Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün

İXTİSARLAR:

A-d. – Ana dli

X-d. – Xarici dil

Az-d. – Azərbaycan dili (təlim digər dillərdə olan məktəblərdə)

Riy. – Riyaziyyat

İnf. – İnformatika

H-b. – Həyat bilgisi

Tex. – Texnologiya

Mus. – Musiqi

F-t. – Fiziki tərbiyə

T-i. – Təsviri incəsənət

II . Təlim strategiyaları
2.1. İnformatika təliminin təşkilinə verilən əsas tələblər
Müasir dövrdə pedaqoji prosesin təşkilinə verilən əsas ümumdidaktik tələblər aşağıdakılardan ibarətdir:

• 
  Pedaqoji prosesin tamlığı
  
• 
  Təlimdə bərabər imkanların yaradılması
  
• 
  Şagirdyönümlülük
  
• 
  İnkişafyönümlülük
  
• 
  Fəaliyyətin stimullaşdırılması
  
• 
  Dəstəkləyici mühitin yaradılması
  

İnformatika təlimini səmərəli qurmaq üçün ümumi prinsiplərlə yanaşı, aşağıdakı metodik tələblərin nəzərə alınması da məqsədəuyğun hesab edilir.

1. 
   İnformativ-kommunikativ mədəniyyətin formalaşması;
   
2. 
   Alqoritmik və məntiqi təfəkkürün inkişafı.
   

1. 
   İnformativ-kommunikativ mədəniyyətin formalaşması. İnformatika təlimi prosesində kompüter bacarıqlarının formalaşması üzərində iş aparılır. Şagirdlər ilkin olaraq kompüter texnologiyasına yiyələnirlər. Kompyuter vasitəsilə müəyyən informasiyaları toplamaq, başqalarına çatdırmaq üçün bacarıqlar əldə edirlər. Onlar İKT-nin mətn və qrafiki redaktorlar, kompüter telekommunikasiyası, multimediya texnologiyaları və ş. vasitələri tətbiq etməklə ümumi təyinatlı proqramları həyata keçirirlər. Həmin proqramlarla işləmək hər bir şagirdin ümumi informativ- kommunikativ mədəniyyətinin səviyyəsini, habelə digər fənlər üzrə tapşırıqların yerinə yetirilməsi zamanı kompyuterlərdən istifadə bacarıqlarına hansı dərəcədə yiyələndiyini göstərir.
   
2. 
   Alqoritmik və məntiqi təfəkkürün inkişaf etdirilməsi. Fənnin tədrisi zamanı qoyulmuş məqsədə çatmaq, onu həyata keçirmək üçün müxtəlif yanaşmaların öyrənilməsi yaranmış vəziyyətdən çıxmaq üçün mülahizə yürütmə, məntiqi əsaslandırma və düşünmə bacarıqlarının aşılanmasına xidmət göstərir. Şagirdlər gündəlik həyatda həm sadə, həm də mürəkkəb məsələlərlə qarşılaşır və bu məsələləri həll etmək üçün müxtəlif qayda və qanunların nizamlı ardıcıllığından istifadə edirlər. Bu zaman onlar alqoritmik yanaşma tərzindən istifadə etməli olur, hər hansı məqsdə çatmaq üçün hərəkətlər ardıcıllığını panlaşdırırlar. Bütün bunların yerinə yetirilməsində alqoritmik və məntiqi təfəkkürün inkişaf etdirilməsi zəruri tələb kimi meydana çıxır.
   

2.2. Təlimin təşkilinin forma və üsulları barədə tövsiyələr
Son zamanlar ümumtəhsil məktəblərində interaktiv (fəal) təlim daha geniş tətbiq edilir. Təlim keyfiyyətinin artırılmasına hərtərəfli imkanlar yaradan interaktiv metodlar müəllimlərə sadəcə olaraq bilikləri ötürən deyil, biliklərin əldə edilməsində təhsil alanlara istiqamət verənlər kimi yanaşılmasına zəmin yaradır. Müəllimlərin əsas fəaliyyəti şagirdlərin idraki və yaradıcı tələbatlarının ödənilməsinə, tədqiqatçı kimi formalaşmalarına, onların özünü realizə etmələrinə yönəlir. Fəal təlim metodlarının tədris prosesinə tətbiq edilməsi şagirdlərdə daim dəyişən şəraitə uyğunlaşmaq, sərbəst düşüncə və təfəkkür tərzinə yiyələnmək, bilikləri müstəqil mənimsəmək, problemin həlli üçün əməkdaşlığa hazır olmaq və digər bu kimi vacib bacarıqların formalaşdırılmasına imkan yaradır.

