Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Yüklə 476,43 Kb. Pdf görüntüsü
|
44 proqnozlaşdırılması metodu daha geniş yayılmışdır. Bu metod nəinki yalnız verilən nəsil məhsulun bu və ya digər göstəricisinin mümkün olan qiymətini təyin etməyə imkan verir, hətta yeni məhsulun yaranma vaxtını və onun ömrünü hesablamağa da imkan verir. Hər nəslin həyat tsiklinin mərhələlərinə uyğun olaraq informasiyanın növbələşməsini və məhsula tələbatı əks etdirən xarakterik dövrü asılılıqlar mövcuddur: • perspektiv; • mütərəqqi; • yeni; • modernləşdirilmiş; • köhnə (mənəvi köhnəlmiş). Keyfiyyətin idarə edilməsinin mürəkkəb məsələlərini birlik, sahə, region və s. miqyasında həll etmək üçün kompleks proqnozlaşdırma metodundan istifadə etmək daha məqsədəuyğundur. Qarışıq (və ya kompleks) proqnozlaşdırma metodu ekstrapolyasiya, çoxfaktorlu təhlil və ekspert qiymətləndirmə metodlarının qarşılıqlı əlaqələrindən ibarətdir. Məhsulun keyfiyyət səviyyəsini qarışıq proqnozlaşdırmada əsasən aşağıdakılar geniş tətbiq edilir: • proqnoz sütun (qrafa) metodu; • «Pattern» (ABŞ) metodu; • seçmə metodu; • «ikili ağac» metodu; • tarazlaşan qiymətlər metodu; • matrisa metodu; • funksional analiz metodunu. Sənaye müəssisələri qarşısında mühüm əhəmiyyətli bir məsələ durur: hansı çeşiddə istehlak malları istehsal edilməlidir ki, istehlakçıların tələbləri ödənməklə bərabər onların müxtəlifliyi və keyfiyyəti də təmin olunsun. Məhsulun keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinə yanaşma qaydaları və
45 qiymətləndirmənin nəticələri bu məsələnin necə həll olunmasından asılıdır. Doğrudan da, yalnız o məhsullar vacib, yüksək keyfiyyətli məhsul kimi tanınır ki, onların istehsalı çeşidin müxtəlifliyini yaradır və istehlakçıların tələbatını təmin edir. Əvvəllər bazar sənayenin təklif etdiyi bütün məmulatları reallaşdırırdı. İndi isə vəziyyət dəyişilmişdir. İstehlakçı daha tələbkar olmuşdur. Odur ki, sənayenin qarşısında yeni məsələlər durur: tələbatın proqnozlaşdırılması əsasında faydalı, əlverişli və cəlbedici çeşidin formalaşdırılması. Son zamanlar sərbəst bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar müəssisələr özləri istehlak mallarının keyfiyyət səviyyəsini müəyyənləşdirir və onların buraxılışı üzrə qərar qəbul edirlər, əksər sahələrdə istehsalın müəyyən bir mərkəzdən kordinasiyası tətbiq olunmur. Optimal çeşidin proqnozlaşdırılmasında yalnız istehlak mallarının kəmiyyət-dəyər xarakteristikaları yox, həmçinin funksional-istehlak proseslərinin təşkilinin yeni imkanlarına və formalarına cavab verən keyfiyyət-tip xarakteristikalar da nəzərə alınmalıdır. Sabahkı günün tələblərini nəzərə almaqla keyfiyyətli və müasir çeşidin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi layihə proqnozunun mühüm prinsiplərindən biridir. Kortəbii formalaşan tələb, bazarın müxtəlif təyinatlı məmulatlarla kortəbii və nizamlanmadan dolmasına səbəb olur, istismar və istehlak sferasında meydana çıxan əvvəllər istehsal edilməyən yeni məhsulların istehsalına tələbat ödənməmiş qalır. Yeniləri ilə əvəz olunmalı məhsullara tələbat azalır və bazarda “ağ ləkələr” şəklində boşluqlar yaranır, bu boşluqları isə mövcud çeşiddə məmulatlarla örtmək mümkün deyil. İctimai əmək bölgüsünün dərinləşməsi istehsalı daha çox diferensiallayır. Digər tərəfdən cəmiyyət, ictimai istehsal əmək və məişətin əşya mühitinin daha tam və kompleks qiymətləndirilməsini tələb edir.
