19
Cədvəl 1.2.3.
Müəssisə və təĢkilatların bank ssudaları və qarĢılıqlı hesablaĢmalar üzrə
vaxtı keçmiĢ borclar (ilin sonuna, mln.manat)*
ĠLLƏR
Bank ssudaları
2000
100,1
2005
68,2
2010
492,9
2014
976,3
* Azərbaycanın statistik göstəriciləri. 2015.
Yuxarıdakı cədvəl məlumatları müəssisə və təşkilatları bank ssudaları üzrə
vaxtı keçmiş borcların həcmini xarakterizə edir. Cədvəl məlumatlarından
göründüyü kimi müəssisələrin kredit üzrə vaxtı keçmiş borcları 2000-ci ildə 100,1
mln.manat olduğtu halda, bu məbləğ 2014-cü ildə 976,3 milyon manata çatmışdır
ki, belə vəziyyəti də qənaətbəxş hesab etmək olmaz.
Müəssisələrdə xüsusi və borc vəsaitindən başqa, cəlb olunmuş vəsaitə
malikdir.
Cəlb olunmuş vəsait – kreditor borcudur. Bu vəsait daima müəssisənin
dövriyyəsində olur.
Kreditor borcu debitor borcundan çox olmamalıdır, əksinə olarsa, bu
müəssisənin ləğv olunması ilə nəticələnir.
Kreditor borcunun idarəolunması – maliyyə menecerinin funksiyasıdır.
Menecer vaxtı keçmiş kredito borcunun yaranmasına imkan verməməlidir.
20
II FƏSĠL
MÜƏSSĠSƏDƏ ƏSAS KAPĠTALIN ĠDARƏOLUNMASI
§2.1. Əsas kapitalın mahiyyəti, əhəmiyyəti və təsnifatı
Əsas istehsal fondları istehsal prosesində uzun müddət iştirak edir. Bazar
iqtisadiyyatı şəraitində müəssisələrdə əsas fondların yaradılması uzunmüddətli
investisiyalar, əsas vəsaitlərin əvəzsitz alınması və s. yollarla həyata keçirilir. Əsas
fondların sadə təkrar istehsalı onların aşınma məbləğinə uyğun həcmdə yaradılması
deməkdir. Lakin əsas fondların geniş təkrar istehsalı ilə onların aşınma dəyərindən
artıq miqdarda yeniləşməsini nəzərdə tutur.
Əsas fondlarla yönəldilən uzunmüddətli investisiyalar təsərrüfat subyektinin
xüsusi vəsaiti, büdcə vəsaiti, xarici investorların vəsaitləri və bank krediti hesabına
maliyyələşdirilir.
Əsas kapitalın maliyyələşmə mənbələrinin seçilməsi bir sıra amillər nəzərə
alınmaqla müəssisələr tərəfindən həll edilir. Kapitalın dəyəri, onun səmərəliliyi,
xüsusi və cəlb olunmuş kapital arasındakı nisbət, müxtəlif maliyyələşmə
mənbələrinin risk səviyyəsi, kreditorların və investorların iqtisadi maraqları və s.
həmin məsələlərə aiddir və bu məsələlərin həlli bazar münasibətləri şəraitində
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hər bir müəssisə müxtəlif istiqamətlərdə investisiya
həyata keçirir. Müəssisələrdə investisiya fəaliyyətinin Ən mühüm obyektini əsas
kapital təşkil edir. Əsas kapital əsas vəsaitlərdən, bitməmiş uzun müddətli
investisiyalardan və sair vəsaitdən ibarətdir.
Cədvəl 2.1.1.
Azərbaycan iqtisadiyyatında əsas fondların
istifadəyə verilməsi (mln.manat)*
ĠLLƏR
MƏBLƏĞ
2000
666,9
2005
6035,2
2006
5402,5
2010
5961,3
2014
93336
*Azərbaycanın statistik göstəriciləri.2015.
