Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ magġstratura məRKƏZĠ
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövriyyə vəsaitinin mütləq və nisbi azad olmasının hesablanması (min.manat) Göstəricilər 2007-ci il (hesabat)
- Müəssisələrdə dövriyyə vəsaitinin dövriyyəsi göstəriciləri № Göstəricilər Baza ili
- NƏTĠCƏ VƏ TƏKLĠFLƏR
- ƏDƏBĠYYAT SĠYAHISI
82
İE – istehsal ehtiyatları; B.M. – bitməmiş məhsul; Y.M – yeni məhsul Dövriyyə kapitalının hərəkətinin klassik formulası; P-Ə…..Ə – istehsal - ……. Ə 1 – P 1
Müəssisələrdə dövriyyə vəsaitinin dövriyyəsi ehtiyatlar, xərclər, hesablaşmalar, ayrı-ayrı növ mal, iş, xidmət və s. üzrə müəyyən edilir. Dövriyyə kapitalının idarə olunmasının qiymətləndirilməsinin əsas amilinin vaxt təşkil etdiyinə görə dövriyyə vəsaitinin dövriyyəsi vaxtla ölçülən bir sıra aşağıdakı göstəricələrlə xarakterizə olunur: 1.
dövretmə əmsalı; 2.
dövriyyənin yüklənməsi əmsalı; 3.
bir dövriyyənin uzunluğu əmsalı; Dövretmə əmsalının formulu: Ə =
Я
Ə – əmtəəlik məhsul (maya dəyəri ilə); Do – dövriyyədə iştirak edən dövriyyə vəsaitinin orta qalığı; Bu göstərici müəyyən dövr ərzində (il, rub, ay) dövriyyə vəsaiti ilə baş verən dövriyyələrin miqdarını göstərir. Məsələn, müəssisədə əmtəəlik məhsul 12000 min.manat, dövriyyə vəsaitinin orta qalığı isə 1500 min manatdır. Dövr etmə əmsalı 8-ə bərabərdir. Dövriyyə kapitalının bir dövriyyəni uzunluğu göstəricisi aşağıdakı formula ilə hesablanılır: M = Я
D * 0
G – dövriyyənin hesablandığı dövrdə günlərin sayı (il, rub, ay). Dövriyyə vəsaitinin sürətlənməsi nəticəçsində dövriyyədən vəsaitlərin nisbi və mütləq azad olması baş verir. Mütləq azad olma dövriyyə vəsaitinə olan tələbatın birbaşa azalması deməkdir. Yəni, dövriyyə vəsaitinin həcmi hesabat dövründə planla və ya əvvəlki
83
illə müqayisədə satışın həcminin əvvəlki həcmdə (və ya artımla) saxlamaqla azaldılması deməkdir. Başqa sözlə, istehsal planı plan tələbatına görə az vəsaitlə yerinə yetirilir. Lakin dövriyyə vəsaitinin dövriyyəsinin yavaşıması isə müəssisə üçün mənfi nəticələrə gətirib çıxarır. Nəticədə dövriyyəyə əlavə vəsaitin cəlb olunması tələb edilir.
Nisbi azadolma istehsal planının artması dövriyyə vəsaitinə olan plan tələbatı həcmində yerinə yetirilir, yəni, istehsalın artım tempi dövriyyə vəsaitinin artma tempindən üstün olur.
