Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ magġstratura məRKƏZĠ

 

5 

I FƏSĠL 

MÜASĠR DÖVRDƏ MÜƏSSĠSƏNĠN KAPĠTALI VƏ ONUN TƏRKĠBĠ 

§1.1. Müəssisənin kapitalının mahiyyəti, zəruriliyi və aktivlərinin təsnifatı 

 

Müəssisənin  maliyyəsinin  idarəolunması  –  onun  kapitalının  idarəolunması 

deməkdir. 

Kapital  –  aktivlərə  qoyulan  və  gəlir  gətirən  vəsaitdir.  Aktivlər  isə  əsas  və 

dövriyyə kapitalından, yəni müəssisənin əmlakından və pul vəsaitindən ibarətdir. 

Təsərrüfat  subyektinin  fəaliyyətinin  maliyyələşdirilməsi  sistemində  əsas 

anlayışlardan biri – kapitaldır. 

Kapitalın  iqtisadi  kateqoriya  kimi  mahiyyətinin  formalaşdırılmasına qarşı üç 

yanaşmanı qeyd etmək olar: 

- iqtisadi; 

- mühasibat; 

- uçot-analitik. 

İqtisadi  yanaşma  çərçivəsində  kapitalın  fiziki  konsepsiyası  realizə  olunur. 

Geniş mənada isə bu resursların məcmuu deməkdir və onlar cəmiyyətin gəlirlərinin 

universal mənbəyini təşkil edirlər. İqtisadi kapital ayrılır: şəxsi, xüsusi və dövlət. 

Xüsusi və dövlət kapitalı özü də aşağıdakılara ayrılır: 

1.

 

real kapital; 

2.

 

maliyyə kapitalı. 

Real  kapital  –  istehsal  faktoru  kimi  material-əşya  formasında  çıxış  edir. 

Məsələn, maşın, bina, nəqliyyat vasitələri, xammal və material və s. 

Maliyyə  kapitalına  isə  qiymətli  kağızlar  və  pul  vəsaiti  daxildir.  Bununla 

əlaqədar  olaraq,  kaptalın  səviyyəsi  mühasibat  balansının  aktivinin  yekunu  kimi 

hesablanılır. 

Mühasibat  yanaşması  çərçivəsində  kapital  təsərrüfat  subyekti  səviyyəsində 

müəssisənin mülkiyyətçilərinin onun aktivlərinə olan marağı kimi ifadə  olunur və 

bu  halda  «kapital»  termini  xalis  aktivlərin  sinonimii  kimi  çıxış  edir.  Lakin  xalis 

aktivlərin  səviyyəsi  isə  sbueyktin  aktivlərinin6  məbləği  ilə  onun  öhdəliklərinin 

---

 

6 

səviyyəsi  arasındakı  fərq  kimi  hesablanılır.  Belə  anlayış  kapitalın  maliyyə 

konsepsiyası  kmi  qeyd  olunur  və  sonrakı  balans  modeli  ilə  formal  olaraq  ifadə 

edilir: 

A = K + Bö 

A – təsərrüfat subyektinin dəyər ifadəsndə aktivləri; 

K – mülkiyyətçinin kapitalı; 

- Bö – üçüncü şəxs qarşısında borc öhdəliyi. 

Yuxarıda  qeyd  edilən  yanaşmaya  əsasən  kapitalın  səviyyəsi  təsərrüfat 

subyektinin mühasibat balansının «kapital və ehtiyatlar» bölməsinin yekunu kimi 

hesablanılır. 

Kapitala  uçot-analitik  yanaşma  zamanı  isə  iqtisadi  (maliyyə)  və  mühasibat 

yanaşmanın  (iki  yanaşmanın)  modeli kimi kapitala baxılır.  Belə halda  resursların 

məcmuu kimi kapital iki tərəfdən eyni zamanda xarakterizə olunur: 

- onun qoyuluşunun istiqaməti; 

- yaranma mənbələri (kapital haradan alınmışdır və o kimindir). 

