44
proqnozlaşdırılması metodu daha geniş yayılmışdır. Bu metod nəinki yalnız verilən
nəsil məhsulun bu və ya digər göstəricisinin mümkün olan qiymətini təyin etməyə
imkan verir, hətta yeni məhsulun yaranma vaxtını və onun ömrünü hesablamağa da
imkan verir.
Hər nəslin həyat tsiklinin mərhələlərinə uyğun olaraq informasiyanın
növbələşməsini və məhsula tələbatı əks etdirən xarakterik dövrü asılılıqlar
mövcuddur:
• perspektiv;
• mütərəqqi;
• yeni;
• modernləşdirilmiş;
• köhnə (mənəvi köhnəlmiş).
Keyfiyyətin idarə edilməsinin mürəkkəb məsələlərini birlik, sahə, region və s.
miqyasında həll etmək üçün kompleks proqnozlaşdırma metodundan istifadə etmək
daha məqsədəuyğundur.
Qarışıq (və ya kompleks) proqnozlaşdırma metodu ekstrapolyasiya, çoxfaktorlu
təhlil və ekspert qiymətləndirmə metodlarının qarşılıqlı əlaqələrindən ibarətdir.
Məhsulun keyfiyyət səviyyəsini qarışıq proqnozlaşdırmada əsasən aşağıdakılar geniş
tətbiq edilir:
• proqnoz sütun (qrafa) metodu;
• «Pattern» (ABŞ) metodu;
• seçmə metodu;
• «ikili ağac» metodu;
• tarazlaşan qiymətlər metodu;
• matrisa metodu;
• funksional analiz metodunu.
Sənaye müəssisələri qarşısında mühüm əhəmiyyətli bir məsələ durur: hansı
çeşiddə istehlak malları istehsal edilməlidir ki, istehlakçıların tələbləri
ödənməklə bərabər onların müxtəlifliyi və keyfiyyəti də təmin olunsun.
Məhsulun keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinə yanaşma qaydaları və
45
qiymətləndirmənin nəticələri bu məsələnin necə həll olunmasından asılıdır.
Doğrudan da, yalnız o məhsullar vacib, yüksək keyfiyyətli məhsul kimi tanınır
ki, onların istehsalı çeşidin müxtəlifliyini yaradır və istehlakçıların tələbatını
təmin edir.
Əvvəllər bazar sənayenin təklif etdiyi bütün məmulatları reallaşdırırdı. İndi
isə vəziyyət dəyişilmişdir. İstehlakçı daha tələbkar olmuşdur. Odur ki, sənayenin
qarşısında yeni məsələlər durur: tələbatın proqnozlaşdırılması əsasında faydalı,
əlverişli və cəlbedici çeşidin formalaşdırılması.
Son zamanlar sərbəst bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar müəssisələr
özləri istehlak mallarının keyfiyyət səviyyəsini müəyyənləşdirir və onların
buraxılışı üzrə qərar qəbul edirlər, əksər sahələrdə istehsalın müəyyən bir
mərkəzdən kordinasiyası tətbiq olunmur.
Optimal çeşidin proqnozlaşdırılmasında yalnız istehlak mallarının
kəmiyyət-dəyər xarakteristikaları yox, həmçinin funksional-istehlak proseslərinin
təşkilinin yeni imkanlarına və formalarına cavab verən keyfiyyət-tip
xarakteristikalar da nəzərə alınmalıdır.
Sabahkı günün tələblərini nəzərə almaqla keyfiyyətli və müasir çeşidin
vəziyyətinin qiymətləndirilməsi layihə proqnozunun mühüm prinsiplərindən
biridir.
Kortəbii formalaşan tələb, bazarın müxtəlif təyinatlı məmulatlarla kortəbii
və nizamlanmadan dolmasına səbəb olur, istismar və istehlak sferasında
meydana çıxan əvvəllər istehsal edilməyən yeni məhsulların istehsalına tələbat
ödənməmiş qalır. Yeniləri ilə əvəz olunmalı məhsullara tələbat azalır və
bazarda “ağ ləkələr” şəklində boşluqlar yaranır, bu boşluqları isə mövcud
çeşiddə məmulatlarla örtmək mümkün deyil.