46 Artan tələbatı tam ödəyən istehlak malları kompleksini istehsal etmək üçün məmulatların çeşidləri yeniləşdirilməli, proqnozlaşdırılmalı və optimallaşdırılmalıdır. İstehsal norması kimi qəbul edilən kompleks mühit layihəsini yaratmaq üçün lazımdır ki, bu layihəyə istehsalın imkanları və şərtləri üzvi şəkildə birləşsin. Layihələndirmə ilkin layihə situasiyasını yeni, kompleks şəkildə təşkil olunmuş əşya mühitini istehsal edən layihəyə çevirməklə istehsal və satış sferasında qarşılıqlı koordinasiya işləri üçün real zəmin yaradır. İstehsalın imkanlarını rəhbər tutaraq layihələndirmə son məhsulun şəklini aşkarlayır və bu məhsulu çoxsahəli istehsalın məqsədi kimi təklif edir. Nəticədə istehsal və istehlak sferası istehsalın istiqamətləndirilməsinə, nizamlanmasına, onun inkişafının istiqamətləndirilməsinə imkan qazanır. Layihə istehsalın iqtisadi ehtiyatlarına uyğun olaraq formalaşan məqsədlər istehsalın effektiv inkişaf kriterlərinə çevrilir və ictimai norma statusu qazanır. Beləliklə, istehlak mallarının optimal keyfiyyət səviyyəsinin, optimal nomenklaturasının müəyyənləşdirilməsi layihə proqnozlarının işlənməsi ilə başlanmalıdır. Layihələrdə müxtəlif funksional proseslər - əmək, məişət, istirahət və s. üçün məmulatlar kompleksi təklif olunmalıdır. Məmulatların keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin “ağırlıq” mərkəzi bu zaman layihələndirmə sferasına keçir. Doğrudan da, müəssisədə hazır məhsulların keyfiyyətini qiymətləndirib sonradan istehsal hazırlığına xeyli vəsait xərclənmiş sənaye nümunələrinin istehsaldan çıxarılmasının heç bir mənası yoxdur. Aydındır ki, müxtəlif layihə variantlarını qabaqcadan qiymətləndirib, onlardan ən yaxşılarını seçib tələblərə cavab verən yüksək keyfiyyətli məhsulların istehsalı şərtsiz məqsədəuyğundur. Satış bazarında məmulatların rəqabəti, məmulatların lazımsız bir-birini təkrar etmələri iqtisadi və mühəndis hesablamaları ilə möhkəmləndirilmiş layihə proqnozlarının rəqabəti ilə əvəz olunmalıdır. Bədii tərtibat üzrə aparılan ən yaxşı layihələndirmə işləri məmulatların tipli nomenklaturalarının yaradılmasında nəzərə alınmalı, elmi-tədqiqat və layihə
47 institutlarının işində istifadə olunmalıdır. Bu zaman satış bazarına daxil olan məmulatların keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi yalnız yeni eksperimental nümunələrin yoxlanması və ayrı-ayrı keyfiyyət göstəricilərinin dəqiqləşdirilməsi üçün həyata keçiriləcək. Layihə - proqnozlardan və iqtisadi modelləşdirmə metodlarından istifadə istehlak mallarının elmi əsaslandırılmış çeşidinin formalaşmasına imkan yaradır. 48
1. Nisbi qiymətləndirmə bir qayda olaraq istehlak mallarının keyfiyyət səviyyəsini ifadə etmək, yaxud müxtəlif təyinatlı məhsulları müqayisə etmək üçün istifadə edilir. Bu halda qiymətləndirmənin nəticəsi vahidin hissələri, yaxud faizlə ifadə olunur. Keyfiyyət gösəricilərini faizlə, yaxud digər ölçü vahidsiz kəmiyyətlərlə ifadə etmək üçün differensial üsuldan daha geniş istifadə tövsiyə olunur. 2. Məmulatın istehlak xassələrinin səviyyəsini onun digər xarakteristikalarının kəmiyyətinə (miqdarına) görə dolayı yolla təyin etdikdə və ya bu göstəricilər özləri eyni zamanda məmulatın istehlak parametrləri olduqda laboratoriya üsulu ilə keyfiyyətin qiymətləndirilməsi tövsiyə olunur. Keyfiyyətin qiymətləndirilməsinin bu üsulunda ölçmə və analiz üçün xüsusi cihazlardan istifadə olunur. Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, burada xüsusi alət və cihazların köməyi ilə mövcud ölçü vahidlərində ifadə olunmuş qiymətlər tapılır ki, onların da sonradan yoxlanması mümkün olur. 3. Məhsulların istehlak xassələrinin qiymətləndirilməsinə kompleks şəkildə yanaşma subyektiv tələb deyildir. Bu, kəskin praktiki ehtiyaclardan, ilk növbədə verilmiş növdə buraxılan məmulatlardan hamısının ən yaxşı (yaxud ən pis) olmasını, hansı məmulatların və nə qədər dünya səviyyəsindən geri qalmasını müəyyənləşdirmək zərurətindən doğan tələbatdır. 4. İstehlak mallarının keyfiyyət səviyyəsinin kompleks qiymətləndirilməsi müxtəlif məhsul qrupları üçün keyfiyyət göstəriciləri sisteminin göstərilməsi və elmi əsaslandırılmasına; yalnız ayrı-ayrı göstəriciləri yox, bütünlükdə məmulatın keyfiyyət səviyyəsini qiymətləndirməyə imkan verən metodların müəyyən edilməsinə; istehlak mallarının keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsi zamanı nəticələrin maksimum obyektivləşdirilməsi yollarının tapılmasına imkan verməsi kimi üstünlüklərə malikdir. 5. Praktiki olaraq istehlak mallarının keyfiyyət səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi onları yüksək, orta, aşağı sinifli məmulat-etalonlarla
49 müqayisə etməklə, həmçinin onların qüvvədə olan standartların və digər normativ sənədlərin tələblərinə uyğunluğunu müəyyənləşdirməklə təyin edilir. 6. Keyfiyyət səviyyəsini kompleks qiymətləndirmənin əsas elementlərindən biri çəki əmsalarının təyin edilməsidir. Hesabat işlərini asanlaşdırmaq üçün xüsusi cədvəllərdən istifadə təklif olunur. Bu cədvəllərdə ekspert hər bir xassə üçün çəki əmsalının üstündən xətt çəkir. Bu üsulun üstünlüyü ondan ibarətdir ki, hər dəfə çəki əmsalı təyin edildikdə qalan çəki əmsallarının cəmini təyin etməyə ehtiyac qalmır. Ekspert avtomatik olaraq cədvəldən çəki əmsallarının qalan cəmini bilir. 7. İstehlak mallarının keyfiyyət səviyyəsinin kompleks qiymətləndirilməsinin vacib elementlərindən biri onların ayrı-ayrı keyfiyyət göstəricilərinin bir kəmiyət şəklində birləşdirilməsidir. Bunun üçün istifadə olunan üsullardan biri dairəvi diaqramın köməyi ilə məmulatın əsas üstünlüklərinin müqayisəli təhlilinə əsaslanır. Bal, yaxud faizlə qiymətləndirilən göstəricilərin qiyməti bu diaqramda qeyd olunur. Təklif olunan üsul keyfiyyətin kifayət qədər dəqiqliklə qiymətləndirilməsinə, onun layihələndirilməsində və istehsalında zəif cəhətləri üzə çıxarmağa, keyfiyyətin yaxşılaşdırılması üçün müvafiq tədbirlər göməyə əlverişli şərait yaradır. 8. Kvalimetriyada orta kəmiyyətin təyin edilməsi üçün optimal düsturun seçilməsi geniş mübahisə doğurur və hələlik birmənalı şəkildə təyin olunmayıb. Bəzi mülahizələrə görə orta ədədi, orta həndəsi, orta harmonik kəmiyyətlər müəyyən mənada ekvivalentdir və orta kəmiyyətin idarə olunması üçün ümumi düsturun tapılması vasibdir. Orta kəmiyyətin müəyyənləşdirilməsi üçün düstur riyazi qanunlardan daha çox qiymətləndirmənin mahiyyətinə əsaslanmalı və konkret məsələ və şərtdən asılı olaraq şəklini dəyişəbilmə xüsusiyyətinə malik olmalıdır. 9. Kompleks göstəricinin tərkib hissələrinin dəyişməsini də nəzərə alan riyazi asılılıqdan istifadə istehlak mallarının keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsində nəticələrin dəqiqliyini yaxşılaşdırar.
