25
Adətən işi, bilənə ona görə tapşırırlar ki, iş bilənlərin qəbul
etdikləri qərarlar daha xətasız olurlar. Bu problemlə maraqlanan-
lar üçün Matias Helmkenin bestseller olan: “Qərar qəbul
etməni öyrənirik. Tez, dəqiq, düzgün”- kitabı ilə tanış olmağı
məsləhətdir.
Hollandiyalı alim Eduard de Bona hesab edir ki, gənclər
arasında söz sahibi o kəsdir ki, qolu qüvvətlidir. Yaşlılar arasında
söz sahibi o kəsdir ki, vəzifəsi yüksəkdir. Bu səbəbdən də düzgün
qərar çox vaxt kənarda qalır, bu isə cəmiyyətin inkişafını ləngidir.
Beləliklə, əgər düzgün qərar qəbul etmənin elmi əsaslarını
öyrənsək, qazancımız ölçüyə sığmaz.
Tarixin təkəri
Həm dövlət, həm də fərd və toplum üçün düzgün qərar
qəbul etmək fundamental əhəmiyyət kəsb edir. Çünki, silsilə
düzgün qərar qəbul etməklə dövlət güclü dövlətə, fərd isə güclü
şəxsiyyətə çevrilir. Ancaq bu sadə və bəşəri dəyəri işlək hala
gətirmək çox da asan iş deyildir.
Son yüz ildə dünyanın arzu olunmayan istiqamətdə inkişaf
etməsindən çox danışılır. Đki dünya müharibəsi, qlobal istiləşmə
və şimal buzlaqlıqların əriməsi, ekoloji problemlərin yaranması,
iqtisadi inkişaf ilə mənəvi inkişafın arasında harmoniyanın
pozulması (və nəticədə mənəvi səviyyənin ilbəil aşağı düşməsi),
insanı baxımdan nisbətən ədalətli quruluşlarının dağılması, ikili
standartlar və sairələr bəşəriyyətin inkişafında qüsur və xətaların
çox olduğunu göstərir.
Bütün bu xətalar qlobal və lokal səviyyədə səhv qərarların
qəbul olmasının nəticəsindən törəyir. Haqq nahağa qalib gələ
bilmir. Dünya sanki gücdən düşüb, onun ədalət potensialı tükən-
məkdədir. (Qarabağ problemi buna misaldır. 15 ildən çoxdur ki,
BMT-nin 4 qətnaməsi yerinə yetirilmir). Dünyanın dərdi, dərma-
nından çoxdur. SSRĐ-nin xarici siyasətinin konsepsiyasında
buraxılan səhv qərarları da misal göstərmək olar. Belə ki, bu
nəhəng dövlət yarım əsr müddətində iqtisadi potensialının çox
hissəsini xərcləyərək, Afrikada və digər qitələrdə özünəbənzər
26
dövlətlər qurmağa cəhd edirdi və nəticədə özü dağıldı. Xərclədiyi
var-dövlət də yanıb kül oldu. Məşhur bir kəlamda deyilir ki,
“cinayət səhv deyil, səhv isə cinayətdir”. Təəssüf doğuran odur ki,
bəşəriyyət cinayət tərkibli səhv qərarların qəbuluna laqeyddir.
Tarixi səhv qərarlar araşdırılmır, onların səbəbkarları ictimai
qınağa tutulmur. Məlumdur ki, Qarabağ problemi 20 il öncə nə
Bakıda, nə də Yerevanda yarandı. Bu problemin ideya müəllifi və
yaranma məkanı məlumdur. Qarabağ problemin müəllifi M.Qor-
boçov dünyanı gəzərək kef edir, Cənubi Qafqaz əhalisi isə barıt
çəlləyi üzərində və zillət içərisində yaşayır. “Tarix insanlardan
daha kinlidir” ifadəsi də gücdən düşüb. Onun kini-zadı qalmayıb,
qalsaydı M. Qorboçova bir bəşəri məhkəmə qurardı.
Bu qorxusuzluq mühiti növbəti tarixi səhvlərin təkrarlanma-
sına şərait yaradır. Tarixin təkəri düz istiqamətdə fırlanmır. Bu
səbəbdən də dünyanın sonunun yaxınlaşdığını güman edənlər də
az deyildir. Đslam dünyasında da imam Mehdi Sahibi Zamanın
tezliklə zühur edəcəyinə və yerdə nizam-intizam yaradacağına
inananlar vardır.