İctimai əmək bölgüsünün dərinləşməsi istehsalı daha çox diferensiallayır.
Digər tərəfdən cəmiyyət, ictimai istehsal əmək və məişətin əşya mühitinin daha
tam və kompleks qiymətləndirilməsini tələb edir.
46
Artan tələbatı tam ödəyən istehlak malları kompleksini istehsal etmək üçün
məmulatların
çeşidləri
yeniləşdirilməli,
proqnozlaşdırılmalı
və
optimallaşdırılmalıdır.
İstehsal norması kimi qəbul edilən kompleks mühit layihəsini yaratmaq
üçün lazımdır ki, bu layihəyə istehsalın imkanları və şərtləri üzvi şəkildə
birləşsin. Layihələndirmə ilkin layihə situasiyasını yeni, kompleks şəkildə təşkil
olunmuş əşya mühitini istehsal edən layihəyə çevirməklə istehsal və satış
sferasında qarşılıqlı koordinasiya işləri üçün real zəmin yaradır.
İstehsalın imkanlarını rəhbər tutaraq layihələndirmə son məhsulun şəklini
aşkarlayır və bu məhsulu çoxsahəli istehsalın məqsədi kimi təklif edir. Nəticədə
istehsal və istehlak sferası istehsalın istiqamətləndirilməsinə, nizamlanmasına,
onun inkişafının istiqamətləndirilməsinə imkan qazanır.
Layihə istehsalın iqtisadi ehtiyatlarına uyğun olaraq formalaşan məqsədlər
istehsalın effektiv inkişaf kriterlərinə çevrilir və ictimai norma statusu qazanır.
Beləliklə, istehlak mallarının optimal keyfiyyət səviyyəsinin, optimal
nomenklaturasının müəyyənləşdirilməsi layihə proqnozlarının işlənməsi ilə
başlanmalıdır.
Layihələrdə müxtəlif funksional proseslər - əmək, məişət, istirahət və s. üçün
məmulatlar kompleksi təklif olunmalıdır. Məmulatların keyfiyyət səviyyəsinin
qiymətləndirilməsinin “ağırlıq” mərkəzi bu zaman layihələndirmə sferasına
keçir. Doğrudan da, müəssisədə hazır məhsulların keyfiyyətini qiymətləndirib
sonradan istehsal hazırlığına xeyli vəsait xərclənmiş sənaye nümunələrinin
istehsaldan çıxarılmasının heç bir mənası yoxdur. Aydındır ki, müxtəlif layihə
variantlarını qabaqcadan qiymətləndirib, onlardan ən yaxşılarını seçib tələblərə
cavab verən yüksək keyfiyyətli məhsulların istehsalı şərtsiz məqsədəuyğundur.
Satış bazarında məmulatların rəqabəti, məmulatların lazımsız bir-birini təkrar
etmələri iqtisadi və mühəndis hesablamaları ilə möhkəmləndirilmiş layihə
proqnozlarının rəqabəti ilə əvəz olunmalıdır.
Bədii tərtibat üzrə aparılan ən yaxşı layihələndirmə işləri məmulatların tipli
nomenklaturalarının yaradılmasında nəzərə alınmalı, elmi-tədqiqat və layihə
47
institutlarının işində istifadə olunmalıdır. Bu zaman satış bazarına daxil olan
məmulatların keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi yalnız yeni eksperimental
nümunələrin yoxlanması və ayrı-ayrı keyfiyyət göstəricilərinin dəqiqləşdirilməsi
üçün həyata keçiriləcək.
Layihə - proqnozlardan və iqtisadi modelləşdirmə metodlarından istifadə
istehlak mallarının elmi əsaslandırılmış çeşidinin formalaşmasına imkan
yaradır.
48
NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR
1. Nisbi qiymətləndirmə bir qayda olaraq
istehlak mallarının keyfiyyət
səviyyəsini ifadə etmək, yaxud müxtəlif təyinatlı məhsulları müqayisə etmək üçün
istifadə edilir. Bu halda qiymətləndirmənin nəticəsi vahidin hissələri, yaxud faizlə
ifadə olunur. Keyfiyyət gösəricilərini faizlə, yaxud digər ölçü vahidsiz kəmiyyətlərlə
ifadə etmək üçün differensial üsuldan daha geniş istifadə tövsiyə olunur.