İnformatika təlimində aşağıdakı forma və üsullardan istifadə olunması məqsədəuyğun hesab edilir:

Dərs-diskussiya. Bu tipli dərslərdə şagirdlər müzakirə olunan məsələyə dair öz fikirlərini çatdırır, onları sübut etməyə çalışır, faktları təhlil etməklə problemin həlli yollarını təklif edirlər. Müzakirə zamanı iştirakçılar bir – birini dinləməyi, arqumentli danışmağı, başqalarının fikirlərinə hörmətlə yanaşmağı, reqlamentə riayət etməyi öyrənirlər.

Debat-dərslər qoyulmuş məsələnin izahına yönələn və konkret cavab tələb edən suallar əsasında keçirilən müzakirə xarakteri daşıyır. İştirakçı cütlər problemin müzakirəsi zamanı əvvəlcə müsbət, sonra isə mənfi cavabları əsaslandıran 4-5 dəlil göstərirlər . İştirakçı tərəflər öz mövqelerinin müdafiəsi üçün əsaslı arqumentlər göstərməlidirlər.

Müzakirə-dərslər müəyyən bir problem ətrafında ideyaların, məlumatların, təəssüratların və təkliflərin mübadiləsi prosesidir. Müzakirələrin daha effektiv keçirilməsi üçün şagirdlər mövzu ilə bağlı lazımi bilik, bacarıq və vərdişlərə malik olmalıdırlar. Bu tipli dərslərdə şagirdlərin müstəqil fikir söyləmək, ünsiyyət qurmaq, ümumiləşdirmə aparmaq bacarıqlarının formalaşdırılması və tənqidi təfəkkürün inkişafı təmin edilir.

Beyin həmləsi üsulundan şagirdlərin qrup şəklində hər hansı bir problemin həllinə cəlb olunmasında geniş istifadə edilir. Prosesdə bütün fikir və təkliflər qeyd edilir, lakin onlara ayrı-ayrılıqda münasibət bildirilmir. Əsas diqqət fikir və ideyaların toplamasına və sonda onların qiymətləndirilməsinə verilir. Bu üsulun əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, şagirdlər ideya axtarışına yönəldilir, onlarda təklif və ideyaların ekspertizasını aparmaq bacarıqları formalaşır.

Rollu oyun formalı dərslərdə konkret bir problemə müxtəlif münasibət və yanaşma tərzləri müəyyənləşir. İştirakçılar hadisəni rolunu ifa etdiyi personajın mövqeyindən qiymətləndirirlər. Rollu oyun iştirakçilara problemə digər şəxsin gözü ilə baxmağa, stereotiplərdən uzaqlaşmağa və yeni davranış modellərinə yiyələnməyə imkan yaradır. Bu tipli dərslər ibtidai təhsil pilləsində sadə alqoritmlərin izahı, sadə əməliyyatların icrası, kompyuterlə davranış bacarıqlarının formalaşdırılması zamanı faydalı ola bilər.

Yarış tipli oyun xarakterli dərslər şagirdlərin təlim nailiyyətlərinin stimullaşdırılması ilə onlarda öyrənməyə, yeni bacarıqlar qazanmağa həvəs yaradır.

İnformatika fənni üzrə belə dərslər sadə qrafiki redaktorda adi rəsmlər çəkilməsi, onların redaktə edilməsi, verilmiş qaydalardan istifadə edərək sxemlər, mozaikalar, fiqurlar, təsvirlər qurulması, sadə mətn redaktorunda adi mətnlər yığılması və onların redaktə edilməsi kimi bacarıqların inkişafında geniş tətbiq edilə bilər.

Modelləşdirmə üsulu ciddi problemi əhatə edən hər hansı bir mücərrəd və ya uydurma hadisənin canlandırılması və bunun vasıtəsilə problemin həllidir. Bu hadisə çox zaman real həyatda baş verən hadisənin sadələşdirilmiş nümunəsi olur. Problemi həll etmək üçün iştirakçılar həyatda və bu hadisədə rast gəldikləri müəyyən rolları ifa edirlər. Lakin rolların ifası tam sərbəstdir və onun nəticəsində alınan problemin həllini heç kəs əvvəlcədən proqnozlaşdıra bilmir. Nəticələr rolun ifasından asılıdır.

Modelləşdirmə zamanı şagirdlərə bu rolun ifasında öz nöqteyi-nəzərindən çıxış etməyə icazə verilir. Bu modeldən sadə hərəkət və hadisələrin izah edilməsi, onların baş vermə ardıcıllığında səhvlərin tapılması, buraxılmış addımın müəyyən edilməsi zamanı istifadə edilə bilər. Modelləşdirmə şagirdlərdə problemi tapmaq, təhlil aparmaq, alternativ hərəkətləri qiymətləndirmək, qərarları qəbul edilmək bacarıqlarını aşılayır.

