Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

 

7

Differensial  metod  məmulatın  keyfiyyət  göstəricisinin  baza  göstəricisi  ilə 

müqayisə  etmək  prinsipinə  əsaslanır.  Bunun  üçün  nisbi  keyfiyyət  göstəricisini 

aşağıdakı düsturla təyin edirlər: 

ib

i

i

P

P

q 

,                                                            (1) 

i

ib

i

P

P

q 

 ,                                                          (2) 

burada, P

i

- qiymətləndirilən məhsulun keyfiyyət göstəricisi; 

      P

ib

- fərdi baza göstəricisidir. 

Birinci  düstur  o  göstəricilər  üçün  istifadə  olunur  ki,  onların  artması  məmulatın 

keyfiyyətinin yaxşılaşmasına səbəb olur (məmulatın məhsuldarlığı, gücü, dəqiqliyi). 

İkinci düstur isə o göstəricilər üçün tətbiq olunur ki, onların azalması məmulatın 

keyfiyyətinin  yaxşılaşmasına  gətirib  çıxarır  (məmulatın  maya  dəyəri,  material 

tutumu, yanacaq sərfi). 

Əgər  göstərilən düsturlarla hesablanmış nisbi  göstəricilər  vahiddən çoxdursa  və 

ya  vahidə  bərabərdirsə,  onda  məhsulun  keyfiyyət  səviyyəsi  etalon  səviyyəyə  

bərabərdir.  Əgər  göstəricilərin  bir  hissəsi  vahiddən  azdırsa,  onda  kompleks  və  ya 

qarışıq metoddan istifadə edərək keyfiyyət səviyyəsini təyin edirlər. 

Məhsulun  keyfiyyət  səviyyəsinin  kompleks  metodla  qiymətləndirilməsi  zamanı 

ümumiləşmiş  keyfiyyət  göstəricisi  anlayışından  istifadə  olunur.  Bu  halda  keyfiyyət 

səviyyəsini  bir  ədədlə  xarakterizə  etmək  olar.  Ümumiləşmiş  göstəricilər  kimi  baş, 

inteqral  və  orta  tarazlaşmış  göstəricilər  tətbiq  edilir.  Bütün  mümkün  olan  hallarda 

qiymətləndirmə üçün  məhsulun əsas təyinatını daha çox əks etdirən baş parametrdən 

istifadə  edilir.  Məsələn,  toxucu  dəzgahının    mühərrikləri  üçün  -  saatlarla  mühərrik 

resursu ( motoresurs), avtomobil şinləri üçün - kilometrlə yürüş, kəsici qurğular üçün 

metrlərlə  kəsmə  məsəafəsi  və  s.  baş  göstəricidir.  Əksər  hallarda  baş  göstərici  ilkin 

göstəricilərlə  funksional  əlaqəli  olur.  Məsələn,  toxucu  dəzgahın  məhsuldarlığı 

aşağıdakı düsturla təyin edilər: 

ф

у

К

П

н

Г





60

,

 

burada,     n - baş valın fırlanma tezliyi, dövr/dəq; 

---

 

8

         P

u 

- parçanın 10 sm əriş üzrə sıxlığı; 

          K

f  

-  dəzgahın faydalı iş əmsalıdır. 

İnteqral  göstərici  məmulatın  istifadəsindən  alınan  faydalı  effekt  və  onun 

istehsalına  və  istismarına  çəkilən  ümumi  xərclər  məlum  olduqda  tətbiq  olunur.  Bu 

göstərici aşağıdakı düsturla təyin edilir: 

и

ъ

ф

ин

Х

Х

Е

К





, 

burada,  E

f   

–    hesabat  dövründə  məmulatın  istehsalından  (istehlakından)  əldə  edilən  

faydalı effekt; 

              X

j

 -  məmulatın yaradılmasına çəkilən xərclər; 

              X

i

  – məmulatın istismarına (istehlakına) çəkilən xərclərdir.  