2. Məmulatın istehlak xassələrinin səviyyəsini onun digər xarakteristikalarının
kəmiyyətinə (miqdarına) görə dolayı yolla təyin etdikdə və ya bu göstəricilər özləri
eyni zamanda məmulatın istehlak parametrləri olduqda laboratoriya üsulu ilə
keyfiyyətin qiymətləndirilməsi tövsiyə olunur. Keyfiyyətin qiymətləndirilməsinin bu
üsulunda ölçmə və analiz üçün xüsusi cihazlardan istifadə olunur. Bu üsulun
mahiyyəti ondan ibarətdir ki, burada xüsusi alət və cihazların köməyi ilə mövcud ölçü
vahidlərində ifadə olunmuş qiymətlər tapılır ki, onların da sonradan yoxlanması
mümkün olur.
3. Məhsulların istehlak xassələrinin qiymətləndirilməsinə kompleks şəkildə
yanaşma subyektiv tələb deyildir. Bu, kəskin praktiki ehtiyaclardan, ilk növbədə
verilmiş növdə buraxılan məmulatlardan hamısının ən yaxşı (yaxud ən pis)
olmasını, hansı məmulatların və nə qədər dünya səviyyəsindən geri qalmasını
müəyyənləşdirmək zərurətindən doğan tələbatdır.
4. İstehlak mallarının keyfiyyət səviyyəsinin kompleks qiymətləndirilməsi
müxtəlif məhsul qrupları üçün keyfiyyət göstəriciləri sisteminin göstərilməsi və
elmi əsaslandırılmasına; yalnız ayrı-ayrı göstəriciləri yox, bütünlükdə məmulatın
keyfiyyət səviyyəsini qiymətləndirməyə imkan verən metodların müəyyən
edilməsinə; istehlak mallarının keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsi zamanı
nəticələrin maksimum obyektivləşdirilməsi yollarının tapılmasına imkan verməsi
kimi üstünlüklərə malikdir.
5. Praktiki olaraq istehlak mallarının keyfiyyət səviyyəsinin
müəyyənləşdirilməsi onları yüksək, orta, aşağı sinifli məmulat-etalonlarla
49
müqayisə etməklə, həmçinin onların qüvvədə olan standartların və digər
normativ sənədlərin tələblərinə uyğunluğunu müəyyənləşdirməklə təyin edilir.
6. Keyfiyyət səviyyəsini kompleks qiymətləndirmənin əsas elementlərindən
biri çəki əmsalarının təyin edilməsidir. Hesabat işlərini asanlaşdırmaq üçün
xüsusi cədvəllərdən istifadə təklif olunur. Bu cədvəllərdə ekspert hər bir xassə
üçün çəki əmsalının üstündən xətt çəkir. Bu üsulun üstünlüyü ondan ibarətdir
ki, hər dəfə çəki əmsalı təyin edildikdə qalan çəki əmsallarının cəmini təyin
etməyə ehtiyac qalmır. Ekspert avtomatik olaraq cədvəldən çəki əmsallarının
qalan cəmini bilir.
7. İstehlak mallarının keyfiyyət səviyyəsinin kompleks qiymətləndirilməsinin
vacib elementlərindən biri onların ayrı-ayrı keyfiyyət göstəricilərinin bir kəmiyət
şəklində birləşdirilməsidir. Bunun üçün istifadə olunan üsullardan biri dairəvi
diaqramın köməyi ilə məmulatın əsas üstünlüklərinin müqayisəli təhlilinə əsaslanır.
Bal, yaxud faizlə qiymətləndirilən göstəricilərin qiyməti bu diaqramda qeyd olunur.
Təklif olunan üsul keyfiyyətin kifayət qədər dəqiqliklə qiymətləndirilməsinə, onun
layihələndirilməsində və istehsalında zəif cəhətləri üzə çıxarmağa, keyfiyyətin
yaxşılaşdırılması üçün müvafiq tədbirlər göməyə əlverişli şərait yaradır.