Layihələrin hazırlanması üsulu müəyyən nəticələrə əsaslanan layihənin təqdim olunması və müdafiəsi yolu ilə şagirdlərin yaradıcı, məntiqi təfəkkürünün inkişafına, müstəqil düşüncə, təhliletmə və əqli nəticə çıxarma qabiliyyətlərinin təşəkkülünə zəmin yaradır.

Tədris prosesində layihələrin hazırlanması metodundan effektiv istifadə edilməsi müəllimin yüksək təcrübəyə malik olması ilə əlaqədardır.

2.3. Müəllimin təlim fəaliyyətinin planlaşdırılmasına dair nümunələr
I sinif

Mövzu: İnformasiya nədir?

Məqsəd:

• 
  Ətraf aləm haqqında informasiya vermək
  
• 
  İnformasiya seçmək və qruplaşdırmaq bacarığı formalaşdırmaq
  
• 
  Kommunikativ bacarıqları inkişaf etdirmək (st. 1.1.2; 1.1.4.)
  

İnteqrasiya: H-b. 1.1.2.

Dərsin tipi: Yeni bilik verən dərs

Dərsin forması: Müzakirə

Üsullar: Beyin həmləsi, şəkillər üzrə iş

Təchizat: Dərslik, şəkillər, işçi vərəqələri, kompyuter

Dərsin mərhələləri:

• 
  Motivasiya: Kompyuterdə müxtəlif növ infornmasiya mənbələri nümayiş etdirilir. Şagirdlərə belə bir sualla müraciət olunur: “Bunlar bizə nə üçün lazımdır?”.
  
• 
  Problemin həlli: Şagirdlər 4 qrupa bölünür: I qrupa televizor, II qrupa radio, III qrupa jurnal və ya qəzet, IV qrupa kompyuter şəkilləri verilir. Qruplara məlumat mənbəyi olan bu şəkillərdən hansı məqsədlə istifadə olunması barədə kiçik mətnlər (şifahi) qurmaq tapşırılır. Qruplar verilmiş tapşırıqlar üzərində iş aparır. Qrup üzvləri cavabları təqdim edir. Müəllim təqdimatdan açar sözləri (oxudum, gördüm, dinlədim və s.) seçir və həmin sözlərə istinad edərək informasiyanı necə əldə etmək barədə məlumat verir.
  
• 
  Qiymətləndirmə: Qrup üzvlərinin cavabları müəllim tərəfindən rəğbətləndirmə yolu ilə qiymətləndirilir.
  
• 
  Ev tapşırığı: Yaşadığı məhəllə haqqında məlumat toplamaq.
  

II sinif
Mövzu: Oxşar və fərqli əlamətlər

Məqsəd:

• 
  Əlamətlərin oxşarlıq və fərqliliyi haqqında məlumat vermək
  
• 
  Əlamətləri fərqləndirmək bacarığı formalaşdırmaq
  
• 
  Məntiqi təfəkkürü inkişaf etdirmək (st.1.2.3.)
  

İnteqrasiya: H-b. 1.1.1; Riy. 3.2.2; 4.1.2; A-d. 1.2.1; 1.2.3.

Təchizat: Dərslik, şəkillər, işçi vərəqələri, kompyuter

Dərsin tipi: Yeni bilik verən dərs

Dərsin forması: Müzakirə

Üsullar: Venn diaqramı

Dərsin mərhələləri:

• 
  Motivasiya: Müəllim şagirdlərə “Siz bir-birinizdən nə ilə fərqlənirsiz?” sualı ilə müraciət edir. Sual ətrafında diskussiya aparılır. “Bu oxşarlıq və fərqləri daha nələrdə müşahidə etmək olar?” sualı qoyulur.
  
• 
  Problemin həlli: Şagirdlərə müxtəlif quş və bitki şəkilləri və Venn diaqramı çəkilmiş işçi vərəqləri paylanır. Oxşar şəkillər qruplaşdırılır. Quş şəkli olan qruplara ev və çöl quşlarının, bitki şəkli olan qruplara isə otaq və bostan bitkilərinin oxşar və fərqli cəhətlərini işçi vərəqlərində qeyd etmək tapşırılır. Qrup liderləri cavabları təqdim edir. Cavablar müəllim tərəfindən ümumiləşdirilir.
  
• 
  Qiymətləndirmə: Qrupdakı fəaliyyətə görə şagirdlər bir-birini, müəllim isə qrupları qiymətləndirir.
  
• 
  Ev tapşırığı: Ev əşyalarını oxşar cəhətlərinə görə qruplaşdırmaq.
  

III. Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi

Qiymətləndirmə və onun prinsipləri. Fənlər üzrə məzmun standartlarının müəyyən olunmasında əsas məqsəd həmin standartların hər bir şagird tərəfindən mənimsənilməsi istiqamətində hədəflərin təyin edilməsidir. Qəbul edilmiş standartlara uyğun bilik və bacarıqlara nail olmaq üçün hər bir şagirdin fəaliyyəti fasiləsiz stimullaşdırılmalı, onların daha yüksək səviyyəli standartları mənimsəməsi üçün zəruri şərait yaradılmalıdır. Optimal vəziyyətdə heç bir şagirdin tədris ili boyunca geri qalmasına imkan verilməməli, əksinə, hər bir şagirdin irəliləməsi diqqət mərkəzində olmalıdır. Bu baxımdan şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi davamlı, dinamik və bir çox hallarda rəsmi olmayan prosesdir. Bu prosesdə müəllimlərin şagirdlər üzərində müşahidəsi, şagirdlərin sinif işləri və ev tapşırıqlarını yerinə yetirmələri, yazılı və şifahi cavabları əhəmiyyətlilik baxımından eyni dərəcədə vacibdir.

Düzgün həyata keçirilmiş qiymətləndirmənin nəticələri müəllimin fəaliyyəti, bu fəaliyyətin şagirdlərin tələbatına nə dərəcədə cavab verməsi, habelə kurrikulumda, planlaşdırmada və dərsliklərdə müvafiq dəyişikliklərin aparılması zərurəti haqqında qərar qəbul etməyə imkan verir.

Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi şagirdin biliklərə yiyələnmək, onlardan istifadə etmək, nəticə çıxarmaq bacarıqları haqqında məlumatların toplanması prosesi kimi qəbul edilir və aşağıdakı məqsədlərə xidmət edir:

• 
  şagirdin irəliləyişlərinin (geriləmələrinin) izlənilməsi (monitorinqi);
  
• 
  təlim prosesində qərarların qəbulu;
  
• 
  şagirdin təlim nəticələrinin qiymətləndirilməsi;
  
• 
  kurrikulumun qiymətləndirilməsi.
  

Qiymətləndirmə və təlim proseslərinə təhsilin qarşılıqlı əlaqədə olan iki tərəfi kimi baxılır. Sistemli proses olan qiymətləndirmə - təlim nəticələri ilə maraqlı tərəflər arasında səmərəli əks-əlaqə vasitəsi kimi aşağıdakı komponentləri əhatə etməklə qurulur:

• 
  Qiymətləndirmə məlumatları. Bunlara şagirdlərin nailiyyətlərini və təlimə münasibətlərini, müəllimin hazırlıq səviyyəsini, fənn kurrikulumlarının xarakterik cəhətlərini, təlim resurslarının bölgüsünü əks etdirən məlumatlar və fəaliyyətlərin icra mexanizmləri daxildir.
  
• 
  Məlumatların toplanması. Bu proses testlərin keçirilməsi, şagird tapşırıqlarının yoxlanılması, sinifdə müsahibələrin aparılması, fənn kurrikulumlarının icra keyfiyyətinin, şagirdlərin və müəllimlərin fəaliyyətlərinin müşahidəsi, qiymət cədvəlləri və digər məktəb sənədlərinin təhlil edilməsi kimi üsullarla həyata keçirilir.
  
• 
  Qiymətləndirmə nəticələri. Həmin nəticələrdən tədris prosesinin planlaşdırılması və istiqamətləndirilməsi, qiymət ballarının hesablanması, müqayisələrin aparılması, təhsil sənədlərinin və lisenziyaların verilməsi, təhsilin bir pilləsindən digərinə keçilməsi, pedaqoji nəzəriyyələrin formalaşdırılması, təhsil siyasətinin qurulması və onun təsirliliyinin monitorinqinin aparılması, təlim resurslarının bölgüsü, kurrikulumun və tədrisin keyfiyyətinin dəyərləndirilməsində istifadə olunur, eyni zamanda geniş ictimaiyyəti məlumatlandırmaq məqsədi daşıyır.
  
• 
  Qiymətləndirmə standartları. Bu standartlar təhsilin keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün əsas meyarları təyin edir, şagird nailiyyətlərinin və təhsil imkanlarının qarşılıqlı dəyərləndirilməsi üçün istifadə olunan qiymətləndirmə üsulları və vasitələrinin keyfiyyətini təsvir edir, qiymətvermə prosesinin qanuniliyinə zəmanət verir.
  

Bütün növ qiymətləndirmələrin aparılmasında aşağıdakı prinsiplərə riayət olunur:

• 
  məqsədəuyğunluq;
  
• 
  nailiyyətlərin və təhsil imkanlarının qarşılıqlı dəyərləndirilməsi;
  
• 
  toplanılmış məlumatların keyfiyyətcə müvafiqliyinin və etibarlılığının təmin olunması;
  
• 
  qiymətləndirmədə şəffaflıq, ədalətlilik, qarşılıqlı razılaşma və əməkdaşlıq;
  
• 
  təlim fəaliyyətində qiymətləndirilmə nəticələrinin inkişafetdirici rolunun təmin olunması.
  