(min.manat) Göstəricilər 2007-ci il (hesabat) 2008-ci il plan
hesabat Məhsul satışının həcmi 25920 26239
26442 Normalaşdırılan dövriyyə vəsaitinin orta illik qalığı 5184
5102 5068
Dövriyyə (günlə) 72
70 69
2008-ci ildə 2007-ci illə müqayisədə dövriyyə vəsaitinin mütləq azad olması: Faktiki – 166 mln.manat (5184-5068). Plan – 82 mln.manat (5184-5102) Hesabat ilində satışın həcmi 2007-ci illdə müqayisədə 2,1% artmış, lakin dövriyyə vəsaitinin məbləği azalmış, yəni, vəsaitlərin nisbi azad olması baş vermişdir. Nisbi azad olmuş vəsaitin həcmi sonrakı kimi hesablanılır. 2007-ci ildə normalaşdırılmış dövriyyə vəsaitinə tələbat (2007-ci ildəki döcvriyyə görə) – 5288 mln.manat olmuşdur. Qeyd edilən məlumatlardan aydın olur ki, 2007-ci ildə hər min manat dövriyyə vəsaitinə görə 5 mln.manat məhsul satılmışdırsa, bu məbləğ 2008-ci ildə 5200 manat və 4,3% çox olmuşdur. Belə vəziyyət müəssisədə dövriyyə vəsaitinin dövretmə əmsalının yüksəldiyini və normalaşdırılan vəsaitlərin istifadəsinin yaxşılaşdığını göstərir. 84
Müəssisələrdə dövriyyə vəsaitinin dövriyyəsi göstəriciləri № Göstəricilər Baza ili Hesabat ili 1 Məhsul satışından gəlir (min.man) 109560 111360
2 Dövriyyə vəsaitinin orta qalığı (min.man) 27600 30120
3 Dövretmə əmsalı (sətr 1: sətr 2) 4,0 3,7
4 Bir dövriyyənin uzunluğu (360 gün: sətr 3 günlə) 90,0
97,3 5 Dövriyyənin yüklənməsi əmsaldı
(sətr2:sətr3) vahidə düşən hissə 0,25
0,27 6 Dövriyyənin yavaşması ilə
əlaqədar dövriyyəyə cəlb edilən əlavə vəsait )] 0
90 3 , 97 ( 360 111360 [ х
- 2258,0 7 Mütləq azad olma - -
Nisbi azad olma - - İstehsal və tədavül sferalarında dövriyyə kapitalının dövr sürəti dövriyyə vəsaitinin quruluşundan, istehsalın xarakterindən, satış və təchizatın şərtlərindən asılıdır. Müəssisələrdə dövriyyə kapitalından istifadənin səmərəliliyinin asılı olduğu amilləri 2 qrupa ayırmaq olar: - xarici amillər; - daxili amillər. Xarici amillər müəssisədən asılı olmayan amillərdir. Məsələn, ölkədə iqtisadi vəziyyət, vergi qanunvericiliyi, kreditin alınma şərtləri, kredhitlər üçün faizlər və s. Son dövrlərə qədər dövriyyə vəsaitindən istifadənin səmərəliliyi ancaq dövriyyə vəsaitinin dövriyyəsi göstərici ilə, yəni bir dövriyyənin uzunluğu göstərici əsasında müəyyən edilirdi. Dövriyyə vəsaitindən istifadənin iqtisadi səmərəliliyi yuxarıda qeyd edildiyi kimi göstəricilər sistemi ilə müəyyən edilirdi: dövretmə əmsalı (hesablanan dövrdə dövriyyə vəsaiti baş verən dövriyyələrin sayı); dövriyyənin sürəti (gün hesabı ilə
85
bir dövriyyənin uzunluğu); fond verimi (satılan məhsulun həcmi və ya satışdan mənfəətin məbləğinin dövriyyə vəsaitinin bir və ya 1000 manata nisbəti). Lakin bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövriyyə vəsaitindən istifadənin keyfiyyətinin vacib xarakteristikası kimi sonrakı göstəricilər də çıxış edir: - xüsusi dövriyyə vəsaitinin mövcud həcmi; - xüsusi dövriyyə vəsaiti ilə təmin olunma əmsalı. Xüsusi dövriyyə vəsaitinin mövcud məbləği dövriyyədənkənar aktivlərin uzunmüddətli passivləri ilə qısamüddətli kredit və istiqrazlar arasındakı fərq kimi müəyyən edilir. Lakin xüsusi dövriyyə vəsaiti ilə təmin olunma əmsalı isə xüsusi dövriyyə vəsaitinin onun ümumi məbləğinə nisbəti kimi müəyyən edilir. Müəssisələrdə dövriyyə vəsaitinə olan tələbat bir çox amillərdən asılıdır: - istehsal və satışın həcmi; - fəaliyyətin miqyası; - biznesin növü; - müəssisənin kapitalının quruluşu; - maddi-texniki təchizatın təşkili; - müəssisənin maliyyə siyasəti; - hesablaşmalar sistemi; - materialların alış siyasəti; - istehsal tsiklinin uzunluğu; - kreditləşmə şərtləri; - istifadə olunan materialın növü və quruluşu; - istehsal və satışın artım tempi; - maliyyəçilərin və menecerlərin bacarığı və s. Müəssisədə dövriyyə vəsaitinin dövriyyəsinin sürətləndirilməsi üçün sonrakı təkliflərin tətbiqi məqsədəuyğundur: 1.
bitməmiş istehsalda xərclərin əsaslandırılmış şəkildə azaldılması; 2.
istehsal sferasında təchizat işinin normal davam etməsinə nəzarətin gücləndirilməsi; 86
3.
keyfiyyfətli alıcıların seçilməsi; 4.
istehsal və satış proseslərində olan intervalları minimuma çatdırmaq; 5.