8. Kvalimetriyada orta kəmiyyətin təyin edilməsi üçün optimal düsturun
seçilməsi geniş mübahisə doğurur və hələlik birmənalı şəkildə təyin olunmayıb. Bəzi
mülahizələrə görə orta ədədi, orta həndəsi, orta harmonik kəmiyyətlər müəyyən
mənada ekvivalentdir və orta kəmiyyətin idarə olunması üçün ümumi düsturun
tapılması vasibdir. Orta kəmiyyətin müəyyənləşdirilməsi üçün düstur riyazi
qanunlardan daha çox qiymətləndirmənin mahiyyətinə əsaslanmalı və konkret məsələ
və şərtdən asılı olaraq şəklini dəyişəbilmə xüsusiyyətinə malik olmalıdır.
9. Kompleks göstəricinin tərkib hissələrinin dəyişməsini də nəzərə alan riyazi
asılılıqdan istifadə istehlak mallarının keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsində
nəticələrin dəqiqliyini yaxşılaşdırar.
10. Məxsusi keyfiyyət göstəricilərindən biri olmaqla estetik xassə səviyyəsi
məmulatın ümumi keyfiyyət səviyyəsi ilə dərindən və qanunauyğun şəkildə
bağlıdır. Estetik qiymətləndirmə bir tərəfdən məmulatın insanların estetik
50
tələbatını bilavasitə ödəmək xüsusiyyətini qiymətləndirmək kimi, digər tərəfdən
məmulatın keyfiyyətinin özünəməxsus inteqral qiymətləndirilməsi kimi iştirak
edir.
11. İstehlak mallarının keyfiyyətinin tam və dəqiq qiymətləndirilməsinə
formanın mükəmməllik dərəcəsi ilə təhlil olunan məmulatın dəyəri arasında
uyğunluğun yoxlanması daxil edilməlidir. Məsələyə belə yanaşma göstərir ki,
istehlak mallarının estetik qiymətləndirilməsi zamanı həm əşyanın həqiqi
mükəmməlliyi, həm də onların ifadəlilik dərəcəsi müəyyənləşdirilir. Deməli,
estetik qiymətləndirmə məmulatların həqiqi dəyər mahiyyətini və onun formada
ifadəsini müəyyənləşdirməyə imkan yaradır.
12. Estetik qiymətləndirilmə üçün etalonun seçilməsi qiymətləndirilmənin
məqsədindən və qiymətləndirilmə obyektinin xüsusiyyətlərindən asılıdır. Əgər
bədii layihələndirmə, yaxud bədii – tərtibat işi qiymətləndirilirsə, etalon kimi bu
layihənin proqnozlaşdırılan estetik səviyyəsinə cavab verən ideal obyektlər,
perspektiv modellər və nümunələr götürülə bilər.
13. Forma yaradan əlamətlər üçün çəki əmsalları onların sayından asılı
olaraq müəyyən edilir. Əgər əlamətlərin sayı 7 – 9-dan az olarsa, ekspertlər çəki
əmsallarının cəminin vahidə bərabər olması şərti daxilində onları təyin edirlər.
Əgər əlamətlərin sayı çox olarsa, onlar sayını 7 – 9-dan çox olmamaqla qruplara
bölür və hər bir qrup üçün ardıcıl olaraq çəki əmsalları müəyyəınləşdirilməlidir.
14. Ekspert qiymətləndirilməsi prosesində ekspert rəylərinin bir-birinə
yüksək dərəcədə uyğun gəlməsi qiymətləndirmənin nəticəsinin yekdil və dəqiq
olması üçün çox mühümdür. Ekspertlərin qiymətlərində fərq müxtəlif səbəblərlə
izah oluna bilər: ekspertlərdə olan informasiya, onların istifadə etdiyi
qiymətləndirmə metodları, ekspertlərin sərişdəliliyi, qrupda qarşılıqlı
münasibətlərin xüsusiyyətləri, ekspertlərin məntiqi mühakimə etmək
qabiliyyətləri, onların qiymətləndirmə obyekti ilə tanışlıq dərəcəsi və s..
