25
məhsulunun reallaşdırılmasından əldə etdiyi mənfəət (M
x
) aşağıdakı formulla
hesablanır [17, səh 69].
M
t
=G
t
-M
dt
Burada: G
t
- t ilində məhsulun reallaşdırılmasından əldə olunan mədaxil,
M
dt
- t ilində reallaşdırlan məhsulun tam maya dəyəri.
Müştərək müəssisələrin iqtisadi səmərəliliyini xarakterizə edən göstəricilərdən
biri də vergi hesabına mənfəətdir (M
vt
). Müəssisənin vergi hesablanan mənfəəti
aşağıdakı kimi hesablanır[17, səh 69]:
M
vt=
M
t
-G
vt
Burada: M
t
- müəssisənin 1 ilində məhsulunun reallaşdırılmasından əldə etdiyi
mənfəət;
G
vt
- t ilində vergidən güzəştlərin hesabına çıxılan vəsait.
Digər bir səmərəlilik göstəricisi əldə olunan gəlirdən vergi ödənişləri və vergi
ödənilməsindən sonra yaradılan fondlara ödəmələr çıxdıqdan sonra qanunvericidiyə
uyğun maya dərərinə daxil edilməyən xərcləri də nəzərə alınmaqla hesablanan
bölüşdürülən mənfəətdit (M
bol
). Müştərək müəssisənin təsisçiləri arasında
bölüşdürülən mənfəət aşağıdakı kimi hesablanır[11, səh 45]:
M
bol
= M
t
-M
vt•
D
v
-X
t
-M
b
Burada: D
v
- müştərək müzssisənin mənfəətinə vergi dərəcəsidir;
X
t
- t ilində mənfəətdən ödənən xərclər ;
M
b
-bölüşdürülməyən mənfəətdir;
26
M
t
- müəssisənin 1 ilində məhsulunun reallaşdırılmasından əldə etdiyi
mənfəət;
M
vt
-vergi hesablanan məənfəətdir.
Müştərək müəssisələrinin iqtisadi səmərəliliyini xarakterizə edən
göstəricilərdən biri də xalis mənfəətdir (M
xal
).O aşağıdakı kimi hesablanır:
M
xal
=M
t
-M
vt
•Dv-X
t
Burada: D
v
- müştərək müzssisənin mənfəətinə vergi dərəcəsidir;
X
t
- t ilində mənfəətdən ödənən xərclər ;
M
t
- müəssisənin 1 ilində məhsulunun reallaşdırılmasından əldə etdiyi
mənfəət;
M
vt
-vergi hesablanan məənfəətdir
Müştərək müəssisələrin təsis edilməsi zamanı onun təsisçiləri tərəfindən
qoyulmuş kapitalın illik rentabelliyi də mühüm iqtisadi səmərəlilik göstəricisidir və
aşağıdakı kimi hedablanır [11, səh 45]:
Burada: A
t
-t ilindəki amortizasiya ayırmaları;
K-təsisçilər tərəfindən müştərək müəssisənin yaradılması kapital
qoyuluşudur.
M
xal
-xalis mənfəətdir.
Təbidir ki illər üzrə müştərək müəssisənin əldə etdiyi mənfəətin səviyyəsi də bir
birindən fərqlənir.Əgər müştərək müəssisənin mənfəəti illərə görə dəyişərsə bu
27
zaman müştərək müəssisənin iqtisadi səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi üçün onun
xərclərinin orta illik rentabelliyi hesablanmalıdır.Onu aşağıdakı kimi hesablayırlar:
∑
Burada: T- əsasında hesabat aparılan illərin sayıdır;
t - hesabat dövrünün “birinci ili” olan “0” ilə verilmiş göstəricinin aid
olduğu T ili arasındakı illərin sayıdır;
A
t
- t ilində amortizasiya ayırmaları;
K - müştərək müəssisənin yaradılmasına kapital qoyuluşlarıdır.
Müştərək müəssisələrin yaradılmasına qoyulan kapital qoyuluşlarının ödəmə
müddəti xalis mənfəətin həcmi illər üzrə eynidirsə ümumi kapital qoyuluşunun
həcmini illik xalis mənfəətlə amortizasiya ayırmalarının cəminə bölməklə
tapılır.Əksər kapital qoyuluşları müştərək müəssisə fəaliyyətə başlamazdan əvvəl
həyata keçirilərsə və onun mənfəəti illərə görə fərqlənirsə, onda ümumi xərclərin
cəmindən xalis mənfəətlə amortizasiya ayırmalarının illik qiymətini çıxmaqla onun
ödənmə müddəti müəyyən edilir.
Əgər müştərək müəssisənin tikintisinə və inkişafına kapital qoyuluşları illər üzrə
fərqlənirsə, illik mənfəət illər üzrə eyni deyilsə, onda müştərək müəssisələrin
yaradılması və fəaliyyətinin inteqral səmərəsi və xərclərin daxili rentabellik norması
tətbiq edilir.Bu zaman müxtəlif dövrlərə aid olan gəlir və xərclərin bütün göstəriciləri
hesabat dövrünün birinci ilinə gətirilir.Bu gətirilmə verilmiş illik göstəricinin a
x
əmsalına vurulması yolu ilə edilir. a
x
əmsalı aşağıdakı kimi müəyyən olunur [17, səh
68]: