Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Yüklə 476,43 Kb. Pdf görüntüsü
|
16 cəmiyyətin yeni tələbatını və texniki imkanlarını əks etdirən ideyaların, layihələrin meydana çıxması zəruridir. Məmulatlar o vaxta qədər texniki cəhətdən nümunə kimi əlverişli, faydalı, yaraşıqlı olaraq qalır ki, onların yerinə yeni, daha mükəmməl məmulatlar yaradılsın. 2. Məmulatın keyfiyyətinə kompleks qiymət vermək üçün qabaqcadan onun keyfiyyətini ayrı-ayrı qruplara, xarakteristikalara, göstəricilərə görə diferensial qiymətləndirmək lazımdır. Xüsusi, tək-tək qiymətləndirmədən istifadə etmədən ümumi qiymətləndirmə qeyri-mümkündür. Məmulatlara tələblər nə qədər çox hissə-hissə bölünərsə, kompleks qiymətləndirmənin nəticələri bir o qədər dəqiq olacaqdır. 3. Praktiki olaraq məmulatın keyfiyyət səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi onları yüksək, orta, aşağı sinifli məmulat-etalonlarla müqayisə etməklə, həmçinin onların qüvvədə olan standartların və digər normativ sənədlərin tələblərinə uyğunluğunu müəyyənləşdirməklə təyin edilir. Tərtib edilmiş bu metodiki ilkin şərtlər istehlak mallarının keyfiyyətinin kompleks qiymətləndirilməsinin strukturunu və əsas elementlərini işləməyə imkan yaradır. İstehlak mallarının keyfiyyətinin kompleks qiymətləndirilməsinin strukturu bir qayda olaraq aşağıdakı elementlərdən təşkil olunur: • ayrı-ayrı keyfiyyət göstəricilərinin seçilməsi və onların differensial qiymətləndirilməsi; • bu göstəricilərin bir ölçmə sisteminə gətirilməsi (müqayisə olunacaq şəkildə ifadə olunması); • müəyyənləşdirilmiş keyfiyyət göstəricilərinin çəkilik parametrlərinin tapılması; • məmulatın kompleks keyfiyyət göstəricilərinin əldə edilməsi. Göstəricilərin seçilməsi və onların diferensial metodla qiymətləndirilməsi haqqında məlumatlar yuxarıda şərh olunmuşdur. Odur ki, əvvəlcə qiymətləndirilən bütün keyfiyyət göstəricilərinin müqayisə olunacaq şəkildə ifadə olunmasını nəzərdən keçirək.
17 Göstərilən məsələnin ən sadə həll üsulu bütün keyfiyyət göstəricilərini eyni vahidlər sistemində, məsələn bal ilə, faizlə, manatla ifadə etməkdir. Keyfiyyət göstəricilərinin bal ilə ifadə olunması ya onların bilavasitə bal ilə ölçülməsi ilə, ya da müəyyən vahidlər sistemində ölçülmüş göstəricilərin bal qiymətlərinə çevrilməsi ilə həyata keçirilir. Ölçmələrin nəticələrinin vahidsiz kəmiyyətlərlə (faizlə, vahidin hissələri ilə) ifadə olunması üçün, yuxarıda qeyd olunduğu kimi məhsulun ölçülən və etalon keyfiyyət göstəricilərinin qiymət nisbətinin tapılması üsulundan istifadə edilir. Kompleks qiymətləndirmənin əsas elementlərindən biri çəki əmsalarının təyin edilməsidir. Çəki əmsalı verilmiş keyfiyyət göstəricisinin digər göstəricilər sırasında əhəmiyyətlilik dərəcəsini göstərir [3]. Çəkilik parametrlərini təyin etmək üçün dəyər, ekspert, qarışıq, riyazi-statistik kimi dörd metoddan istifadə edilir.