əlverişli hesablaşma formalarından istifadə etmək; 6.
optimal kredit şərtlərini müəyyən etmək. 87
NƏTĠCƏ VƏ TƏKLĠFLƏR
Ölkənin milli sərvətinin əsas hissəsini təşkil edən kapital (əsas və dövriyyə kapitalı istehsalın material bazasını və texniki səviyyəsini təşkil edir. Maliyyə nəzəriyyəsində və təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi sistemində ən vacib anlayış kapital təşkil edir. İqtisadi yanaşma nöqteyi-nəzərdən kapitalın fiziki konsepsiyası geniş mənada cəmiyyətin gəlirlərinin universal mənbəyi olan resursların məcmuu kimi çıxış edir. Kapital özü real və maliyyə kapitala ayrılır. Real kapital istehsalın faktoru kimi (bina, maşın, xammal və material və s.) maddi-texqniki bazanı təşkil edir. Lakin maliyyə kapitalı isə qiymətli kağızlar və pul vəsaiti ifadə olunur. Kapital bir-biri ilə əlaqədar olan iki tərəfli xarakterizə olunur; onun qoyuluşunun istiqaməti və yaranma mənbəi. Buna uyğun olaraq kapital aktiv və passiv hissələrə ayrılır. Belə ki, aktiv kapital təsərrüfat subyektinin istehsal güclərini təşkil edir. Passiv kapital isə vəsaitin uzunmüddətli mənbəyidir, bu mənbələr hesabına subyektiv aktivləri formalaşır. Passiv kapital xüsusi və borc kapitalından ibarətdir. Aktiv kapital isə müəssisənin əsas və dövriyyə kapitalında əks olunur. İstehsalla məşğul olan hər bir təsərrüfat subyekti özünün xüsusi kapitalına malikdir. Müəssisənin öz kapitalı, müəssisənin aketivlərinin məbləği ilə xarici öhdəliklərinin fərqindən ibarətdir. Müəssisənin kapitalı öz əksini onun nizamnamə fondunda tapır. Bu fond dəyər ölçüsü ilə əsas və dövriyyə kapitalının məcmuundan ibarətdir. Əsas fondlar müəssisənin maddi-texniki bazasını təşkil edir. Onların həcmi müəssisənin istehsal gücündən asılıdır. İstehsalda istismar olunduqca əsas fondlar fiziki və mənəvi köhnəlməyə məruz qalırlar. Əsas fondların köhnəlməsi ilə müəssisələr müəyyən itkilərə məruz qalırlar. Həmin itkilərin azaldılması əsas fondlardan səmərəli istifadə etməklə nail olmaq olar. Əsas vəsaitlər – maddi-əşya qiymətlərinə qoyulmuş vəsaitlərdir. Biznes əvvəllər qoyulmuş kapital (əsas vəsaitlər) nəticəsində fəaliyyət göstərir və inkişaf
88
edir. Bu gün mənfəətin alınması əsas və dövriyyə kapitalına vəsaitin qoyuluş nisbətlikləri haqqında düzgün qərarların nəticəsidir. Həmin qərarlar müəssisənin fəaliyyəti başlanana qədər qəbul edilir. Ona görə də əsas kapitalın fəaliyyəti və təkrar istehsalı xüsusiyyətləri haqqında aydın təsəvvürün olmasını nəzərdə tutur. Müəssisənin əsas vəsaitə qoyuluşunun səmərəliliyi qiymətləndirilən zaman onların təhlili və təkrar istehsalı prosesində sonrakılar əsas götürülməlidir: - əsas vəsaitlərin funksional faydalılığı uzun müdət saxlanılır, ona görə də onların alınması və istismarı xərcləri vaxta görə bölünür: - əsas vəsaitlərin fiziki köhnəlməsinin bərpası onların dəyərcə dəyişməsi vaxtına uyğun gəlmir və nəticədə itgi və zərər yarana bilər ki, bu da müəssisənin maliyyə nəticələrni aşağı salar; - əsas vəsaitlərin səmərəli istifadəsi onların növündən, istehsal prosesində iştirak xarakterindən və