Bir Qərb mütəfəkkiri son yüz ilin inkişaf mənzərəsini belə
səciyyələndirmişdi: Axırıncı ağac kəsiləndə, axırıncı balıq tutulan-
da, axırıncı çay zəhərlənəndə insanlar başa düşəcəklər ki, pulu
yemək olmur.
Qərarın düzlüyünə zamanın təsiri
“Tez qəbul olunmuş qərarlar səhvdir”
Sofokl
Tez-tez “ən böyük hakim zamandır” ifadəsini eşidirik.
Çünki, o, hər bir hadisəni aşılayaraq, onun daxili quruluşunu, real
üzünü üzə çıxarır. Zamanın qərarın düzgünlüyünə təsir edən
başlıca faktor olduğu şübhə doğurmadığı üçün ona daha diqqətlə
nəzər salaq.
Təbiətşünaslıqda böyük əhəmiyyət kəsb edən, Heyzenberq
tərəfindən kəşf edilən və Nobel mükafatına layiq görülən “qeyri-
27
müəyyənlik prinsipi”nin məğzi bundan ibarətdir ki, elementar zər-
rəciklərin impulsu nə qədər dəqiq (xətasız) ölçülərsə, onun fəzada
yeri bir o qədər qeyri-dəqiqdir. Və ya tərsinə, hissəciyin yeri
fəzada nə qədər dəqiq təyin edilərsə, onun impulsunun qiyməti bir
o qədər qeyri-müəyyəndir.
Təbiət hadisələri üçün doğru olan bu prinsipə analoji
qanunauyğunluq cəmiyyət hadisələri üçün də formalaşdırmaq
mümkündür. Məlumdur ki, hər bir problemin düz və səhv həlləri
mövcuddur. Jan Jak Russoya görə, “düzlüyə gedən yol bir, səhvə
gedən yol mindir”.
Misal üçün fərz edək ki, bir çay üzərindən körpü tikmək
lazımdır. Şübhə yoxdur ki, körpünü çay üzərində yüz yerdə
tikmək olar. Körpünün eni, uzunluğu, hündürlüyü ilə bağlı çox-
saylı variantlar da təklif etmək olar. Aydındır ki, bu variantların
biri düz, bir qismi kvazidüz, bir hissəsi səhv, qalanları isə çox
səhvdir. Ən düz variantı tapmaq mümkün olsa, onda qəbul edilən
qərarın xətası da ən az olar. Yəni qəbul edilmiş cari qərar, mütləq
düz qərara yaxın olmalıdır. Ən səhv variant seçiləndə (misal üçün
bir lətifədə deyilən kimi, körpünü çay üzərində yox, çay boyunca
tikmək), onda qərarın xətası maksimum olar. Deməli, düz qərarı
tapmaq üçün çox ölçüb-biçmək, araşdırma aparmaq lazımdır.
Başqa sözlə desək, düşünmə zamanını geniş götürmək lazımdır.
Mütləq düzgün qərar ilə cari qərarın arasındakı fərqi
“qərarın xətası” adlandıraq. Aydındır ki, qərarın xətası azaldıq-
ca mütləq düzgün qərara yaxınlaşarıq. Əksinə, xəta çoxaldıqca
düzgün qərardan uzaqlaşırıq. Qərarın düz və səhv olması düşünmə
zamanından asılıdır. Düşünmə müddəti çox olarsa, qərarın xətası
azalar. Deməli, qəbul ediləcək qərarın xətasız və ya az xətalı
olması üçün, hadisə geniş və müəyyən bir zaman intervalında
araşdırılmalıdır. Deyilənlərə əsaslanaraq, Heyzenberqin qeyri-
müəyyənlik prinsipinə uyğun, belə bir qanunauyğunluq formalaş-
dırmaq olar:
Cəmiyyətdə baş verən hadisələr nə qədər geniş zaman
intervalında öyrənilərsə, onda hadisə ilə bağlı qəbul edilən qərarın
Dostları ilə paylaş: |