Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi baki döVLƏt universiteti

1.Tarixi-mədəni qoruqların yaradılması şərtləri və təşkili formaları

Təbiət qoruğu (həmçinin təbii qoruq, heyvanlar aləminin sığınacağı, təbiət qo-ruğu, biosfer qoruğu və ya bioqoruq, təbii və ya təbiət qoruğu və ya təbiəti mühafi-zə zonası kimi də tanınır) flora, fauna, geoloji və ya digər xüsusi maraq doğuran xüsusiyyətlər üçün əhəmiyyət kəsb edən qorunan ərazidir hansi ki tədqiqat üçün xüsusi imkanlar təmin edir. Onlar bəzi ölkələrdə dövlət qurumları və ya xeyriy-yə təşkilatları və tədqiqat institutları kimi özəl torpaq sahibləri tərəfindən təyin oluna bilər. Təbiət qoruqları yerli qanunların verdiyi mühafizə səviyyəsindən asılı olaraq müxtəlif IUCN kateqoriyalarına bölünür. Normalda isə təbiət parkından daha ciddi qorunur. Müxtəlif yurisdiksiyalar qanunvericilikdə və qoruqların rəsmi adlarında ekoloji mühafizə zonası və ya xüsusi mühafizə olunan ərazi kimi digər terminologiyadan istifadə edə bilər. Hindistan, İndoneziya və Afrika ölkələrində nəsli kəsilmə təhlükəsi olan daha çox növ təbii komplekslər qoruqlarda saxlanı-lır.19-cu əsirdən etibarən heyvan,bitki və s. təbii komplekslərin nəsli kəsilməsin deyə qoruqlar yaradıldı.⁶ 1912-ci ildə Çarlz Rotşild Təbiət qoruğun təşfiqi cəmiy-yətini qurdu. O, ilk olaraq Britaniyada vəhşi təbiət üçün ən yaxşı yerləri axtarmaq və onları təbiət qoruğu kimi tanıtmaq ideasını irəli sürdü.⁷

Heyvanlar üçün qorunan ərazilərin yaradılması və saxlanmasına təxminən bəra-bər olan mədəni təcrübələr qədim dövrlərə gedib çıxır, Seylon kralı Tissa eramız-dan əvvəl 3-cü əsrdə dünyanın ən erkən vəhşi təbiət qoruqlarından birini qurmuş-dur.⁸ Erkən rezervasiyaların çox vaxt dini əsasları var idi, buna Qərbi Afrikanın insanlara qadağan olunmuş, ora getdikləri təqdirdə mənəvi hücumla təhdid edilən "şər meşə" əraziləri misal çəkmək olar. İnsanların girişindən tutmuş balıq ovu və ova qədər qadağan olan müqəddəs ərazilər dünyanın bir çox qədim mədəniyyətlə-ri tərəfindən tanınır.⁹

Dünyanın ilk müasir təbiət qoruğu 1821-ci ildə təbiətşünas və tədqiqatçı Çarlz Uoterton tərəfindən Qərbi Yorkşirdəki Uolton Halldakı mülkünün ətrafında yara-dılmışdır. O, parkını brakonyerlərə qarşı bağlamaq üçün üç mil uzunluğunda, 9 fut hündürlüyündə divarın tikintisinə 9000 funt sterlinq xərcləyib.¹⁰ Ağaclar əkə-rək və bayquşların yuva qurması üçün gövdələri oyaraq quşların həyatını təşviq etməyə çalışdı.

Waterton sığırçınları, qərb qarğalarıvə qum martinləri saxlamaq üçün süni yuva qutuları icad etdi və İtaliyadan balaca bayquşları gətirməyə uğursuz cəhd etdi.¹¹ Vaterton yerli insanlara öz qoruğuna daxil olmağa icazə verdi və Devid Attenboro onu “təbii dünyanın nəinki böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini, həm də onun qorunma-ğa ehtiyacı olduğunu anlayan ilk insanlardan biri” kimi təsvir etdi. Bəşəriyyət bu-na getdikcə daha çox tələblər qoyur.¹²

Drachenfels müasir Almaniyada ilk dövlət tərəfindən təyin edilmiş təbiət qoru-ğu kimi qorunurdu;1836-cı ildə Prussiya Dövləti tərəfindən onu sonrakı karxana-lardan qorumaq üçün satın alındı.

İlk böyük təbiət qoruğu ABŞ-ın Vayominq şəhərindəki Yelloustoun Milli Parkı, ardınca Avstraliyanın Sidney yaxınlığındakı Kral Milli Parkı və İmperator Rusi-yasının Barquzin Təbiət Qoruğu, federal hökumət tərəfindən tamamilə elmi tədqi-qat üçün yaradılmış zapovedniklərdən birincisi idi.¹³

Yasaqlıqlar üçün ümumi bir sistem təmin etmək üçün çoxsaylı qeyri-kommer-siya heyvan qoruqlarına və sığınacaqlarına nəzarət edən bir neçə milli və beynəl-xalq təşkilat var. Onların arasında Amerika Yasaqlıq Assosiasiyası ekzotik vəhşi təbiətə qulluq etmək üçün müxtəlif obyektlərə nəzarət edir və onlara kömək edir.¹⁴ Son bir neçə ildə ziyarətgahların sayı əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır.

Qoruq aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirir:

1.Qoruq ərazisində dövlət nəzarətini həyata keçirir.

2.Qoruq sahəsinə aid proqnozlaşdırma və planlaşdırma işlərini təşkil edir və qo-ruğun inkişafını təmin edir.

3.Qoruğun idarə edilməsi ilə bağlı müvafiq planlar hazırlayır, Qoruqları İdarəet-mə Mərkəzi ilə razılaşdırır və həyata keçirir.

4.Qoruq ərazisindəki rekreasiya zonalarını, yaşıllaşdırma sahələrini və nəqliyya-tın hərəkətini müvafiq qaydada təşkil edir, abidələrə yaxın olan və ya onların mü-hafizə zonasından keçən yol sahələrində boru kəmərlərinin, elektirik xətlərinin və digər kommunikasiyaların, eləcə də nəqliyyat vasitələrinin hərəkəti abidələrin qo-runmasına təhlükə yaratdıqda, onların məhdudlaşdırılması və ya qadağan edilmə-si üçün Qoruqları İdarəetmə Mərkəzi ilə birgə qanunvericiliyə uyğun qaydada təd-birlər görür.

5.Tarix və mədəniyyət abidələrində aparılan konservasiya, inşaat-möhkəmləndir-mə, abadlıq, bərpa, rekonstruksiya, regenerasiya işlərinin səviyyəsinin artırılması və onların istifadəyə uyğunlaşdırılması üzrə layihə təkliflərini Qoruqları İdarə-etmə Mərkəzinə təqdim edir.¹⁵

Hazırda Azərbaycanda 893 min hektar sahəni əhatə edən mühafizə olunan təbiət əraziləri fəaliyyət göstərir. Bunlardan 10 mill park, 10 dövlət təbiət qoruğu, 24 dövlət təbiət yasaqlığıdır. Ümumilikdə, xüsusi mühafizə olunan təbiət ərziləri öl-kə ərazisinin 10,31 %, ayrılıqdan milli parklar ölkə ərazisinin 4,87%, dövlət təbiət qoruqları 1,39%, dövlət təbiət yasaqlıqları isə 4,04 %- ni təşkil edir.