təyinatından asılı olaraq qiymətləndirilir. Əsas vəsait uzunmüddətli qoyuluşlar müəssisənin maliyyə vəziyyətinə və fəaliyyətinin nəticələrinə çoxplanlı və hər tərəfli təsir göstərir. Əsas kapitalın geniş təkrar istehsalının əsas metodunu birbaşa investisiyalar (kapital qoyuluşu) təşkil edir. Birbaşa investisiyalar əsas kapitalın yeni obyektin təşkili və eləcə də, fəaliyyətdə olan müəssisələrin genişləndirilməsi, texnika ilə silahlandırılması və s. ilə əlaqədar xərclərdən ibarətdir. Bu iki xərc istiqamətinin nisbəti birbaşa investisiyaların təkrar istehsal quruluşunu müəyyən edir. Birbaşa investisiyaların quruluşuna daxil olan yeni obyektin təşkili xərclərinə yeni meydanlarda obyektlərin quraşdırılması xərcləri daxildir. Lakin müəssisənin genişləndrilməsinə isə aşağıdakı xərclər daxil edilir. - müəssisənin sonrakı növbələrinin tikintisi; - əlavə istehsal kompleksləri; - istehsal təyinatı obyektlərin genişləndirilməsi. Rekonstruksiya müəssisənin tam və ya hissə-hissə yenidən qurulması və avadanlışlarla təmin edilməsi deməkdir. Rekonstruksiya mənəvi və fiziki cəhətdən köhnəlmiş avadanlıqların dəyişdirilməsi yolu ilə baş verir. Rekonstruksiya zamanı 89
müasir texnologiyanın tətbiqi nəticəsində istehsalın həcmi artır, keyfiyyəti yaxşılaşır və bazarda onun rəqabət qabiliyyəti də yüksəlir. Texniki cəhəmdən yenidən silahlanma istehsalının ayrı-ayrı sahələrinin avadanlıqların texniki səviyyəsinin müasir dövrün tələblərinə uyğun yüksəldilməsi deməkdir. Bu iş yeni texnikanın tətbiqi, mexanikləşmə, avtomatlaşdırma, modernləşmə, fiziki və mənəvi cəhətdən köhnəlmiş avadanlıqların yenisi ilə əvəz olunmalı və s. nəticəsində əldə olunur . İqtisadiyyatın inkişafında investisiyanın rolu aşağıdakılarla müəyyən edilir: - geniş təkrar istehsal siyasətinin həyata keçirilməsi; - elmi-texniki tərəqqinin sürətləndirilməsi, ölkədə istehsal olunan məhsulların keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və rəqabət qabiliyyətinin təmin edilməsi; - ictimai istehsalın strukturca yenidənqurulması və iqtisadiyyatın bütün sahələrinin mütənasib inkişafı; - sənayenin zəruri xammal bazasının yaradılması; - ətraf mühitin mühafizəsi; - tikinti, səhiyyə, mədəniyyət və sair sahələrin inkişafı və sosial problemlərin həlli; - dövlətin müdafiə qabiliyyətinin daha da möhkəmləndirilməsi. Beləliklə, investisiya iqtisadiyyatın inkişafını müəyyən edir. Cəmiyyətin real kapitalının artması istehsalın potensialını artırır, istehsala, yeni texnologiyaya investisiya quruluşu artır. Müəssisədə kapitalın müxtəlif hissələrinin dö.vriyyəsinin məcmuu onun tam dövriyyəsini və ya təkrar istehsalını (sadə və geniş) xarakterizə edir. Əgər əsas vəsaitlər sonradan alınmaq şərti ilə icarəyə götürülərsə, o zaman həmin vəsaitər müəssisə üçün xüsusi əsas vəsaitlər hesab olunur. Əsas vəsaitlərin dəyəri onların faydalı xidmət müddətində tədricən silinir, yəni aylıq amortizasiya ayırmaları formasında istehsal xərclərinə daxil edilir. Əsas kapitalın tərkibinə bitməmiş kapital qoyuluşu xərcləri və eləcə cə avadanlıq alınması da daxildir.
