaniyasının bəzi əyalətlərində xristian məbədləri,
müdafiə istehkamları inşa edilmişdir. Bunlardan indiki
İsmayıllı rayonu ərazisində Cavanşir qalası (təqribən VII
əsr), Qazax rayonunun Yuxarı Əskipara kəndi
yaxınlığındakı qala kompleksi (V-VIII əsrlər), Qəbələ
rayonundakı Böyük Əmirli kəndində (IV-VIII əsrlər)
alban məbədləri, Oğuz şəhərində alban kilsəsi (orta
əsrlər), Dağlıq Qarabağın Xocavənd rayonunda alban
kilsəsi (I əsr) və s. diqqəti cəlb edir.
AZƏRBAYCANDA MEMARLIĞIN KİTABXANA-İNFORMASİYA
TƏMİNATI SİSTEMİ
17
Ərəb istilasından sonra Azərbaycanda İslamın
yayılması nəticəsində memarlığın inkişaf istiqaməti
dəyişdi. Memarlıqda yeni üslublu binaların məscid,
mədrəsə, türbə, karvansara və s. tikilməsi əsas xəttə
çevrildi. Bərdə, Ərdəbil, Marağa, Urmiya, Şamaxı,
Şəmkur (Şəmkir), Şabran, Beyləqan, Gəncə və Naxçıvan
bu dövrdə Azərbaycanın ən önəmli şəhərləri idi. Şamaxı,
Gəncə və Beyləqanın böyük şəhərlərə çevrilməsi də
məhz bu dövrə təsadüf edir.
Həmin dövrdə İslam dini ilə bağlı tikililərlə
yanaşı, Qafqaz Albaniyasının bəzi əyalətlərində xristian
məbədləri, müdafiə istehkamları da inşa edilirdi.
Bunlardan indiki İsmayıllı rayonu ərazisində salınmış
Cavanşir qalası (təqribən VII əsr) və Qazaxın Yuxarı
Əskipara kəndi yaxınlığındakı qala kompleksi (V-VIII
əsrlər) diqqəti cəlb edir.
Ümumiyyətlə, İslamaqədərki və sonrakı dövrlərdə
Azərbaycan ərazisində inşa edilmiş alban tikililəri
memarlığın inkişafında önəmli rol oynamışdır. Bu
abidələrdən Zaqatala rayonunun Paşan və Muxax
kəndlərindəki IV-V əsrlərə aid tikili qalıqları, Şəkinin
Böyük Gəldək kəndində Govurqala (VI əsr), Qəbələnin
Böyük Əmirli kəndindəki (IV-VIII əsrlər) alban
məbədləri, Oğuzda alban kilsəsi (orta əsrlər), Dağlıq
Qarabağın Xocavənd rayonunun Qarakənd kəndində
Alban kilsəsi (I əsr), Sos kəndində (IV əsr), İatsi
Günel Nazim qızı Hacıyeva
18
kəndində (V, VII və VIII əsrlərə aid 4 məbəd), Taqaverd
kəndində (675), Güneyçartar kəndində (1236) alban
məbədləri, Ağdərənin Aterk (V əsr), Kolatağ (614),
Qoçoqot
(672, 698), keçmiş Dostahir (713), Qasapet
(718), Çaldıran (XII əsr) kəndlərində, eləcə də Yuxarı
Qarabağın digər bölgələrindəki Susanhq (IV-VI əsrlər),
Vanq (IX əsr), Traxtik (1094), Tsakuri (1131),
Məmmədadzor (1147), Tuğ (1197) kəndlərində,
Əsgəranın Şuşikənd (905), Çanaqçı (1065 və 1100),
Xaçmaç (1100), Xantsk (1122), Xındzıristan (1202)
kəndlərində alban məbədləri dövrümüzədək qorunub
saxlanılmışdır.
Ərəb xilafətinin yüksəlişi dövründə Azərbaycan
memarlığının inkişaf mərkəzi Bərdə şəhəri olmuşdur.
Mənbələrdə «bu yerlərin Bağdadı» adlandırılan Bərdədə
geniş tikinti işləri aparılmış, çoxlu məscid və digər dini
abidələr, karvansara, bazar, hamam və s. tikilmişdir. IX-
X
əsrlərdə
Xilafətin
zəifləməsi
nəticəsində
Azərbaycanda kiçik feodal dövlətlərin yaranması ilə
əlaqədar XXII əsrlərdə müxtəlif memarlıq məktəbləri
yarandı (Aran, Təbriz, Naxçıvan, Şirvan, Abşeron).
Azərbaycan memarlıq məktəbləri arasında ümumi
üslub yaxınlığı mövcud idi. Aran memarlıq məktəbinə
(Gəncə, Bərdə, Beyləqan) mənsub sənətkarların
ya
ratdığı binaların əksəriyyəti Gəncə zəlzələsi (1139) və
monqol hücumları (XIII əsr) zamanı dağılmışdır. Gəncə
AZƏRBAYCANDA MEMARLIĞIN KİTABXANA-İNFORMASİYA
TƏMİNATI SİSTEMİ
19
və Beyləqanda aparılan arxeoloji tədqiqatlar bir sıra
qurğu və bina qalıqlarını aşkara çıxarmışdır. Gəncə çayı
üzərindəki 3 körpü (XII əsr), Beyləqandakı yaşayış
binaları, hamam və s. qalıqları Aran memarlıq
məktəbinin üslub özəllikləri haqqında aydın təsəvvür
yaradır.
Naxçıvan memarlıq məktəbinin abidələri
binalarda çox boyalı kaşıdan ornamentli baştağ
kompozisiyalarının tətbiqi, Şirvan-Abşeron məktəbinə
mənsub tikililər isə sadə memarlıq üslubu və dekorativ
oyma bəzəkləri ilə seçilir. Təbriz məktəbinin ən füsünkar
abidələri üçün memarlıq quruluşunun dəbdəbəliyi,
dekorların müxtəlifliyi səciyyəvidir.
Dövrümüzədək çatmış mütənasib quruluşlu,
zəngin dekorlu qülləvarı türbələr və digər tikililərdə
Naxçıvan məktəbinin üslub özəllikləri əksini tapmışdır.
Bu məktəbin ən yüksək zirvəsini Naxçıvandakı Yusif
ibn Küseyr (1162) və Mömünə xatun (1186)
türbələrinin, eləcə də hazırda mövcud olmayan dini
tikililər kompleksinin müəllifi memar Əcəmi Əbubəkr
oğlu Naxçıvaninin yaradıcılığı təşkil edir. Əcəminin
yaradıcılığı
üçün
obrazın
monumentallığı,
kompozisiyanın mütənasibliyi və dekorların zərifliyi, öz
dövrünə görə rasional konstruksiyaların tətbiqi,
ornament bəzəklərinin oynaqlığı səciyyəvidir. Onun
ornament kompozisiyaları bədiiliklə riyazi təfəkkürün
Dostları ilə paylaş: |