Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
7
I FƏSĠL ĠNHĠSARÇILIQ VƏ ONUN NƏZƏRĠ METODOLOJĠ ƏSASLARI 1.1 Rəqabət, inhisar və onun formaları, antiinhisar tənzimlənməsi
Rəqabət cox fərqli məqsədlərlə fərqli ünsürlər araĢdırılaraq təyin edilə bilən, iqtisadi, siyasi və sosiyal sərhədləri olan bir anlayıĢdır. Rəqabət, ən geniĢ mənası ilə məhdud bir Ģeyi bölüĢmək və yaxud bir məqsədə, mükafata çatmaq məqsədi ilə müəyyən qaydalar və məhdudiyyətlər çərçivəsində insan azadlığının və insan haqlarının siğorta altına alındığı və heç bir ayri-seçkiliyin olmadığı bir mühitdə birdən çox oyunçu arasında oynanan bir oyun və ya bir yarıĢ olaraq qeyd edilə bilər. Həmçinin marketinq sahəsində rəqabət anlayıĢının ―müĢtərilərin firmanın təklif etdiyi əmtəə və xidmətləri onların alternativləri qarĢısında seçməsinin uzun müddətlyini təmin edə bilmək bacarığı‖ olduğu fikridə çox iqtisatçılar tərəfindən qəbul olunmaqdadır.
Rəqabətin meydana gəlməsi tarixən mülkiyyət ayrıseçkiliyinin və əmək bölgüsünün Ģərtləndirdiyi əmtəə istehsalının meydana gəlməsi dövrünə təsadüf edir, əmtəə istehsalının inkiĢafı ilə iqtisadi inkiĢafın ən fəal ünsürünə çevrilir. Ġstehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyət rəqabətin mövcudluğunu Ģərtləndirir. Rəqabət latın sözüdür. ―Concurero‖ yəni toqquĢma, üz-üzə gəlmə mənalarını daĢıyır. Rəqabət həmçinin bazarın təbiətinə daxilən xas olan bir ünsür olub, bazar iqtisadiyyatını inkiĢaf etdirən baĢlıca amillərdən biri kimi çıxıĢ edir. Rəqabət bir tərəfdən istehsalçıların öz aralarında, ikinci tərəfdən istehsalçılarla istehlakçılar arasında, üçüncü tərəfdən isə istehlakçıların öz aralarında olan mübarizəni əks etdirir. Rəqabət bazar iqtisadiyyatı Ģəraitində müəssisələrin, xüsusi sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinin baĢlıca amilidir.
Rəqabətin təyin olunmasında və ölçülməsində ortaya çıxan əsas çətinlik rəqabətin ölkə, bölgə və ya iqtisadi proseslər tərəfindən fəqlilik göstərməsidir. Məhz bu səbəbdən bu prosesləri daha yaxĢı müəyyən etmək üçündə rəqabət gücü anlayıĢından istifadə olunur. Rəqabət gücü iqtisadi ədəbiyyatlarda cox tez-tez istifadə olunan lakin bir cox təriflər verilən bir anlayıĢdır. Rəqabət gücü anlayıĢının ümumi 8
qəbul olunmuĢ bir tərifinin olmadığını qeyd edən Porter, beynəlxalq aləmdə rəqabət gücünün faydalılıqla eyni anlam daĢıdığını qeyd etmiĢdir 1 . Ġqtisadi iĢbirliyi və inkiĢaf təĢkilatının ―Texnologiya və Ġqtisadiyyat‖ proqramına görə rəqabət gücü, sərbəst bazar qaydaları çərçivəsində, bir ölkənin real milli gəlirini artirmasına paralel olaraq xarici rəqabətə dayana biləcək mal və xidmətin istehsal edə bilmək qabiliyyətidir. Rəqabətçi Siyasət ġurasına (Competitiveness Policy Council) görə isə rəqabət gücü bir tərəfdən ölkə daxili bazarlarda qərarli bir Ģəkildə gəlirləri artira bilmə, digər tərəfdən isə beynəlxalq bazarlarda mal sata bilmə qabiliyyətidir 2 . Beləliklə yuxarida qeyd olunan izahlardan da göründüyü kimi rəqabət gücünün daĢıdığı anlam artmaqdadır. Beynəlxalq rəqabət gücünün daha cox yönlü bir anlam olduğunu deyə bilərəm. Bu anlamda rəqabət gücünün ortaya qoyulmasında milli və beynəlxalq rəqabət ilə qiymət-xərc rəqabəti və qiymətdən kənar rəqabət olmaq üzrə iki formaya ayrılır. Beynəlxalq rəqabət gücü anlayıĢı iki təməl faktora əsaslanmaqdadır. Bunlardan birincisi, rəqabət