90
Başqa müəssisələrin nizamnamə kapitalına investisiya qoyuluşu o zaman səmərəli olar ki, belə investisiyalar müəssisənin əsas fəaliyyəti ilə əlaqədar olsun. Bu zaman müəssisənin xammal və material satıcıları ilə təsərrüfat əlaqələri yaxşılaşır (satıcıların nizamnamə kapitalında iştirak etməklə), özünün istehsal infrastrukturu inkişaf edir (kapitalı nəqliyyat və buk imi müəssisələrə qoyarsa), məhsul satışı imkanları genişlənər və ya başqa bazarlara daxil olar (əgər kapitalın qoyuluşu topdan satış ticarətinə, satış-təchzat təşkilatlarına yönəldilərsə). Bazar iqtisadiyyatı şəraitində kapitalın vacib hissəsini təşkil edən dövriyyə vəsaitindən istifadənin keyfiyyət xarakteristikasının vacib göstəricilərini xüsusi dövriyyə vəsaitinin faktiki mövcudluğu və müəssisənin xüsusi dövriyyə vəsaiti ilə təmin olunma əmsalı təşkil edir. Lakin son vaxtlara qədər isə müəssisələrdə dövriyyə vəsaitindən istfadənin səmərəliliyi ancaq dövretmə əmsalı, fond tutumu, bir dövriyyənin uzunluğu göstəriciləri ilə müəyyən edilirdi. Müasir
dövrdə müəssisələrdə dövriyyə vəsaitindən istifadənin yaxşılaşdırılması üçün bir sıra yolları qeyd etmək olar: - müəssisənin maddi-texniki təchizatını təkmilləşdirmək; - xammal və materialların keyfiyyəti və quruluşunun yaxşılaşdırılması; - tədavül sferasında satış şərtlərini yaxşılaşdırmaq; - mütəəqqi hesablaşma formalarından istifadə; - dövriyyə vəsaitinin səmərəli idarə edilməsi üçün keyfiyyətli maliyyə siyasətini hazırlamaq; - maliyyə işini keyfiyyətli təşkil etmək; - uçot sistemini yaxşılaşdırmaq; - ehtiyatların və hazır məhsulun saxlanılma şəraitinə müntəzəm nəzarət etmək; - keyfiyyətli alıcıların seçilməsi; - sair. Müəssisələrdə maliyyə işinin ən mühüm tərəfini əsas kapitalın idarəolunması təşkil edir. Bu istiqamətdə aşağıdakı təkliflərin məqsədəuyğun hesab etmək olar: 1.
düzgün amortizasiya siyasətinin seçilməsi; 2.
müəssisədə əsas vəsaitlərin optimal quruluşunun saxlanılması; 91
3.
mal quruluşunun saxlanılması; 4.
artıq və lazım olmayan avadanlıqların vaxtında satılması; 5.
müəssisədə əsas vəsaitin istifadəsinin təhlili və planlaşdırılmasının idarəolunmasının səmərəli təşkili.
92
ƏDƏBĠYYAT SĠYAHISI 1.
Azərbaycanın statistik göstəriciləri. 2015. 2.
Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi. Bakı, 2000. 3.
Azərbaycan Respublikasının 2016-cı il üçün Dövlət Büdcəsi haqqında Qanun. 2015. 4.
5.
«Səhmdar cəmiyyəti haqqında» Azəbaycan Respublikası Qanunu. 1994. 6.
«İnvestisiya fəaliyyəti haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanunu. 1995. 7.
«Xarici investisiyaların qorunması haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu. 1994. 8.
«Qiymətli kağızlar haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu. 2015. 9.
D.A.Bağırov «Vergi auditi». Bakı, 1999. 10.
D.A.Bağırov «Vergi nəzarəti»g Bakı, 2006. 11.
12.
T.Ə.Hüseynov «Müəssisənin iqtisadiyyatı». Bakı, 2005. 13.
Ə.H.Abbasov «Maliyyə sistemi və borc bazarı». Bakı, 2004. 14.
R.Əliyev, M.Novruzov «İnvestisiyanın maliyyələşdirilməsi və
kreditləşdirilməsi». Bakı, 2003. 15.
Maliyyə dərslik. Bakı, 2001. 16.
17.
А.М.Бабич Финансы. Москва. 2002. 18.
Б.С.Карелин Финансы корпораций. Москва 2005. 19.
В.В.Ковалев, Вит.В.Ковалев Финансы организаций (предприятий). Москва 2006. 20.
В.Я.Горфинвель Экономика предприятия. Москва 2003. 21.
Москва 2009. 22.
А.Д.Шеремет Финансы предприятий. Москва 1997. 93
РЕЗЮМЕ
Управлять финансами предприятия – значит управляеть его капиталом. Капитал – это средства, вложенные в активы и приносящие доход. Активы предприятия – это основные и оборотные средства. Активы предприятия – это имущество предприятия и денежные средства. Капитал – специфическая категория. Не все финансовые ресурсы являются капиталом. Те финансовые ресурсы являются капиталом, которые вложены в предпринимательскую деятельность. Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|