• 
  
  

3.1. Əsas qiymətləndirmə növləri
Məzmun standartlarının mənimsənilməsi istiqamətində, əsasən, aşağadakı qiymətləndirmə növlərindən istifadə olunur və onların hər biri aşağıda qeyd edilən müvafiq məsələlərə aydınlıq gətirmək məqsədi daşıyır:

• 
  İlkin səviyyənin qiymətləndirməsi (diaqnostik qiymətləndirmə). Şagirdlər əsas bilik və bacarıqlara müəyyən dərəcədə malikdirlərmi? Şagirdlər tədris olunmuş materialin hansı hissəsini bilirlər?
  
• 
  İrəliləyişlərin monitorinqi (formativ qiymətləndirmə). Standartların mənimsənilməsinə doğru şagirdlər kifayət qədər irəliləyə bilirlərmi?
  
• 
  Yekun (summativ) qiymətləndirmə. Şagirdlər verilmiş standart və ya standartlar qrupunda müəyyən edilmiş məqsədlərə çatmışlarmı?
  

Qiymətləndirmənin bu növləri şagirdləri hər bir fənnin məzmun standartlarinda göstərilən əsas bilik və bacarıqların əldə olunmasına yönəlmiş fəaliyyət istiqamətləri ilə təmin edir.

İlkin səviyyənin qiymətləndirilməsi (diaqnostik qiymətləndirmə) şagirdin artıq nələri bildiyini müəyyən edir və təlimin düzgun qurulmasında müəllimə köməklik göstərir. Təlim prosesində düzgün istiqamətləndirilmiş şagird öyrənilmiş materialın təkrarına vaxt itirmir, həmçinin onun üçün başa duşülməyən və ya tanış olmayan material qalmır.

İlkin səviyyə qiymətləndirməsinin sualları bir biri ilə elə əlaqələndirilib tənzimlənməlidir ki, onların bəziləri şagirdin hansı biliklərə malik olduğunu, digərləri isə yeni materialı mənimsədiyi güman olunan şagirdləri müəyyən etsin. Əgər ilkin səviyyə qiymətləndirməsi şagirdlərin sinifdəki fəaliyyətini müqayisə etmək və ya sonrakı inkişafının qiymətləndirilmək üçün ilkin məlumat bazasını yaratmaq məqsədilə istifadə olunursa, onda bu suallar əsas psixometrik tələblərə cavab verməlidir.

Şagird irəliləyişlərinin monitorinqi (formativ qiymətləndirmə) vasitəsilə tədrisin düzgün istiqamətləndirilməsi həyata keçirilir, alternativ üsul və mənbələrdən istifadə və ya şagirdin daha irəliyə addim atması ücün ona əlavə impulsun verilməsi barədə ehtiyaclar müəyyənləşdirilir.

Qəbul edilmiş standartların reallaşmasına istiqamətlənən irəliləyişlərin monitorinqi (formativ qiymətləndirmə) sinifdə hər bir şagirdin inkişafınin hərəkətverici amilinə, təlimin həlledici komponentinə cevrilir. Müəllim yalnız belə monitorinq vasitəsilə tədris prosesini tənzimləyir, bütün şagirdlərin irəliləyişlərini təmin edir, eyni zamanda uğur qazana bilməyən şagirdlərin ehtiyaclarını öyrənərək onlara əlavə köməklik göstərir. Bu mənada şagirdlərin faktik fəaliyyətinin nəticələri müəllim üçün real indikatorlara çevrilir.

Monitorinqlər müəyyən anlayışların mənimsənildiyini müşahidə etmək və ev tapşırıqlarını nəzərdən keçirməklə, yaxud daha formal qiymətləndirmə tipindən istifadə etməklə aparıla bilər. Monitorinqlərin hansı formada aparılmasıından asılı olmayaraq, onlar müntəzəm xarakter daşımalıdır. Bundan əlavə, hər altı həftədən gec olmayaraq, şagirdlərin standartlar üzrə nailiyyətlərinin daha ümumi monitorinqi təşkil edilməlidir.

Növbəti mərhələdə monitorinq şagirdlərin əldə etdiyi nailiyyətlərin mövcud standartlara uyğunluğunu öyrənmək məqsədilə aparılır. Bu prosesdə toplanmış məlumatlar tədris prosesinin tənzimləməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Həmin məlumatlar əsasında müəllim aşağıdakı suallara cavab axtarır və müəyyən nəticəyə gəlir:

• 
  Mən irəli getməliyəm, yoxsa hansısa bir hissəyə daha cox vaxt sərf etməliyəm?
  
• 
  Şagirdlər öyrəndiklərini sərbəst tətbiq edə biləcəklərmi, yoxsa əlavə tədris aparılmasına ehtiyac vardır?
  
