23
dəyərini itirir. Fiziki köhnəlmə hissə-hissə və ya tam həcmdə baş verir. Əsas
fondun hissə-hissə fiziki köhnəlməsi əsaslı təmir yolu ilə bərpa edilir. Lakin fiziki
köhnəlmə tam baş verdikdə, həmin fond ləğv edilir və yenisi ilə əvəz olunur.
Əsas fondun fiziki köhnəlməsi onun faktiki xidmət müddətini normativ
müddətinə bölüb 100-ə vurmaqla hesablanılır.
Əsas fondun mənəvi köhnəlməsi yeni texnikanın tətbiqi nəticəsində baş verir
və köhnə əsas fondlar mənəvi cəhətdən köhnəlmiş hesab olunurlar.
Əsas fondların fiziki və mənəvi köhnəlməsi sadə və geniş təkrar istehsala
investisiya yolu ilə bərpa edilir.
Əsas fondlar istehsal quruluşan malikdir. İstehsal quruluşuna görə əsas
istehsal fondları aktiv və passiv hissələrə ayrılır.
Aktif əsas fondlar maşın, qurğu və avadanlıqlardan ibarətdir və onlar
bilavasitə məhsul (iş, xidmət) istehsalında iştirak edirlər. Müəssisə əsas istehsal
fondlarının tərkibində aktiv fondların xüsusi çəkisinin artmasında maraqlıdır.
Ancaq aktiv əsas fondlar müəssisənin istehsal imkanlarını xarakterizə edir.
Passiv əsas fondlara isə bina, inventar və s. daxildir ki, onlar bilavasitə
istehsal prosesində iştirak etmirlər, lakin aktiv əsas fondların fəaliyyətinə normal
şərait yaradırlar.
Əsas istehsal fondlarının quruluşuna təsir göstərən amillər aşağıdakılardır:
- buraxılan məhsulun xarakteri;
- buraxılan məhsulun həcmi;
- müəssisədə avtomatlaşma və mexanikləşmənin səviyyəsi;
- xüsusiləşmənin səviyyəsi və sair.
Müəssisədə əsas fondların istehsal prosesində uzun müddət iştirak etməsi və
tədricən köhnəlməsi ilə əlaqədar onların bir neçə qiymətləndirmə növü var.
Məsələn, ilk dəyər, bərpa dəyəri və qalıq dəyəri.
- Əsas fondların hazırlanması, alınması və quraşdırılması ilə əlaqədar xərclər
onların ilk dəyərini formalaşdırır.
- Müasir dövrdə əsas fondların təkrar istehsalına xərclər onların bərpa dəyərini
təşkil edir.
24
- İstehsal prosesində iştirak etdikcə əsas fondlar tədricən köhnəlir və öz ilk
(bərpa) dəyərini itirirlər.
- Əsas fondun ilk və ya bərpa dəyərindən köhnəlmə dəyəri çıxıldıqdan sonra
onun qalıq dəyəri müəyyən edilir.
Qeyd edildiyi kimi, əsas fondlar istehsalda iştirak etdikcə fiziki və mənəvi
köhnəlməyə məruz qalırlar. Əsas fond fiziki köhnəlmə zamanı özünün ilk istehlak
dəyərini itirir. Fiziki köhnəlmə hissə-hissə və ya tam həcmdə baş verir. Əsas
fondun hissə-hissə fiziki köhnəlməsi əsaslı təmir yolu ilə bərpa edilir. Lakin fiziki
köhnəlmə tam baş verdikdə, həmin fond ləğv edilir və yenisi ilə əvəz olunur.
Əsas fondun fiziki köhnəlməsi onun faktiki xidmət müddətini normativ
müddətinə bölüb 100-ə vurmaqla hesablanılır.
Əsas fondun mənəvi köhnəlməsi yeni texnikanın tətbiqi nəticəsində baş verir
və köhnə əsas fondlar mənəvi cəhətdən köhnəlmiş hesab olunurlar.
Əsas fondların fiziki və mənəvi köhnəlməsi sadə və geniş təkrar istehsala
investisiya yolu ilə bərpa edilir.
Əsas fondların sadə və geniş təkrar istehsalına investisiya kapital qoyuluşu
yolu həyata keçirilir. Müəssisənin iqtisadiyyatına investisiyanın qoyulması bazar
iqtisadiyyatı şəraitində zəruridir və böyük əhəmiyyət kəsb edir.
İstehsal prosesində iştirak edən əsas istehsal fondlarının köhnəlmə dəyərinin
pula ifadəsi amortizasiya adlanır.
Amortizasiya fondunun vəsaiti əsas fondların fiziki və mənəvi köhnəlməsinin
bərpası üçün istifadə edilir. Amortizasiya fondu pul fondudur. Həmin fonda illik
amortizasiya ayırmaları köçürülür. Amortizasiya fondu əsas fondların xidmət
müddəti ərzində təşkil olunur. Lakin fondun istifadəsi əsas fondlar faktiki sıradan
çıxdıqdan sonrakı dövrdən başlanılır. Beləliklə, amortizasiya əsas fondların
normativ xidmət müddəti üçün hesablanılır.
Amortizasiya ayırmalarının təyinatı əsas fondların normativ xidmət müddəti
başa çatdıqdan sonra onların təkrar istehsalı üçün pul vəsaitini toplamaqdır.
25
Əsas fondların faydalı istifadə müddəti – əsas fondların müəssisəyə gəlir
gətirdiyi dövrdür. Hər il üçün amortizasiya fonduna ayırmalar əsas fondların orta
illik dəyərini amortiz-asiya normasına vurulmaqla hesablanılır.
Azərbaycan Respublikasında Vergi Məcəlləsində ayrı-ayrı fondlar üzrə
aşağıdakı amortizasiya normaları fəaliyyət göstərir:
- bina, tikili və qurğular – 10%;
- maşın, avadanlıq və hesablama texnikası – 25%;
- sair əsas fondlar – 20%.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadiyyatda amortizasiyanın hesablanmasının
sonrakı üsulları var: xətti, azalan qalıq, məhsulun həcminə mütənasib əsas fondun
dəyərinin silinməsi, sürətli və s.
Xətti üsul ilə bərabər qaydada əsas fondların ilk dəyəri və amortizasiya
norması əsasında amortizasiya ayırmaları hesablanılır. Burada amortizasiya
norması obyektin faydalı xidmət müddətinə görə müəyyən edilir. Məsələn,
müəssisə 10 il xidmət müddəti olan avadanlıq almışdır. Burada illik amortizasiya
norması 10% olacaqdır. Bazar münasibətləri şəraitində iqtisadiyyatda yeni
texnologiyanın tətbiqini sürətləndirmək üçün müəssisələrə sürətli amortizasiya
mexanizminin tətbiqi hüququ verilir. Sürətli amortizasiya zamanı illik amortizasiya
norması sürətlənmə əmsalı qədər artırılır. Lakin həmin əmsald 12-dən yuxarı
olmalıdır.
Sürətli amortizasiya əsas fondların yeni xidmət müddətini müəyyən edir. Bu
metodla əsas fondların dəyərinin qısa müddətdə tam silinməsi təmin olunur.
Beləliklə, bazar iqtisadiyyatı dövründə əmtəə istehsalçılarının rəqabəti əsas
fondların sürətli təzələnməsini zəruri edir. Bu isə müəssisəni məcbur edir ki,
avadanlığın sürətli silinməsini təmin etsin və tezliklə yeni kapital qoyuluşu üçün
vəsait toplasın.
Dostları ilə paylaş: |