21
Yuxarıdakı cədvəl məlumatları Azərbaycan iqtisadiyyatında əsas fondların
istifadəyə verilməsi ilə əlaqədar vəziyyəti xarakterizə edir. Cədvəl
məlumatlarından göründüyü kimi əgər 2000-ci ildə 666,9 mln.manat həcmində
əsas fond fəaliyyətə verilmişdirsə, bu məbləğ 2005-ci ildə 6035,2 milyon manatı,
2014-cü ildə isə 9336 milyon manatı təşkil etmişdir ki, bu vəziyyəti də qənaətbəxş
hesab etmək olar.
Əsas vəsaitin fəaliyyətdə olan təsnifatına əsasən müəssisələrin əsas kapitalı
aşağıdakı əlamətlərə görə təsnifləşdilir.
- sahə əlamətinə görə;
- təyinatına görə;
- növlərinə görə;
- istifadəsinə görə;
- mənsubiyyətinə görə.
Sahə əlamətinə görə əsas kapitalın mənsubiyyəti, yəni onların sənayeyə, kənd
təsərrüfatına, nəqliyyata və sair sahələrə aid olduğu müəyyən edilir.
Təyinatına görə əsas vəsaitlər aşağıdakılara ayrılır:
1.
Əsas fəaliyyət üzrə əsas istehsal fondları.
2.
Başqa sahələrin əsas istehlak fondları.
3.
Qeyri-istehsal əsas fondlar.
Müəssisənin əsas fondları növlərinə görə aşağıdakı qruplara ayrılır:
- bina;
- qurğu;
- iş və güc maşınları;
- ölçü və nizamlayıcı cihazlar və qurğular;
- hesablayığı texnika;
- nəqliyyat vasitələri;
- istehsal və təsərrüfat inventarları;
- iş, məhsuldar və cins heyvanlar;
- çoxillik əkmələr;
- təsərrüfatdaxili yollar;
22
- sair uyğun obyektlər.
Əsas fondlar istehsalda iştirakına görə istehsal (maşın, avadanlıq və s.) və
qeyri-istehsal (mədən-məişət təyinatlı) əsas fondlara ayrılırlar.
Əsas fondlar istehsal quruluşan malikdir. İstehsal quruluşuna görə əsas
istehsal fondları aktiv və passiv hissələrə ayrılır.
Aktif əsas fondlar maşın, qurğu və avadanlıqlardan ibarətdir və onlar
bilavasitə məhsul (iş, xidmət) istehsalında iştirak edirlər. Müəssisə əsas istehsal
fondlarının tərkibində aktiv fondların xüsusi çəkisinin artmasında maraqlıdır.
Ancaq aktiv əsas fondlar müəssisənin istehsal imkanlarını xarakterizə edir.
Passiv əsas fondlara isə bina, inventar və s. daxildir ki, onlar bilavasitə
istehsal prosesində iştirak etmirlər, lakin aktiv əsas fondların fəaliyyətinə normal
şərait yaradırlar.
Əsas istehsal fondlarının quruluşuna təsir göstərən amillər aşağıdakılardır:
- buraxılan məhsulun xarakteri;
- buraxılan məhsulun həcmi;
- müəssisədə avtomatlaşma və mexanikləşmənin səviyyəsi;
- xüsusiləşmənin səviyyəsi və sair.
Müəssisədə əsas fondların istehsal prosesində uzun müddət iştirak etməsi və
tədricən köhnəlməsi ilə əlaqədar onların bir neçə qiymətləndirmə növü var.
Məsələn, ilk dəyər, bərpa dəyəri və qalıq dəyəri.
Əsas fondların hazırlanması, alınması və quraşdırılması ilə əlaqədar xərclər
onların ilk dəyərini formalaşdırır.
Müasir dövrdə əsas fondların təkrar istehsalına xərclər onların bərpa dəyərini
təşkil edir.
İstehsal prosesində iştirak etdikcə əsas fondlar tədricən köhnəlir və öz ilk
(bərpa) dəyərini itirirlər.
Əsas fondun ilk və ya bərpa dəyərindən köhnəlmə dəyəri çıxıldıqdan sonra
onun qalıq dəyəri müəyyən edilir.
Qeyd edildiyi kimi, əsas fondlar istehsalda iştirak etdikcə fiziki və mənəvi
köhnəlməyə məruz qalırlar. Əsas fond fiziki köhnəlmə zamanı özünün ilk istehlak
Dostları ilə paylaş: |