10. Məxsusi keyfiyyət göstəricilərindən biri olmaqla estetik xassə səviyyəsi məmulatın ümumi keyfiyyət səviyyəsi ilə dərindən və qanunauyğun şəkildə bağlıdır. Estetik qiymətləndirmə bir tərəfdən məmulatın insanların estetik 50 tələbatını bilavasitə ödəmək xüsusiyyətini qiymətləndirmək kimi, digər tərəfdən məmulatın keyfiyyətinin özünəməxsus inteqral qiymətləndirilməsi kimi iştirak edir.
11. İstehlak mallarının keyfiyyətinin tam və dəqiq qiymətləndirilməsinə formanın mükəmməllik dərəcəsi ilə təhlil olunan məmulatın dəyəri arasında uyğunluğun yoxlanması daxil edilməlidir. Məsələyə belə yanaşma göstərir ki, istehlak mallarının estetik qiymətləndirilməsi zamanı həm əşyanın həqiqi mükəmməlliyi, həm də onların ifadəlilik dərəcəsi müəyyənləşdirilir. Deməli, estetik qiymətləndirmə məmulatların həqiqi dəyər mahiyyətini və onun formada ifadəsini müəyyənləşdirməyə imkan yaradır.
12. Estetik qiymətləndirilmə üçün etalonun seçilməsi qiymətləndirilmənin məqsədindən və qiymətləndirilmə obyektinin xüsusiyyətlərindən asılıdır. Əgər bədii layihələndirmə, yaxud bədii – tərtibat işi qiymətləndirilirsə, etalon kimi bu layihənin proqnozlaşdırılan estetik səviyyəsinə cavab verən ideal obyektlər, perspektiv modellər və nümunələr götürülə bilər. 13. Forma yaradan əlamətlər üçün çəki əmsalları onların sayından asılı olaraq müəyyən edilir. Əgər əlamətlərin sayı 7 – 9-dan az olarsa, ekspertlər çəki əmsallarının cəminin vahidə bərabər olması şərti daxilində onları təyin edirlər. Əgər əlamətlərin sayı çox olarsa, onlar sayını 7 – 9-dan çox olmamaqla qruplara bölür və hər bir qrup üçün ardıcıl olaraq çəki əmsalları müəyyəınləşdirilməlidir. 14. Ekspert qiymətləndirilməsi prosesində ekspert rəylərinin bir-birinə yüksək dərəcədə uyğun gəlməsi qiymətləndirmənin nəticəsinin yekdil və dəqiq olması üçün çox mühümdür. Ekspertlərin qiymətlərində fərq müxtəlif səbəblərlə izah oluna bilər: ekspertlərdə olan informasiya, onların istifadə etdiyi qiymətləndirmə metodları, ekspertlərin sərişdəliliyi, qrupda qarşılıqlı münasibətlərin xüsusiyyətləri, ekspertlərin məntiqi mühakimə etmək qabiliyyətləri, onların qiymətləndirmə obyekti ilə tanışlıq dərəcəsi və s.. 15. İstehlak mallarının
keyfiyyətinin ekspert metodu ilə qiymətləndirilməsi təcrübəsində ekspertlərin səriştəliliyinə və onların qiymətləndirilən obyekt haqda məlumatlı olmalarına spesifik tələblər meydana çıxır. Ekspertlərin 51 qiymətləndirmə obyektləri ilə kifayət qədər yüksək dərəcədə tanış olmaları onların müəyyən etdiyi qiymətlərin doğruluğu və arqumentləşdirilməsi üçün xüsusilə mühümdür. Ekspert qiymətləndirməsində müqayisəetmə kriterinin seçilməsi və onun komissiyanın üzvləri tərəfindən birmənalı başa düşülməsi də çox mühüm məsələdir. Ekspertlərin əsaslanaraq qiymət üzrə mühakimə yürütdüyü kriterlərin razılaşdırılması üçün etalon sıraların tərtib edilməsi təklif olunur.