• 
  Planlaşdırılmış tədrisi bir necə şagird üçün və ya hamı üçün sürətləndirilmiş formada apara bilərəmmi? Əgər belədirsə, bunun ücün ən yaxşı yol hansıdır?
  

İlkin səviyyənin qiymətləndirməsi kimi oxşar xüsusiyyətləri olan yekun (summativ) qiymətləndirmə standart və ya standartlar qrupunda müəyyən olunmuş məqsədlərə şagirdlərin hansı səviyyədə nail olduqlarını muəyyən edir. Yekun (summativ) qiymətləndirmə aşağıdakı suallara cavab verir: Şagird materialı bilir və başa duşürmü? Bildiklərini tətbiq edə bilirmi? Daha irəli getmək ücün lazımi səviyyəyə catmışdırmı?

Yekun (summativ) qiymətləndirmə standartların mənimsənilməsi istiqamətində şagirdlərin əldə etdiyi irəliləyişləri dəyərləndirir. Bu qiymətləndirmə növü mövzunun, bəhs və bölmənin, yaxud da tədris ilinin sonunda eyni qaydada həyata keçirilir. Yekun (summativ) qiymətləndirmənin ən mühüm cəhəti şagirdlərin mənimsədiklərini tətbiqetmə qabiliyyətinə nə dərəcədə malik olduqlarını aşkara çıxarmaqdır.

Yekun (summativ) qiymətləndirmənin bu xüsusiyyəti müəllimlərin “testyönümlü tədris”lə bağlı narahatlığını aradan qaldırır. Yekun qiymətləndirmə fənnin məzmun standartlarının tərtibi üçün aparıcı rol oynamır, əksinə qiymətləndirmənin bu standartlar əsasında aparılmasını təmin edir. Bundan əlavə, yekun qiymətləndirmə əldə olunan bilikləri tam əks etdirmir, lakin o, mənimsəmə səviyyəsinin etibarlı və adekvat göstəricisidir.

Göstərilən qiymətləndirmə növlərinə əsaslanan məktəbdaxili qiymətləndirmə aşağıdakı əsas komponentləri əhatə edir:

• 
  şagird nailiyyətlərinin və irəliləyişlərinin monitorinqi;
  
• 
  şagird fəaliyyətinin təlim standartlarına uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi (kurrikulum üzrə qiymətləndirmə);
  
• 
  ümumtəhsil pillələri üzrə yekun qiymətləndirmənin (buraxılış imtahanlarının) aparılması.
  

Qiymətləndirmə standartlarının və qiymətləndirmə vasitələrinin (testlərin) hazırlanması
Hər bir fənn kurrikulumunda məzmun standartları və onların mənimsənilməsi üçün istifadə olunan strategiyalarla yanaşı, nail olunmuş təlim nəticələrinin, əldə edilmiş bilik və bacarıqların qiymətləndirilməsi üçün müvafiq qiymətləndirmə standartlarının nümunələri də əhatə olunur.

• 
  Məzmun standartları inteqrativ təlim nəticələri olub şagirdin müvafiq bilik, bacarıq və dəyərlərə nail olmaqla səviyyəcə dəyişməsini təmin edir.
  
• 
  Qiymətləndirmə standartları məzmun standartlarının hansı səviyyədə reallaşdığını yoxlamaqla baş vermiş dəyişikliklərin dərəcəsini müəyyən edir.
  

Qiymətləndirmə standartlarının təyin edilməsində imtahana əsaslanan metod vasitəsilə bütün maraqlı tərəflərin razılığı əsasında müvafiq siniflər üzrə milli səviyyədə yekun qiymətləndirmə (imtahan) keçirilir, nəticələr təhlil olunmaqla standartlar təyin edilir. Məsələn:

• 
  minimum: sagirdlərin 90-100%-i tərəfindən əldə olunan standartlar;
  
• 
  yüksək: sagirdlərin ən yaxsı halda 30%-i tərəfindən əldə olunan standartlar.
  

Qiymətləndirmə standartlarının təyin edilməsində kurrikulumyönümlü metoda daha çox üstünlük verilir. Bu metoda görə:

• 
  qiymətləndirmə standartları milli kurrikulumda əks olunmuş nailiyyətlərə (nəticələrə) uyğun hazırlanır və faktik olaraq sagirdlərin nəyi bacardıqlarına dair ölçmələrə deyil, mütəxəssis mühakimələrinə əsaslanır.
  
• 
  bütün məktəblərin, müəllimlərin təmsil olunduğu orqanların və digər maraqlı tərəflərin müzakirələri əsasında standartlara düzəlişlər edilir və arzu olunan nailiyyət səviyyələrinə dair ortaq fikir yaranır.
  

Qiymətləndirmə standartları 4 səviyyə üzrə qiymətləndirmə sxemləri (QS) şəklində hazırlanır. QS xüsusi növ qiymətləndirmə şkalasıdır və iki əsas məsələni əhatə edir:

• 
  Mən nəyi qiymətləndirməliyəm (obyekt, məzmun, aspektlər, tərəflər, xüsusiyyətlər)?
  
