Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ
Yüklə 1,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- YerləĢmə yerinə görə
- Ġqtisadi mərhələlərin əlaqə növlərinə görə
- Ġdarəetməyə təsirinə görə
- TəĢkilati quruluĢuna görə
10
işlədilir: “joint venture” və “mixed company”. “Joint venture” Azərbaycan dilində “müştərək müəssisə” mənasını verir və birgə fəaliyyətin müxtəlif formalarını, o cümlədən firmalararası müqavilə əlaqələrini də özündə əks etdirir. “Mixed company” isə Azərbaycan dilində “birgə müəssisə” mənasını verir və məzmununa görə “müştərək müəssisə” ilə eynidir. Eyni zamanda, araşdırmalardan aydın olur ki, “joint venture” və “mixed company” anlayışları mülkiyyət formasına görə müəyyən fərqə malikdir. Belə ki, praktikada xüsusi mülkiyyət əsasında yaradılmış müəssisələr, əsasən “joint venture”, dövlətin iştirakı ilə yaradılmış müəssisələr isə “mixed company” kimi qəbul edilir. ”Joint venture” adətən firmalararası əməkdaşlığın müxtəlif formalarını ifadə edir [ 11,səh 10-11 ]. Müasir qərb ədədbiyyatlarında həmçinin müştərək sahibkarlıq müəssisələrarası əməkdaşlıgın və kooperasiyanın təzahür forması kimi qeyd edilir. Bəzi iqtisadi ədəbiyyatlarda isə müəssisənin nizamnamə kapitalında xarici kapitalın iştirakına görə müəssisələri milli, müştərək və xarici müəssisələrə ayırırlar. Azərbaycanın mövcud qanunvericilik sənədlərində “birgə müəssisə”, “müştərək müəssisə” terminləri işlənsə də, onların dəqiq izahı verilməmiş və xarici kapitallı bütün müəssisələr qarışıq və ya müştərək müəssisə adlandırılmışdır. Başqa sözlə desək, belə müəssisələr, yalnız kapital qoyuluşuna görə fərqləndirilmişdir. Əslində isə, qeyd edildiyi kimi, müəssisələri yalnız bu xüsusiyyətlə fərqləndirmək hər zaman dəqiq nəticələrin əldə edilməsinə imakn vermir. Bir sıra qərb iqtisadçıları isə müştərək müəssisələrin səciyyəvi xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsində kəmiyyət parametrlərinə də üstünlük verirlər. Belə ki, iqtisadçı alim L.Franko iştirakçılann payı 5 faizdən 95 faizə qədər olan müəssisələri müştərək müəssisə hesab edir. “Müştərək müəssisə”lərin kəmiyyət parametrlərinin araşdırılmasında onların birbaşa İnvestisiya və ya portfel investisiya əsasında yaradılması da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, bəzi iqtisadi ədəbiyyatlarda müştərək müəssisələr, məhz birbaşa investisiyaların bir forması hesab edilir. Digər iqtisadçılar isə xarici investorun portfel investisiya şəklində iştirakı ilə yaradılan passiv müştərək müəssisə ilə xarici investorun birbaşa investisiya şəklində iştirakı ilə 11
yaradılan aktiv müştərək müəssisələri fərqləndirirlər. Birbaşa investisiya portfel investisiyasından fərqli olaraq müəssisənin fəaliyyətinə və idarə edilməsinə birbaşa təsir etmək imkanı verdiyi üçün, belə müəssisələr aktiv müştərək müəssisə kimi qəbul edilir[ 5, s 143-144]. Müşahidələr göstərir ki, iqtisadi ədəbiyyatlarda müştərək müəssisələrin əsas iki tipi göstərilir. Məsələn, İtaliya iqtisadçısı A.Folo istehsal, ticarət, maliyyə, elmi tədqiqat fəaliyyəti ilə məşğul ola bilən müştərək müəssisələrin səhmdar və müqavilə əsasında yaradılan iki tipini fərqləndirir. Çin təcrübəsində də müştərək