Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

 

21

burada 

i

P

 və 

et

i

P

 - 

i

 və 

i 

 xassələrinin etalon qiymətləridir.  

Onda  belə  ehtimal  etmək  olar  ki,  verilmiş  məmulat  üçün  daha  mühüm  xassələr 

(böyük 

i

m

 qiymətli) daha az əhəmiyyətli xassələrə nisbətən özünün etalon qiymətinə 

yüksək dərəcədə yaxınlaşacaq: 



































et

i

i

i

P

P

f

F

m

, 

burada 

















et

i

i

P

P

f

  - 

i

-  sıra  nömrəli  xassənin 

i

P

  göstəricisinin   

et

i

P

  uyğun  etalon 

qiymətinə yfxınlaşma dərəcəsini göstərən funksiyadır. 

Beləliklə, çəkilik verilən xassə göstəricisinin etalona yaxınlaşma dərəcəsi böyük 

olduqca yüksək olacaq.  

Bir  çox  hallarda  çəki  əmsallarını  təyin  etmək  üçün  sadə  düsturlar  təklif  olunur. 

Məsələn,  çəki  əmsallarını  məmulatın  keyfiyyət  göstəricilərini  əvvəlcə  ranqlayıb, 

sonra  hər  bir  keyfiyyət  gösiəricisinin  sıra  nömrəsindən  istifadə  etməklə    də  təyin 

etmək olar:  

1

2

1











t

t

t

m

i

i

, 

burada  t - 

1

1







n

t

i

olduqda məmulatın keyfiyyət göstəricilərinin sayı; 

      n – ranqlama sırasında keyfiyyət göstəricisinin nömrəsidir. 

Bu halda 

t

m

t

i

i







1

 şərti ödənməlidir. 

 

3. 

İstehlak 

mallarının 

keyfiyyət 

səviyyəsinin 

kompleks 

qiymətləndirilməsinin metod və prinsipləri 

 

Keyfiyyət  səviyyəsinin  kompleks  qiymətləndirilməsi  keyfiyyətin  kompleks 

(ümumiləşdirici)  göstəricisinin  istifadəsini  nəzərdə  tutur.  Bu  metod  o  vaxt  tətbiq 

olunur  ki,  mürəkkəb  məmulatın  keyfiyyət  səviyyəsini  ancaq  bir  göstərici  ilə 

qiymətləndirmək  məqsədəuyğun  olsun.  Ayrı-ayrı  göstəricilərin  bir  kompleks 

göstəricidə  birləşdirilməsi  zərurəti  ancaq  təcrübi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Ümumiləşmiş 

göstərici eyni qrup xassələri xarakterizə edən ayrı-ayrı göstəricilərdən ibarətdir. Belə 

---

 

22

göstəricilər qrupuna, məsələn, etibarlılıq, estetiklik, təhlükəsizlik və s. aid edilir. 

Keyfiyyətin ümumiləşmiş göstəricisi aşağıdakı cür ola bilər [4]: 

 

məmulatın əsas təyinatını əks etdirən ən əhəmiyyətli başlıca bir xassəsi; 

 

ortaçəkili kompleks göstərici; 

 

keyfiyyətin inteqral göstəricisi. 

Kompleks  (ümumiləşdirici)  göstərici  kimi  çox  vaxt  bir  (ən  əsas)  göstərici 

götürülür.  Bu  göstərici,  adətən,  məhsulun  funksional  imkanları  və  təyinatını  əks 

etdirir. Əsas göstəricinin kompleks xarakteri açıq şəkildə görünməyə də bilər. Mahiy-

yətcə,  kompleks  göstərici  kimi,  məsələn,  maşının  mühərrikinin  resursu,  illik 

məhsuldarlıq və başqa buna bənzər xarakteristikalar ola bilər.  

Kompleks keyfiyyət göstəricisi bir neçə tələblərə cavab verməlidir: 

1.  Təmsilçilik  –  keyfiyyəti  qiymətləndirilən  məmulatın  bütün  əsas  xarakteris-

tikaları onda təmsil olunmalıdır. 

2. Həmahənglik –  məmulatın kompleks keyfiyyət  göstəricisinin dəyişməsi ayrı-

ayrı keyfiyyət göstəricilərinin dəyişmələri ilə həmahəng olmalı, bununla yanaşı, digər 

qrup göstəricilərin qiymətləri dəyişməz qalmalıdır. 