Keyfiyyətin  baş  və  inteqral  göstəricilərini  təyin  etmək  mümkün  olmadıqda 

məhsulun  keyfiyyət  səviyyəsini  qiymətləndirmək  üçün  aşağıdakı  düsturlarla  təyin 

edilən orta tarazlaşmış göstəricilərdən istifadə edilir:  

a) orta ədədi tarazlaşmış göstərici 

 

и

н

и

Г

и

г

М

Г







1

; 

b) orta həndəsi tarazlaşmış göstərici 

 

 

В

и

М

н

и

г

В







1

 

burada,  q

i

  –  düstur (1) və (2) vasitəsilə hesablanmış nisbi keyfiyyət göstəricisi; 

                    M

i(Q)

    -    ümumiləşmiş  göstəriciyə  (Q)  daxil  olan  i-ci  göstəricinin  çəki   

parametri;  

 

В

и

М

- ümumiləşmiş göstəriciyə (V) daxil olan i-ci göstəricinin çəki parametri; 

 i = 1,2,...n - məhsulun keyfiyyətinin orta tarazlaşmış göstəricisini təşkil edən 

göstəricilərin sayıdır.  

Əgər  çəki  parametrləri     



  M

i

  =  1  şərtini  təmin  edirsə,  bu  halda  onlar  çəki 

əmsalları  adlanır.  Çəki  parametrlərinin  qiymətlərini  ekspert  metodu  ilə  təyin  etmək 

olar. 

Məhsulun  keyfiyyət  səviyyəsinin  qiymətləndirilməsinin  qarışıq  metodu  fərdi 

keyfiyyət  göstəricilərinin  məcmusu  kifayət  qədər  böyük  olduğu  və  hər  bir 

---

 

9

göstəricinin differensial metodla qiymətinin təhlili birmənalı cavab alınmasına imkan 

vermədiyi  hallarda  tətbiq  edilir.  Bu  metod  fərdi  və  kompleks  (qrup)  göstəricilərinin 

birlikdə  tətbiqinə  əsaslanır  və  aşağıdakı  əməliyyatların  ardıcıl  yerinə  yetirilməsini 

nəzərdə tutur: 

• fərdi göstəricilərin müəyyən hissəsini qruplarda birləşdirmək və sonra hər qrup 

üçün  müvafiq  kompleks  göstərici  təyin  etmək.  Ayrı-ayrı  mühüm  göstəriciləri 

qruplarda  birləşdirmək  də  olar.  Onları  bu  halda  fərdi  göstərici  kimi  sonrakı  təhlil 

zamanı istifadə etmək olar; 

•  alınmış  kompleks  və  fərdi  göstəricilər  məcmusu  əsasında  diferensial  metodla 

məhsulun keyfiyyət səviyyəsini qiymətləndirmək. 

Qeyd 

etmək 

lazımdır 

ki, 

məmulatların 

keyfiyyət 

səviyyəsinin 

qiymətləndirilməsində qarışıq metoddan nisbətən az istifadə edilir.  

Müxtəlif cinsli məhsul növləri məcmusunun keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün 

keyfiyyət və qüsurluluq indekslərindən istifadə edilir [3].  

Keyfiyyət  indeksi  (J

k

)  baxılan  dövrdə  buraxılmış  müxtəlif  cinsli  məhsulların 

kompleks  keyfiyyət  göstəricisidir.  Bu  göstərici  həmin  məhsulun  keyfiyyət 

göstəricisinin  nisbi  qiymətlərinin  orta  tarazlaşmış  göstəricisinə  bərabərdir  və 

aşağıdakı düsturla təyin edilir: 

иб

и

н

и

и

к

К

К

Ч

Ъ







1

,

 

burada  Ç

i  

–  i növ məhsulun çəki əmsalı; 

             K

i

  –  i növ məhsulun kompleks keyfiyyət göstəricisi, 

             K

ib

  – i növ məhsulun baza kompleks keyfiyyət göstəricisi,  

             i = 1,2,...n – məhsul növlərinin sayıdır.  

Çəki əmsalı öz növbəsində aşağıdakı kimi təyin edilir:  







н

и

и

и

и

Г

Г

Ч

1

, 

burada  Q

i

  –  buraxılan dövrdə i növ məhsulun qiymətidir.  

Qüsurluluq indeksi  (J

q

) - baxılan dövrdə buraxılmış müxtəlif cinsli məhsulların 

qüsurluluq  əmsallarının  orta  tarazlaşmış  qiymətinə    bərabər  kompleks  keyfiyyət 

---