müəssisələrin iki tipinə təsadüf edilir. Onlardan biri paylı, digəri isə kontrakt (müqavilə və ya razılaşma) müştərək müəssisələri adlanır. Təşkilati nöqteyi-nəzərdən müştərək müəssislər istər bir, istərsə də çox zavodlu (fabrikli) ola bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə iştirak edən birzavodlu müəssisələr qrupunda - kiçik, orta və iri müəssisələr vardır, çoxzavodlu müəssisələr qrupunda – trestlər, konsernlər və digər istehsal birlikləri iştirak edirlər. Müştərək müəssisələrin bu forması xarici investorları cəlb etməklə, mütərəqqi avadanlıq, qabaqcıl texnologiya və idarəetmə təcrübəsi əldə etmək üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Müştərək müəssisələr ayrılıqda iqtisadi vahid kimi milli təsərrüfatçılıq sistemində və bütünlükdə dünya iqtisadiyyatında özünün xüsusiyyət və səciyyəvi cizgilərinə malikdir. Müştərək müəssisələri müəyyən meyarlar üzrə (məsələn, əməkdaşların bərabərliyi, onun yerləşmə yeri, idarəetməyə tərəflərin təsiri, təşkilati quruluşu və s.) nəzərdən keçirtmək məqsədəuyğundur. Beləliklə, müştərək müəssisələr təsnifatını aşağıdakı kimi təsvir etmək olar (cədvəl 1.1). Ümumilikdə isə, istər ayrı-ayn ölkələrin təcrübəsindən, istərsə də müxtəlif iqtisadçı alimlərin fikirlərindən belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, müştərək müəssisələr birgə kapital, birgə idarəetmə, eləcə də mənfəət və risklərin, idarəetmə prosesinin bölüşdürülməsi əsasında yaradılır. Bu tip müəssisələrin fəaliyyətinin əsasını tərəflər arasında texnoloji və emosianal əməkdaşlıq təşkil edir.
12
(Cədvəl 1.1) MüĢtərək müəssisələrin təsnifatı. Meyarlar Adı Mahiyyəti ƏməkdaĢlığın komplektivliyi üzrə Bərabərlik (ədalətli MM)
Hüquqi mənada MM-in təsisçilərinə maliyyə riski, idarəetmə,qəbul edilən məsələlərin həllində ümumi cavabdehlik xasdır Müqavilə üzrə MM
Xərclərin riskin bölüşməsinə müəssisə əməkdaşlıq haqqında müqavilə bağlıdır. YerləĢmə yerinə görə Ölkə MM
Partnyorlar bir ölkədən olurlar. Layihələr bir ölkə çərçivəsində yerli, regional və milli səciyyə daşıyırlar. Beynəlxalq
MM Partnyorlar müxtəlif ölkələrdən olurlar. Ġqtisadi mərhələlərin əlaqə növlərinə görə Üfuqi MM Eyni cür istehsalat və ya ticarət mərhələlərinin birləşməsi(inteqrasiyası)
Şaquli MM Ardıcıl istehsalat və ya ticarət mərhələlərinin birləşməsi (inteqrasiyası) Diaqonal MM
Müxtəlif sahələrin, müəssisələrin kooperasiyası və ya müxtəlif istehsal və ticarət mərhələlərinin birləşməsi Ġdarəetməyə təsirinə görə Bərabər
hüquqlu MM MM-nin bərabər idarə edilməsi. Tərəfdaşlar qərar qəbulunda təsir göstərməkdə bərabər hüquqa malikdirlər.
Asimmetrik MM
Partnyorlarlardan birinin təsiri üstünlük təşkil edir və müxtəlif məsələlər üzrə müəssisə qeyri-bərabər idarə edilir.
Birzavodlu Tərkibində kiçik, orta və iri müəssisələr vardır Çoxzavodlu Tərkibinə trestlər, konsernlər və digər istehsal birlikləri daxildir. Bu forma MM-lər üçün mütərəqqi avadanlıq, qabaqcıl texnologiya və idarəetmə təcrübəsi xarakterikdir.
Müştərək müəssisələr, onların xaraktrik xüsusiyyətləri bir sıra nüfuzlu təşkilatlar tərəfindən də araşdırılmış onların mahiyyətinə dair müxtəlif yanaşmalar irəli
Yüklə 1,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|