Yuxarıda qeyd olunanlara  əsasən  kapitalın  bir-biri ilə əlaqəsi olan  hissələri 

müəyyən edilir: 

- aktiv kapital; 

- passiv kapital. 

Aktiv  kapital  –  təsərrüfat  subyektinin  istehsal  gücləridir  və  müəssisənin 

mühasibat balansının aktivində iki blok növündə, yəni əsas və dövriyyə kapitalında 

əks etdirilir. 

 

 

 

---

 

7 

AKTĠV KAPĠTALIN QURULUġU 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Passiv  kapital  –  vəsaitin  uzunmüddətli  mənbidir,  həmin  mənbələr  hesabına 

təsərrüfat subyektinin aktivi formalaşır. Passiv kapital bölünür: 

- xüsusi kapital; 

- borc kapitalı. 

Xüsusi kapital müəssisənin aktivlərinin dəyərinin bir hissəsidir. Xüsusi kapital 

üçüncü  şəxsin  tələbləri  ödənildikdən  sonra  təsərrüfatın  mülkiyyətçisinə  çatan 

hissəsidir. 

Təsərrüfatın xüsusi  kapitalı qiymətləndirilməsi  formal  müəyyən  edilir:  Yəni, 

xüsusi kapital iui üçuldan biri ilə müəyyən edilir. Balans qyməti ilə, yəni cari uçot 

və hesabat məlumatı il əvə ya bazar qiyməti ilə. 

 

Material 

dövriyyə vəsaiti 

Aktiv kapital 

Əsas kapital 

Dövriyyə kapitalı 

Əsas vəsaitlər 

Qeyri-material 

aftivlər 

Hesablaşmalarda 

olan vəsaitlər 

Pul vəsaiti 

Uzun müddətli 

maliyyə qoyuluş-

ları 

Bitməmiş tikinti 

(uzunmüddətli 

investisiya) 

Material dövriy-

yə vəsaiti 

Qısa müddətli 

maliyyə qoyulu-

şu 

---

 

8 

PASSĠV KAPĠTALIN QURULUġU 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Xüsusi kapital faktiki qiymət ilə də ifadə oluna bilər. Bu qaydadan müəssisə 

ləğv olunan zaman istifadə oluna bilər. 

Borc  kapitalı  –  üçüncü  şəxs  tərəfindən  uzunmüddətə  müəssisəyə  verilən 

vəsaitin pula ifadəsidir. 

Xüsusi  mülkiyyətdən  fərqli  olaraq  borc  kapitalı  aşağıdakı  xüsusiyyətlərə 

malikdir: 

- geri qaytarılma; 

- uzunmüddətli kredit verildiyi məbləğdə də geri qaytarılmalıdır. 

Borc kapitalı formal olaraq təsərrüfatın balansının passivində göstərilir və belə 

kapital  üçüncü  şəxs  qarşısında  müəssisənin  uzunmüddətli  öhdəliklərinin 

məcmuudur. Borc kapitalına uzunmüddətli kreditlər, istiqrazlar və sair daxildir. 

Uçot-analitik  yanaşma  nöqteyi-nəzərdən  kapitalın  səviyyəsi  =  mühasibat 

balansının  üçüncü  yekununun  məbləği  ilə  dördüncü  bölmənin  «uzunmüddətli-

öhdəliklər» cəmindən ibarətdir. 

Material  –  əşya  nöqteyi-nəzərindən  kapital-müəssisənin  müxtəlif  aktivləri 

arasında  yayılmışdır,  yəni  demək  olmaz  ki,  müəssisənin  hesablaşma  hesabında 

yerləşən  vəsait  xüsusidir  və  ya  borc  vəsaitidir.  Müəssisənin  balansının  aktivində 

Passiv hapital (maliyyələşmə-

nin uzunmüddətli mənbələri) 

Xüsusi kapital 

Təssərüfat subyektinin vəsait 

məbnəi 

maliyyələşmənin qısamüddət-

li mənbələri 

Borc kapitalı 

---