25
səviyyəyə
qaldırılmalıdır. Məhz buna görə hüququn iqtisadi analizi,
mikroiqtisadiyyat səviyyəsində fərdlərin oz mənfəətlərinin, makroiqtisadiyyat
səviyyəsində isə sosiyal rifahın artırılmasını qarĢısına məqsəd qoymaqdadır.
Rifah haqqında iqtisadi nəzəriyyələrin hüququn iqtisadi analizində bu qədər
önəmli yer tutmasının səbəbi Posner olmuĢdur. Posnerə görə hüquq qaydaları iqtisadi
fəaliyyəti artırmalıdır
7
. Burada fəaliyyət dedikdə, cəmiyyətin və ya hər hansı bir
fərdin bir əmtəə və xidmətlər üçün və ya hər hansı bir əməliyyat üçün nə qədər xərc
çəkməyə razı olmasıdır.
Beləliklə, hüquq sistemidə iqtisadi fəaliyyəti artırıcı qaydalara əsaslanmalıdır.
Posnerdə rifah haqqında iqtisadi nəzəriyyələrə uyğun olaraq iqtisadi fəaliyyəti
―Pareto fəaliyyəti‖ olaraq təyin edir. V.Pareto iqtisad elmində ―Pareto optimumu‖
adlanan optimallıq prinsipi ilə də məĢhurdur. Rifah haqqında müasir nəzəriyyələrdə
bu prinsipdən geniĢ istifadə olunur. ―Pareto optimumu‖na görə cəmiyyətin rifahının
maksimallaĢmasının və ehtiyatların bölgüsünün optimallığının təmin olunduğu hal
elə bir vəziyyətdir ki, ehtiyatların bu hala uyğun bölgüsündə istənilən dəyiĢiklik
iqtisadi sistemin hər-hansı subyektinin rifah səviyyəsini azaltmıĢ olsun. Paretonun
optimal halında bir iqtisadi subyektin rifahının yaxĢılaĢması digər subyektlərdən ən
azı birinin rifahının pisləĢməsi hesabına baĢ verir. Pareto prinsipinin mahiyyətindən
belə nəticə əldə etmək olar: ehtiyatların optimal bölgüsü elə bölgüdür ki, bu halda bir
iqtisadi subyektin rifahının baĢqasına ziyan vurmadan yaxĢılaĢması baĢ verir. Hər
iqtisadi yanaĢma kimi rifah haqqında iqtisadi nəzəriyyələrin əsas məqsədi siyası
seçimləri müəyyən etmek və dəyərləndirmək üçün bir sıra standartlar və meyarlar
meydana çıxarmaqdır. .Bu yanaĢmaya görə, cəmiyyətdəki hər hansı bir hərəkət və ya
qərarlərın o cəmiyyətdəki fəaliyyəti artırmağa yönəlməsi gərəkdir. Bununla bərabər,
rifah haqqında iqtisadi nəzəriyyələr, bu məqsədi həyata keçirmək üçün uyğun olan bir
sistemi, önəmli olan baĢqa bir yanaĢma ilə sintez etməkdədir. Bu yanaĢmaya görə
isə, bazara müdaxilə edilmədikdə, bazar öz özünü tənzimləməkdədir.Adam Smitin
―görünməz əl‖inə (invisible hand) əsaslanan bu yanaĢmada bazaar heç bir müdaxilə
7
POSNER, 2011
26
edilməməlidir və bazar müstəqil buraxılmalıdır. XVIII əsrdə Adam Smit cəmiyyətin
inkiĢafını alıcıların və satıcıların maraqlarının rəqabətli mübadilə vasitəsilə
ödənilməsi prosesində görür və bazarın tənzimləyici mexanizminin - ―görünməz əl‖in
səmərəliliyini həm istehsalçılar, həm də alıcılar arasında rəqabətin mövcudluğu ilə
əlaqələndirirdi. Bu baxımdan, gəlirlərin bərabərsizliyi problemi tələbin
inhisarlaĢmasının qarĢısının alınması, alıcıların rəqabət aparmaq imkanlarının təmin
edilməsi ilə də əlaqələndirilir və bazar iqtisadiyyatına əsaslanan iqtisadi sistemin
dayanıqlılığının təmin olunmasının əsas Ģərtlərindən biri hesab olunur. Dolayısı ilə
rifah haqqında qitisadi nəzəriyyələr azad bazar iqtisadiyatının öz özünü tənzimləyə
biləcək çıxıĢını irəli sürdüyü bu sistemin əsasına yerləĢdirməkdədir. Əgər A.Smitin
―görünməz əl‖ mexanizminin mahiyyətinə diqqət yetirsək onu Pareto optimumu ilə
nə qədər oxĢar olduğunu görə bilərik. Yeganə fərq ondan ibarətdir ki, A.Smit
sərvətin, Pareto isə faydalılığın artımından bəhs edir. Beləliklə, Paretonun baxıĢlarını
iki aĢağıdakı müddəalarda ümumiləĢdirə bilərik:
Ġstənilən rəqabətli tarazlıq optimal hesab olunur (birbaĢa teorem);
Optimal hala rəqabətli tarazlıq vasitəsilə nail olmaq olar. Bu o deməkdir
ki, bir neçə meyar üzrə seçilmiĢ optimal hala nail olmanın ən yaxĢı üsulu bazar
mexanizmidir (əks teorem).