15. İstehlak mallarının
keyfiyyətinin ekspert metodu ilə qiymətləndirilməsi
təcrübəsində ekspertlərin səriştəliliyinə və onların qiymətləndirilən obyekt haqda
məlumatlı olmalarına spesifik tələblər meydana çıxır. Ekspertlərin
51
qiymətləndirmə obyektləri ilə kifayət qədər yüksək dərəcədə tanış olmaları
onların müəyyən etdiyi qiymətlərin doğruluğu və arqumentləşdirilməsi üçün
xüsusilə mühümdür. Ekspert qiymətləndirməsində müqayisəetmə kriterinin
seçilməsi və onun komissiyanın üzvləri tərəfindən birmənalı başa düşülməsi də
çox mühüm məsələdir. Ekspertlərin əsaslanaraq qiymət üzrə mühakimə
yürütdüyü kriterlərin razılaşdırılması üçün etalon sıraların tərtib edilməsi təklif
olunur.
16. Müxtəlif layihə variantlarını qabaqcadan qiymətləndirib, onlardan ən
yaxşılarını seçib tələblərə cavab verən yüksək keyfiyyətli məhsulların istehsalı
şərtsiz məqsədəuyğundur. Müəssisədə hazır məhsulların keyfiyyətini
qiymətləndirib sonradan istehsal hazırlığına xeyli vəsait xərclənmiş sənaye
nümunələrinin istehsaldan çıxarılması xərclərin həcmini artırır.
52
Ə D Ə B İ Y Y A T
1. Həsənov Ə. P., Vəliməmmədov C. M. , Osmanov T. R. və b. İstehlak
mallarının ekspertizasının nəzəri əsasları: Dərslik. – Bakı : “İqtisad Universiteti”
nəşriyyat, 2003.
2. Həsənov Ə. P., Osmanov T. R., Həsənov N.N. və b. Qeyri-ərzaq mallarının
ekspertizası: Dərslik, I hissə. – Bakı :“İqtisad Universiteti” nəşriyyatı, 2006.
3. Məmmədov N.R. Standartlaşdırmanın əsasları: Dərslik. – Bakı: Elm, 2003.
4. Məmmədov N.R., Ələkbərov E.B., Aslanov Z.Y. və b. Kvalimetriya və
keyfiyyətin idarə edilməsi: Ali məktəblər üçün dərslik. – Bakı: Elm, 2007.
5. Osmanov T.R. Qeyri-ərzaq mallarının əmtəəşünaslığı və ekspertizasının
əsasları: Dərslik. – Bakı: “İqtisad Universiteti” nəşriyyatı, 2014.
6. Казанцева, Н.С. Товароведение непродовольственных товаров: учебник /
Н.В. Казанцева. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Дашков и К, 2009.
7. Кондрашова Е.А., Коник Н.В., Пешкова Т.А. Товароведение
продовольственных товаров: Учебное пособие. - М.: Альфа-М: ИНФРА-М,
2007.
8. Кириллов В.И. Квалиметрия и системный анализ: Учебное пособие. -
М.: ИНФРА-М, 2011.
53
MÜNDƏRİCAT
Səh.
Giriş………………………………………………………………..
4
1.
Keyfiyyətin qiymətləndirilməsi metodları haqqında ümumi
məlumatlar ……….....................................................……………...
6
2.
Keyfiyyət səviyyəsinin kompleks qiymətləndirilməsində çəki
əmsallarının təyin edilməsi metodlarının təhlili …………………
15
3.
İstehlak
mallarının
keyfiyyət
səviyyəsinin
kompleks
qiymətləndirilməsinin metod və prinsipləri ……………………….
21
4.
Məhsulun estetik keyfiyyət göstəricilərinin mahiyyəti …………
29
5.
İstehlak mallarının estetik keyfiyyət göstəricilərinin təyin
olunması məsələlərinin təhlili ……................................................
34
6.
Keyfiyyətin qiymətləndirilməsinin ekspert metodunun
xüsusiyyətləri.....………..…..............................................................
37
7.
İstehlak mallarının keyfiyyət səviyyəsinin və çeşidinin
proqnozlaşdırılması...........................................................................
41
Nəticə və təkliflər..........…………………………………………....
48
Ədəbiyyat……...……………....………………………………….
52
Dostları ilə paylaş: |