• 
  Asagı, orta və yüxarı nailiyyət səviyyələrinin xüsusiyyətlərini necə müəyyənləşdirmək olar?
  

Səviyyə-1 ən aşağı, səviyyə-4 isə ən yüksək səviyyəni əks etdirir. Səviyyə-1 və səviyyə-2 əksər şagirdlər, səviyyə-3 və xüsusilə səviyyə-4 isə daha istedadlı şagirdlər üçün nəzərdə tutulur.

QS-lər qiymətləndirmənin daha ədalətli, obyektiv, etibarlı və ardıcıl həyata keçirilməsinə imkan verir, tədrisin səmərəliliyi ilə bağlı müəllimləri faydalı məlumatlarla təmin edir və tələb edir ki, hər bir müəllim müvafiq şərtlər üzrə öz meyarlarını müəyyənləşdirsin. QS-lər sagirdin işini qiymətləndirmək üçün müəllimin sərf etdiyi vaxtı azaldır, keyfiyyət səviyyələri vasitəsilə müxtəlif qabiliyyətə malik sagirdlərin təhsil aldığl sinifləri nəzərə almağa şərait yaradır.

QS-lər fəaliyyətin qiymətləndirilməsi zamanı istifadə olunan meyarlarla baglı şagirdlərin məlumatlandırılmasını, onların işinin necə qiymətləndiriləcəyini və onlardan nələrin tələb olunduğunu aydın şəkildə göstərməklə konkret məqsəd və tələbləri (meyarlar) müəyyən edir. QS-lər sagird işlərinin keyfiyyətini daha yaxşı qiymətləndirməklə təlim prosesində irəliləyişlərin qiymətləndirilməsi üçün çərçivə təyin edir, işlərin keyfiyyəti ilə bağlı əks tərəfə məlumat verməsini təmin edir. QS-lər mahiyyət etibarı ilə iki növə ayrılır:

Holistik QS sagirdin isi ilə baglı ümumi təəssürat yaradır və əksər hallarda fəaliyyət səviyyələrini əks etdirən 4-5 ballıq şkalaya əsaslanır. Bu növ QS-lər sürətli qiymətləndirmə aparmaqla şagird nailiyyətləri haqda ümumi mənzərəni təsvir edir.

Analitik QS sagirdin ayrı-ayrı fəaliyyət sahələri üzrə qiymətlərini təyin edir. Qiymətləndirmədə, əsasən, 4-5 ballıq şkaladan istifadə edilir. Bu zaman sagirdlərin fəaliyyəti ardıcıl qiymətləndirilməklə onların nailiyyətləri haqqında daha ətraflı informasiya verilir, lakin qiymətləndirmə üçün daha çox vaxt tələb olunur.

QS-in elementləri:

• 
  qiymətləndiriləcək əsas sahələr;
  
• 
  nailiyyətin müxtəlif səviyyələrini dəyərləndirmək üçün qiymətləndirmə şkalası;
  
• 
  səviyyə üzrə etiket: nailiyyət səiyyəsini təsvir edən söz və ya rəqəm;
  
• 
  səviyyə deskriptoru: nailiyyət səviyyəsini daha müfəssəl təsvir edən söz (ifadə);
  
• 
  səviyyə indikatorları: hər bir nailiyyət səviyyəsi üzrə diqqət yetirilmə məsələsinə aid konkret nümunələr;
  
• 
  Standart: nail olunması nəzərdə tutulan nəticə.
  

QS-lər vasitəsilə qiymətləndirmə standartlarının hazırlanması aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır:

• 
  təlim məqsədi təyin edilir (bilik, bacarıq, münasibət, nəticə), şagirdlərin nəyi bilməsi və bacarması barədə mülahizələr dəqiqləşdirilir;
  
• 
  qiymətləndirmə məqsədi seçilir (diaqnostik, formativ, summativ);
  
• 
  hansı növ qiymətləndirmə sxemlərindən istifadə edilməsi barədə qərar verilir (holistik, analitik);
  
• 
  qiymətləndirmənin aspektləri (bilik və bacarıqlar, onların əldə olunması yolları, tətbiqi və s.), yaxud əsas sahələri müəyyənləşdirilir və təsvir edilir;
  
• 
  müxtəlif nailiyyət səviyyələri keyfiyyət baxımından müəyyənləşdirilir və təsvir edilir;
  
• 
  nailiyyət səviyyələrinin qiymətləndirmə ballarına görə sayı dəqiqləşdirilir;
  
• 
  səviyyə deskriptorlarının (təsviri indikatorlar) növləri (kəmiyyət, normativ, deskriptiv) seçilir. Deskriptiv növ seçilərsə, bütün nailiyyət səviyyələrinin sözlə təsviri verilir;
  
• 
  hər bir səviyyə üzrə müxtəlif nümunəvi şagird tapşırıqları hazırlanır;
  
• 
  zərurət yaranarsa qiymətləndirmə sxemi nəzərdən keçirilir və lazimi dəyişikliklər edilir.
  

