ƏLĠLLĠK MƏSƏLƏLƏRĠ ÜZRƏ TERMĠNLƏRĠN
ĠZAHLI LÜĞƏTĠ
Lüğət V.A.Həsənovun rəhbərliyi və ümumi redaktəsi ilə işçi qrup tərəfındən hazırlanmışdır.
Rəyçi: i.e.d., prof. R.K.İsgəndərov
Elmi redaktorlar:
t.f.d.,dos. N.Q.Quliyeva
i.f.d.,dos. S.R.Bayramova
Texnikl redaktor: H.S.Hümbətov
Bu lüğətdə əlillik məsələlərinə dair yerli qanunvericilikdə göstərilən, habelə beynəlxalq
təcrübədə qəbul olunmuş terminlərin izahı, istifadəsi məsləhət görülməyən söz və ifadələr,
reabilitasiya vasitələri və protez-ortopedik məmulatların siyahısı,, əlilliyi olan şəxslərlə bağlı
milli vəbeynəlxalqvə bu sahədə mövcud olan beynəlxalq təsisatlar əks olunmuşdur.Lüğət geniş
oxucu auditoriyası, xüsusəndə müvafiq icra hakimiyyəti orqanları, dövlət və özəl təşkilatlar,
müstəqil ekspertlər, əlilliyi olan şəxslər, bu istiqamətdə fəaliyyət göstərən Qeyri-Hökümət
Təşkilatları üçün yardımşı vasitə kimi nəzərdə tutulmuşdur.
Lüğətin hazırlanması zamanı Fransadan olan ekspertlər Kristian Mutiye (Christian
Moutier) və Bernard Laborelin (Bernard Laborel) rəy və təklifləri nəzərə alınmışdır.
Lüğət Əmək və Sosial Problemlər üzrə Elmi- Tədqiqat və Tədris Mərkəzi Elmi Şurasının
qərarı ilə nəşr olunur (11 noyabr 2016-cı il tarixli 14 saylı protokol)
4702060104-98
8032-2016
© "AVROPA " nəşriyyatı, 2016
MÜNDƏRĠCAT
Ön söz................................................................................................ ......4
1. Əsas hissə (izahlı terminlər siyahısı).................................................. 10
2. İstifadəsi məsləhət görülməyən söz və ifadələr........................... 85
3. Reabilitasiya vasitələri va protez-ortopedik məmulatların siyahısı....89
4. Təsisatlar................................................. ...........................................112
5. Əlilliyi olan şəxslərlə bağlı milli va beynalxalq qanunvericilik.........139
6. Ədabiyyat siyahısı............................................................................. 144
Ön söz
Tarixən əlilliyi və məhdudiyyəti olan şəxslərə qarşı cəmiyyət və dövlət
tərəfindən münasibət fərqli idi. Əhalinin digər həssas qrupları kimi, əlilliyi olan
şəxslər də özlərinə qarşı münasibətin müxtəlif dövrlər üzrə dəyişməsinin
şahidi olmuşdurlar. Qədimdə onlara qarşı münasibət və onlarla rəftar aqressiya və
dözümsüzlüyə arxalanırdı. Bioloji patologiyalarla, xəstəliklərlə və zədələrlə
doğulan uşaqlar cəmiyyət tərəfındən birmənalı olaraq "qüsurlu" kimi qəbul
olunurdu və bu cür körpələrin dünyaya gəlməsi tanrının insanlara törətdiyi
əməllərə və günahlara görə göndərdiyi cəza və ya sınaqla əlaqələndirilirdi.
Belə yanaşma və rəftar hüquqi sistemdə də institusional şəkildə əks olunmuşdur.
Misal üçün, Likurq və Spartanın qanunlarına əsasən, əlilliklə doğulan uşaqlar
təcrid və ya, ümumiyyətlə, fiziki məhv olunmalı idi. Antik dünyada əlilliyi olan
şəxslər vətəndaş kimi deyil, hüquqi stastusuna görə kölələrə bərabər tutulurdu.
Qanunvericilik hətta ali təbəqənin nümayəndələrini də əlilliyinə görə seçərək,
onları "tam dəyərli" (tanınan) və "dəyərsiz" (tanınmayan) qruplara ayırırdı. Bunun
nəticəsində onlar fərqli münasibətlə qarşılaşırdılar. Belə vəziyyət əlilliyi
olan şəxslərin ekslyuziyasının təməlinin qoyulmasına gətirib çıxartmışdır. Daha
sonrakı dövrlərdə, Xristianlığın və İslamın bərqərar olunması ilə bu insanlara qarşı
münasibət aqressiya və dözümsüzlükdən şəfqətə doğru dəyişildi. Qərbi Avropada
ilk hospislər və sığınacaqlar yaradılmışdır. Əlilliyi olan şəxslər artıq fıziki məhv
olunmur, əksinə onlara qida və tibbi müayinə və müalicə xidmətləri təklif
olunurdu. Əlilliyi olan şəxslər üçün fəaliyyət göstərən ixtisaslaşmış himayədar
təsisatlar adətən dini qurumların nəzdində, daha sonra isə rəsmi hakimiyyət
orqanlarıın nəzdində çalışırdı. Lakin göstərilən xidmətlərə rəğmən, bu
kateqoriyaya aid olan insanlar ictimai proseslərdə iştirak etmir, qərar qəbul etmək
hüququna malik deyildilər, hətta cəmiyyətdə onlarla bağlı çoxsaylı xürafat və
mövhumat mövcud idi. Beləliklə, onlar cəmiyyətdən təcrid olunmuşdur.
Reabilitasiya xidmətlərinin təkmil olmaması səbəbindən, habelə təhsil və peşə
istiqamətləndirməsi üzrə xidmətlərin göstərilməməsi səbəbindən bu insanlar əmək
fəaliyyəti ilə məşğul olmaq və müstəqil həyat tərzi sürmək imkanından məhrum
idi. Belə münasibət və rəftar əlilliyi olan şəxslərin seqreqasiyasına təsir göstərir.
İntibah dövründən etibarən, humanizm və insanın hər şeydən üstün tutulması kimi
ideyaların yayılması mühitində əlilliyi olan şəxslərə qarşı münasibət müsbətə
doğru dəyişməyə başlamışdı. İlk növbədə sensor pozulmaları olan insanların təhsil
sisteminə çıxışını təmin etmək məqsədilə Parisdə 1770-ci ildə eşitmə və nitq
məhdudiyyəti olan, 1784-cü ildə görmə qabiliyyəti məhdud olan insanlar üçün
xüsusi məktəblər açıldı. Sankt-Peterqburda 1806-cı ildə eşitmə məhdudiyyəti olan
insanlar, 1807-ci ildə görmə qabiliyyəti məhdud olan uşaqlar üçün məktəblər
açılmağa başlandı və artıq XX əsrin əvvəlindən Avropa ölkələri əlilliyi olan
uşaqların bir qisminin təhsillə əhatə olunması sistemindən tam şəkildə əhatə
olunması sisteminə keçməyə müvəffəq olmuşdular. Həmçinin, XX əsrdə sağlamlıq
imkanları məhdud insanlar üçün iş yerləri də yaranmağa başlamış və belə iş yerləri
onlar üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi müəssisələrdə yaradılmışdır. Nəticədə əlilliyin
"institutlaşması" baş vermiş və onların paralel inkişafı üçün şərait yaradılmışdır.
Bu mərhələ əlilliyi olan şəxslərin inteqrasiya mərhələsi kimi adlandırılır.