16. Müxtəlif layihə variantlarını qabaqcadan qiymətləndirib, onlardan ən yaxşılarını seçib tələblərə cavab verən yüksək keyfiyyətli məhsulların istehsalı şərtsiz məqsədəuyğundur. Müəssisədə hazır məhsulların keyfiyyətini qiymətləndirib sonradan istehsal hazırlığına xeyli vəsait xərclənmiş sənaye nümunələrinin istehsaldan çıxarılması xərclərin həcmini artırır. 52
1. Həsənov Ə. P., Vəliməmmədov C. M. , Osmanov T. R. və b. İstehlak mallarının ekspertizasının nəzəri əsasları: Dərslik. – Bakı : “İqtisad Universiteti” nəşriyyat, 2003. 2. Həsənov Ə. P., Osmanov T. R., Həsənov N.N. və b. Qeyri-ərzaq mallarının ekspertizası: Dərslik, I hissə. – Bakı :“İqtisad Universiteti” nəşriyyatı, 2006. 3. Məmmədov N.R. Standartlaşdırmanın əsasları: Dərslik. – Bakı: Elm, 2003. 4. Məmmədov N.R., Ələkbərov E.B., Aslanov Z.Y. və b. Kvalimetriya və keyfiyyətin idarə edilməsi: Ali məktəblər üçün dərslik. – Bakı: Elm, 2007. 5. Osmanov T.R. Qeyri-ərzaq mallarının əmtəəşünaslığı və ekspertizasının əsasları: Dərslik. – Bakı: “İqtisad Universiteti” nəşriyyatı, 2014. 6. Казанцева, Н.С. Товароведение непродовольственных товаров: учебник / Н.В. Казанцева. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Дашков и К, 2009. 7. Кондрашова Е.А., Коник Н.В., Пешкова Т.А. Товароведение продовольственных товаров: Учебное пособие. - М.: Альфа-М: ИНФРА-М, 2007. 8. Кириллов В.И. Квалиметрия и системный анализ: Учебное пособие. - М.: ИНФРА-М, 2011.
53 MÜNDƏRİCAT
Səh. Giriş……………………………………………………………….. 4 1.
Keyfiyyətin qiymətləndirilməsi metodları haqqında ümumi məlumatlar ……….....................................................……………... 6 2.
Keyfiyyət səviyyəsinin kompleks qiymətləndirilməsində çəki əmsallarının təyin edilməsi metodlarının təhlili ………………… 15 3.
İstehlak mallarının keyfiyyət səviyyəsinin kompleks qiymətləndirilməsinin metod və prinsipləri ………………………. 21 4.
Məhsulun estetik keyfiyyət göstəricilərinin mahiyyəti ………… 29
5. İstehlak mallarının estetik keyfiyyət göstəricilərinin təyin olunması məsələlərinin təhlili ……................................................ 34
6. Keyfiyyətin qiymətləndirilməsinin ekspert metodunun xüsusiyyətləri.....………..….............................................................. 37
7. İstehlak mallarının keyfiyyət səviyyəsinin və çeşidinin proqnozlaşdırılması........................................................................... 41
Nəticə və təkliflər..........………………………………………….... 48
52
Yüklə 476,43 Kb. Dostları ilə paylaş:
|