Qiymətləndirmənin hər bir aspekti üzrə səviyyə deskriptorları müvafiq qiymətləndirmə sahəsinin və səviyyəsinin mahiyyətini, məzmununu təsvir edir. Səviyyə deskriptorları tərtib dilərkən aşağıdakılar nəzərə alınır:

• 
  şagirdlərin başa düşəcəyi sadə dildən istifadə edilməsi, fikirlərin qısa və sadə ifadə olunması;
  
• 
  “pis”, “orta səviyyəli”, “kafi”, “yaxşı” və ya “əla” kimi qeyri-müəyyən və formal deskriptorlardan istifadə edilməməsi;
  
• 
  imkan daxilində müşahidə oluna bilən bacarıqların və ya təlim nəticələrinin xüsusiyyətlərinin təsvir edilməsi;
  
• 
  qiymətləndirmə səviyyələrinin sərhədlərinin optimal müəyyənləşdirilməsi, qəbul edilmiş intervalların bərabərliyi;
  
• 
  səviyyələr şkalasının şagird nailiyyətlərini tam əhatə etməsi;
  
• 
  nailiyyət səviyyələri üzrə təsvirlərin məzmununun eyni üslub və formada tərtib ediməsi;
  
• 
  fəaliyyət səviyyələrinin bütün aspektlər üzrə uyğun olması (bir aspekt üzrə 4-cü səviyyə qiymətinin digər aspekt üzrə 4-cü səviyyə qiyməti ilə müqayisə oluna bilməsi).
  
• 
  əvvəlcə “ən yüksək”, sonra isə “ən aşağı” səviyyələrin müəyyənləşdirilməsi, daha sonda isə“aralıq” səviyyələrin hazırlanması.
  
• 
  ən yüksək səviyyənin real olması;
  
• 
  ən aşağı səviyyənin yalnız çatışmazlıqları deyil, həmçinin minimal nailiyyətin xüsusiyyətlərini əks etdirməsi.
  

Qiymətləndirmə standartları hazırlanarkən aşağıdakı amillərə diqqət yetirilir:

• 
  bəzi məzmun alt-standartlarının hər birinə ayrılıqda olmaqla, bəzilərinə isə qrup halında bir qiymətləndirmə standartı hazırlana bilər. Məsələn:
  

• 
  məzmun alt-standartı qiymətləndirmə üçün az əhəmiyyətli olduqda ona qiymətləndirmə standartı hazırlanmaya bilər;
  
• 
  bir sıra hallarda hər hansı bir məzmun alt-standartı üçün qiymətləndirmə standartının hazırlanması mümkün olmaya bilər.
  

Məhz bu səbəblərə görə qiymətləndirmə standartlarının hazırlanmasında baza rolu oynayan və təlim standartlarını, gözlənilən təlim nəticələrini təyin edən hər bir fənn kurrikulumu, adətən, qiymətləndirmə standartları toplusundan daha əhatəli və geniş hazırlanır. Bəzən də bir sıra qiymətləndirmə standartları kurrikulumda aşkar əks olunmasa da, müxtəlif qiymətləndirmə tədbirlərində onlardan istifadə edilir.

Qiymətləndiriləcək bacarıqların təyin olunması prosesində onların idraki xarakterdə olması xüsusilə nəzərə alınır ki, bu da qiymətləndirmə tapşırıqlarının mürəkkəblik səviyyəsinin müəyyən olunmasında vacib şərt hesab olunur, mənisəmənin əsas xüsusiyyətlərini (məntiqi düşünmə, prosedurların yerinə yetirilməsi, anlayışların dərk edilməsi, problemlərin həlli) əhatə edir.

Nəzərə alınmalıdır ki, aşaği səviyyəli suallar yalnız sadə prosedurların yerinə yetirilməsinə, elementar konsepsiyaların dərk edilməsinə, sadə problemlərin həllinə yönəldilir. Yüksək səviyyəli suallardan isə şagirdlərdə məntiqi düşünmək, anlayışları hərtərəfli dərk etmək, mürəkkəb prosedurları yerinə yetirmək və qeyri- standart problemləri həll etmək bacarıqlarının formalaşdırılmasında istifadə olunur.

Şagirdlərin məzmun standartlarına nə dərəcədə nail olduğunu ölçmək və qazanılmış bacarıqlar üzrə yekun (summativ) qiymətləndirmələr aparmaq üçün qiymətləndirmə vasitələrinin (testlərin) hazırlanması aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır:

•