Çəki əmsalının dəyər metodu ilə təyin edilməsində i-ci xassənin çəkisinə bu xassəni təmin edən pul (yaxud əmək) sərfi arqumentinin S i monoton artan funksiyası kimi baxılır:
Bu asılılıq xətti və ya qeyri-xətti xarakterdə ola bilər, məsələn:
n i i i S S m 1 , burada n i i S 1 - bütünlükdə məhsulun keyfiyyətini təmin etmək üçün sərf olunan xərclərin cəmidir. Ekspert metodu ilə çəki əmsallarının təyin edilməsi təcrübədə geniş yayılmışdır və bu üsullardan biri ilə həyata keçirilir: ranqlama, üstüntutulma, qismən cüt-cüt müqayisə, tam cüt-cüt müqayisə, ardıcıl müqayisəetmə, kombinəetmə [8]. Daha sadə üsul üstüntutulma üsuludur. Bu üsulun əsas şərti belədir: ekspert üstüntutulma prinsipi ilə bütün kriterləri nömrələməlidir, məsələn, 1
18 rəqəmi ilə ən mühüm kriter, 2 rəqəmi ilə əhəmiyyətinə görə 1-dən sonra dayanan kriter və s. Ranqlama üsulunda baxılan əlamətlər müəyyən sayda hissələrə bölünmüş şkala üzrə yerləşdirilir. Ekspert hər bir kriterdən qiymət şkalasının hər hansı bir müvafiq nöqtəsinə xətt keçirməlidir. Qismən cüt-cüt müqayisə üsulunda kriterlər matrisanın ordinat və absisi üzrə yerləşdirilir. Ekspertə ya bu matrisanın hər bir blokunda bu blokun koordinatını təşkil edən iki kriterdən onun rəyinə görə daha qiymətlisini göstərmək, ya da baxılan hal üçün cütlük həddinin daha qiymətlisini ayırmaq təklif olunur. Tam cüt-cüt müqayisə üsulunda kriterlərin siyahısı hər cüt kriterin iki dəfə aşkar edilməsi səbəbindən iki dəfə artır: bir dəfə A – B ardıcıllığı ilə, ikinci dəfə B – A ardıcıllığı ilə. Belə yanaşma kriterlərin qarşılıqlı yerləşməsi ilə bağlı səhvləri istisna edir. Ardıcıl müqayisəetmə üsulunda ekspertə kriterlər siyahısı təklif olunur. O, göstərilən kriteriləri dəyərinə görə ardıcıl yerləşdirməlidir (üstüntutma üsulunda göstərilən kimi). Sonra ekspert bunlardan ən əhəmiyyətlisini seçir və ona maksimal çəki təyin edir, qalan kriterləri isə onların əhəmiyyətliliyinə görə yerləşdirir. Daha sonra o, seçdiyi kriterin aşağı qiymətli qalan bütün kriterlərdən daha əhəmiyyətli olmasını təsdiq edən qərar qəbul edir. Ekspert, əməliyyatları əhəmiyyətinə görə növbəti kriter üçün təkrar edir. Belə tədqiqat işi o vaxta qədər davam etdirilir ki, kriterlərə sonuncu qiymət verilsin. Kombinəetmə üsulunda yuxarıda göstərilən üsullardan hər hansı ikisi istifadə edilir (məsələn, ranqlama və cüt – cüt müqayisə). Burada məqsəd çəki əmsallarını dəqiqləşdirmək və onlara nəzarətdir. Mütəxəssislərin çoxsaylı tədqiqatları göstərmişdir ki, təsvir olunan bütün üsullar eyni səviyyədə etibarlıdır. Ancaq üstüntutulma üsulu vaxt sərfinə görə daha səmərəlidir. Göstərildiyi kimi bir qayda olaraq, ekspertlər çəki əmsallarını təyin edərkən aşağıdakı şərtdən istifadə edirlər [4]:
Yüklə 476,43 Kb. Dostları ilə paylaş:
|