3.  Dəyişən  parametrlərə  həssaslıq  (tənqidilik)  –  kompleks  keyfiyyət  göstəricisi 

hər  bir  keyfiyyət  göstəricisinin  dəyişməsinə  dərhal  reaksiya  verməlidir.  Kompleks 

göstərici  bütün  göstəricilərin  qiymətlərinin  funksiyasıdır  və  onun  həssaslığı  bu 

funksiyanın  birinci  törəməsi  ilə  təyin  olunur.  Göstəricilərdən  birinin  qiyməti 

buraxılan həddi aşdığı halda kompleks göstəricinin qiyməti xüsusən həssas olmalıdır. 

Bu  halda  kompleks  göstərici  özünün  ədədi  qiymətini  əhəmiyyətli  dərəcədə 

dəyişməlidir. 

4.  Normalaşdırılmaq  –  kompleks  göstəricinin  ədədi  qiyməti  keyfiyyətin  nisbi 

göstəricilərinin  ən  böyük  və  ən  kiçik  qiymətləri  ilə  məhdudlaşdırılır.  Bu  tələb 

kompleks  göstəricinin  ölçü  şkalasının  hədlərinin  normalaşdırılması  zərurətini 

müəyyən edir. 

5.  Müqayisəlik  –  keyfiyyətin  kompleks  qiymətləndirilməsi  nəticələrinin  eyni 

metodla  hesablanması  təmin  edilməli,  ayrıca  göstəricilər  isə  ölçüsüz  kəmiyyətlərlə 

ifadə edilməlidir. 

---

 

23

Natural  ölçülərin  ölçüsüz  qiymətlərə  keçməsi  xüsusi  çevrilmələr  vasitəsilə 

aparılır. Məsələn, çox vaxt belə xətti asılılıq istifadə olunur: 

kP

q 

, 

burada q – göstəricinin ölçüsüz vahidlərlə (bal və ya hissə) qiyməti;  

  P  –  göstəricilərin  natural  vahidlərlə  qiyməti;  k  –  çevrilmə  əmsalıdır.  Bir 

qayda olaraq:  

a

y

a

y

P

P

q

q

k







, 

burada 

y

q

 və 

a

q

, 

y

P

 və 

a

P

 – göstəricilərin ölçüsüz və natural vahidlərlə qiymətlərinin 

uyğun olaraq yuxarı və aşağı həddləridir. Çox vaxt 

10

,

1



q

 və s., 

0



a

q

 qəbul edilir. 

Xətti  asılılığın  istifadə  edilməsi  natural  ölçü  vahidi  ilə  ifadə  olunmuş  ayrıca 

göstəricinin  ölçüsüz  göstəriciyə  çevrilməsini  sadələşdirir.  Lakin  bəzi  hallarda  qeyri-

xətti  funksional  asılılıq 

 

P

f

q 

  qəbul  etmək  zərurəti  yaranır.  Belə  asılılığın 

düsturunda  P    göstəricisinin  dəyişməsi  eksperimentlər  və  ya  müşahidələr  əsasında 

müəyyən edilir. 

Məhsulun  keyfiyətinin  kompleks  qiymətləndirilməsinin  vacib  elementlərindən 

biri  istehlak  mallarının    ayrı-ayrı  keyfiyyət  göstəricilərinin  bir  kəmiyət  şəklində 

birləşdirilməsidir. Bunun üçün bir neçə üsuldan istifadə olunur ki, onlardan daha genş 

tətbiq olunanları nəzərdən keçirək. 

Məhsulun  keyfiyətinin  kompleks  qiymətinin  tapılmasının  sadə  üsulu  aşağıdakı 

düsturdan istifadəyə əsaslanan üsuldur. 







n

i

i

K

K

1

, 

burada 

K

 – keyfiyyətin kompleks göstəricisi; 

i

K

 - 

i

-sıra nömrəli xassənin göstəricisi; 

n

 - məmulatın keyfiyyət səviyyəsini xarakterizə edən və nəzərə alınan ayrı-ayrı 

xassələrin sayıdır.  

Məhsulun    ayrı-ayrı  xassə  göstəricilərinin  birləşdirilməsinin  digər  üsulu 

aşağıdakı düsturla orta kəmiyyətin tapılmasıdır: 

---