Rifah haqqında iqtisadı nəzəriyyələr görə, bir iqtisadi subyektin bazardakı
vəziyyətində meydana gələn eniĢ və yoxuĢlar, birbirindən ayrı Ģəkildə təhlil edilməz.
Buna görə istehlakçıların vəziyyəti qarĢılıqlı Ģəkildə araĢdırılmalı birinin vəziyəti
digərinə görə necə olduğu öyrənilməlidir.
―Pareto optimumu Ģərtləri‖ olaraq adlandırılan üç növ iqtisadi fəaliyyət var.
Bunlar aĢağıdakılardır:
Mübadilə fəaliyyəti
Ġstehsal fəaliyyəti
Ümumi fəaliyyət
Pareto optimum, cəmiyyətin bütün mənbələrinin təsirli Ģəkildə istifadə
olunması ilə təmin oluna bilər. Dolayısı ilə bu üç növ iqtisadi fəaliyyət baxımından,
27
hər hansı bir fərdin daha yaxĢı vəziyyətə gətiriləməyəcəyi, yəni ümumi fəaliyyətin
artırılamyacağı tarazliq, ―mükəmməl‖ bazar tarazlığı adlanır.BaĢqa sözlə əgər bir
siyasət dəyiĢikliyi hər hansı bir fərdi daha yaxĢı iqtisadi vəziyyətə gətirmirsə optimal
tarazlıq təmin olunmuĢ sayılır. Rifah iqtisadiyyatı nəzəriyyələrində ―mükəmməl‖
bazar iqtisadiyyatı, Pareto optimumunun təmin olunduğu iqtisadiyyatdır. Dolayısı ilə,
Pareto optimumu formalaĢmadığı vəziyyətdə bazar müvəffəqiyyətsizliyi məruz qalır.
―Mükəmməl‖ bazar iqtisadiyyatının qaydalarının, bazarın öz özünü tənzimlənməsi
nəticəsində formalaĢmadığı və sərbəst bazarın müvəffəqiyyətsiz olduğu hallarda
baĢqa bir tənzimləyicinin müdaxiləsi qanuni hala gəlir. Onsuz da rifah haqqında
iqtisadi nəzəriyyələr, Pareto kriterlərinin bütün sosial nizamı təmin edə bilməyəcəyi
qəbul edilməkdədir. Bazardakı subyektlərin az informasiyaya sahib olması və ya
informasiya əldə etmək üçün etdiyi yanlıĢ cəhtlər və qərarlar nəticəsində bazar
müvəffəqiyyətsiz ola bilər. Bazarı müvəffəqiyyətsizliyin baĢqa səbəb isə, qiymətin
bazar Ģəraitində deyil, bazar Ģərtlərindən müstəqil Ģəkildə müəyyən edən kartellərdir.
Bazarda lazım olan tarazlıq səviyyəsinin yaranmadığı hallarda dövlət orqanlarının
aktiv rol oynaması lazımdır. Rifah haqqında iqtisadi nəzəriyyələrdə, dövlətin ancaq
―tənzimləyici‖ və ya ―təmir edici‖ rol oynaya biləcəyini qəbul edir. Buna görə
dövlətin ―tənzimləyici‖ vergi tətbiq etməsi və ya bazardakı istənilməyən təsir
yaradacaq bəzi hərəkətləri qadağa qoymaq mümkündür.
Rəqabət hüququ, iqtisadiyyatda ve siyasətdə en esas hədəfi bazarda rəqabətin
qorunması ve davam etdirliməsidir. O halda, rəqabətin qorunması və davam
etdiliməsinin niyə önəmli olması aydınlaĢdırılmalıdır. Bu eyni zaman da rəqabətin,
bazarda daha yaxĢı iqtisadi vəziyyətı hansı yolla təmin edəcəyini, rəqabət siyasətinin
bəzi bazar subyektlərinə nə üçün baĢqalarından daha müsbət təsir edəcəyinin
aydınlaĢmasını təmin edəcəkdir. Rəqabət hüququnda digər ən önəmli məsələ isə
bazar tənzimlənməsini və dövlətin müdaxiləsini qanuniləĢdirəcək hədəfləri müəyyən
etməkdir. Dövlətin bazara müdaxiləsi isə siyası seçimlər ilə bağlıdır.Və eyni ilə bu
hədəflərə çatmağı təmin edəcək yollar da iqtisadiyyatda rəqabəti təmin etmə
sahəsində səlahiyyətli subyektlərin məsuliyyəti daxilindəki seçimlərdir. Çünki
Dostları ilə paylaş: |