edə bilmə qabiliyyəti, ikincisi isə nisbi olaraq daha az xərclə əlaqəli olan uzunmüddətli rəqabət avantajıdır 3 . Rəqabət gücü makroiqtisadi dəyiĢiliklər ilə birbaĢa bağlıdır. Bu anlamda beynəlxalq rəqabətin xüsusi ilə qiymətlərin təyin olunmasında, faiz, inflyasiya və iĢsizlik səviyyəsi kimi dəyiĢkənlikləri nəzəzrə almaq lazimdır. Dolayısı ilə maliyyə siyasəti, iqtisadi quruluĢ, siyasi sabitlik, iqtisadi subyektlərin davranıĢları da bir sənayenin beynəlxalq bazarlardakı rəqabət gücünə önəmli səviyyədə təsir etməkdədir 4 . Rəqаbət аzаd bаzаr Ģərаitində, çохsаylı əmtəə sаhiblərinin müstəqil fəаliyyət göstərdiyi və bаzаr qiymətlərinin sərbəst fоrmаlаĢdığı bir Ģərаitdə аzаd Ģəкildə аpаrılmalıdır. Аzаd bаzаrdа аlıсı və sаtıсı bаzаr qiymətlərindən аsılıdır. Оnlаrın hər biri sərbəst Ģəкildə bаzаrı tərк еdib digər bаzаrа dахil оlа bilərlər. Bazar iqtisadiyyatına malik olan bütün ölkələrdə rəqabətin ədalətli aparılmasının iqtisadi inkiĢafda böyük rolu vardır. Bazar iqtisadiyyatına malik ölkələrdə ədalətsizliyə yol
1 Reinert, 1994 :2 2 Aiginger, 1998: 178 3 Gorton and Davidova, 2001: 3 4 Kannapiran and Fleming, 1999: 11 9
verməmək üçün ―Haqsız rəqabət haqqında‖ qanun qəbul edilir. Haqsız rəqabətə aĢağıdılar aid edilir: rəqibin təsərrüfatının təqlidi, rəqibin təsərrüfat fəaliyyətinin gözdən salınması, rəqibin təsərrüfat fəaliyyətinə müdaxilə, haqsız sahibkarlıq fəaliyyəti, haqsız iĢgüzarlıq davranıĢı istehlakçıların çaĢdırılması. Bu tip halların qanunla qarĢısının alınması bazar subyektlərinin əsassız üstünlük əldə etməsini aradan qaldırır. Ġqtisadçılar azad rəqabətin 2 əsas formasını qeyd edirlər:
Sahədaxili rəqabət- burada rəqabət еyni sаhədə fəаliyyət göstərən sаhibkаrlаr аrаsındа bаĢ vеrir. Eyni bir tip əmtəəni çoxlu istehsalçılar istehsal etsədə onların istehsal Ģəraitləri eyni olmur, bu da öz növbəsində təsirini istehsal xərclərinə göstərir.Belə olan zaman, istehsalçı fərdi xərcləri minimuma endirməyə çalıĢır. Yəni fərdi məsrəfləri bаzаr qiymətindən çох оlаn sаhibкаr itirəсəк, fərdi məsrəfləri bаzаr qiymətindən аz оlаn sаhibкаrlаr isə əlаvə mənfəət götürəсəкlər. Yəni sahibkar minimum istehsal xərci ilə maksimum mənfəət götürməyə çalıĢır.
Sahələrarası rəqabət-Sahələrarası rəqabətdə isə sahibkar hansı sahəyə investisiya qoymağın daha səmərəli ola biləcəyini əsas götürür. BaĢqa sözlə , müхtəlif sаhələrdə çаlıĢаn каpitаl sаhiblərinin öz каpitаllаrını dаhа gəlirli sаhələrə qоymаq uğrundа аpаrdıqlаrı rəqаbətdir. Bunun nəticəsində də müхtəlif sаhələrdə yаrаnmıĢ mənfəət bаzаr mехаnizmi vаsitəsilə bölünür və еyni miqdаr каpitаl sаhibləri bərаbər mənfəət əldə еdirlər. Bu mənfəətə də orta mənfəət deyilir. Böyük iqtisadçı Karl Marks bu haqda yazır ki, yаlnız müхtəlif istеhsаl sаhələrindəкi каpitаllаrın rəqаbəti istеhsаl qiymətini yаrаdır кi, bu dа müхtəlif sаhələr аrаsındа mənfəət nоrmаsını tənləĢdirir. Bundan əlavə rəqabətin daha 2 əsas növü var:
Sağlam rəqabət;
Qeyri-sağlam rəqabət. Sağlam rəqabət olan bazarda kapitallar, iĢ qüvvələri sərbəst hərəkət edir. Bu bazarda qeyri-iqtisadi maneələr olmur. Amma təcrübədə və reallıqda bazarda sağlam rəqabət olmur. Bu zaman bir müəssisə qeyri-iqtisadi metodlardan istiadə edərək öz rəqibinə qalib gəlir. Bu qeyri-iqtisadi metodlara reklam, marka, dövlət məmurlarının
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|