Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ



Yüklə 0,68 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/27
tarix05.04.2018
ölçüsü0,68 Mb.
#36031
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   27

25 

 

 



 

səviyyəyə 

qaldırılmalıdır.  Məhz  buna  görə  hüququn  iqtisadi  analizi, 

mikroiqtisadiyyat  səviyyəsində  fərdlərin  oz  mənfəətlərinin,  makroiqtisadiyyat 

səviyyəsində isə sosiyal rifahın artırılmasını qarĢısına məqsəd qoymaqdadır. 

Rifah  haqqında  iqtisadi  nəzəriyyələrin  hüququn  iqtisadi  analizində  bu  qədər 

önəmli yer tutmasının səbəbi Posner olmuĢdur. Posnerə görə hüquq qaydaları iqtisadi 

fəaliyyəti  artırmalıdır

7

.    Burada  fəaliyyət  dedikdə,  cəmiyyətin  və  ya  hər  hansı  bir 



fərdin bir əmtəə və xidmətlər üçün və ya hər hansı bir əməliyyat üçün nə qədər xərc 

çəkməyə razı olmasıdır. 

Beləliklə,  hüquq  sistemidə  iqtisadi  fəaliyyəti  artırıcı  qaydalara  əsaslanmalıdır. 

Posnerdə  rifah  haqqında  iqtisadi  nəzəriyyələrə  uyğun  olaraq  iqtisadi  fəaliyyəti 

―Pareto  fəaliyyəti‖  olaraq  təyin  edir.    V.Pareto  iqtisad  elmində  ―Pareto  optimumu‖ 

adlanan optimallıq prinsipi ilə də məĢhurdur. Rifah haqqında müasir nəzəriyyələrdə 

bu  prinsipdən  geniĢ  istifadə  olunur.  ―Pareto  optimumu‖na  görə  cəmiyyətin  rifahının 

maksimallaĢmasının  və  ehtiyatların  bölgüsünün  optimallığının  təmin  olunduğu  hal 

elə  bir  vəziyyətdir  ki,  ehtiyatların  bu  hala  uyğun  bölgüsündə  istənilən  dəyiĢiklik 

iqtisadi  sistemin  hər-hansı  subyektinin  rifah  səviyyəsini  azaltmıĢ  olsun.  Paretonun 

optimal  halında  bir iqtisadi  subyektin  rifahının  yaxĢılaĢması  digər  subyektlərdən  ən 

azı birinin rifahının pisləĢməsi hesabına baĢ verir. Pareto prinsipinin mahiyyətindən 

belə nəticə əldə etmək olar: ehtiyatların optimal bölgüsü elə bölgüdür ki, bu halda bir 

iqtisadi  subyektin  rifahının  baĢqasına  ziyan  vurmadan  yaxĢılaĢması  baĢ  verir.  Hər 

iqtisadi  yanaĢma  kimi  rifah  haqqında  iqtisadi  nəzəriyyələrin  əsas  məqsədi  siyası 

seçimləri  müəyyən  etmek  və    dəyərləndirmək  üçün  bir  sıra  standartlar  və  meyarlar 

meydana çıxarmaqdır. .Bu yanaĢmaya görə, cəmiyyətdəki hər hansı bir hərəkət və ya 

qərarlərın o  cəmiyyətdəki fəaliyyəti  artırmağa  yönəlməsi gərəkdir. Bununla bərabər, 

rifah haqqında iqtisadi nəzəriyyələr, bu məqsədi həyata keçirmək üçün uyğun olan bir 

sistemi,  önəmli  olan  baĢqa  bir  yanaĢma  ilə  sintez  etməkdədir.  Bu  yanaĢmaya    görə 

isə,  bazara    müdaxilə  edilmədikdə,  bazar  öz  özünü  tənzimləməkdədir.Adam  Smitin 

―görünməz əl‖inə (invisible hand) əsaslanan bu yanaĢmada bazaar heç bir müdaxilə 

                                                           

7

 POSNER, 2011 




26 

 

edilməməlidir və bazar müstəqil buraxılmalıdır. XVIII əsrdə Adam Smit cəmiyyətin 



inkiĢafını  alıcıların  və  satıcıların  maraqlarının  rəqabətli  mübadilə  vasitəsilə 

ödənilməsi prosesində görür və bazarın tənzimləyici mexanizminin - ―görünməz əl‖in 

səmərəliliyini  həm  istehsalçılar,  həm  də  alıcılar  arasında  rəqabətin  mövcudluğu  ilə 

əlaqələndirirdi.  Bu  baxımdan,  gəlirlərin  bərabərsizliyi  problemi  tələbin 

inhisarlaĢmasının qarĢısının  alınması,  alıcıların  rəqabət  aparmaq  imkanlarının təmin 

edilməsi  ilə  də  əlaqələndirilir  və  bazar  iqtisadiyyatına  əsaslanan  iqtisadi  sistemin 

dayanıqlılığının  təmin  olunmasının  əsas  Ģərtlərindən  biri  hesab  olunur.  Dolayısı  ilə 

rifah  haqqında  qitisadi  nəzəriyyələr  azad  bazar  iqtisadiyatının  öz  özünü  tənzimləyə 

biləcək  çıxıĢını  irəli  sürdüyü  bu  sistemin  əsasına  yerləĢdirməkdədir.  Əgər  A.Smitin 

―görünməz  əl‖  mexanizminin  mahiyyətinə  diqqət  yetirsək  onu  Pareto  optimumu  ilə 

nə  qədər  oxĢar  olduğunu  görə  bilərik.  Yeganə  fərq  ondan  ibarətdir  ki,  A.Smit 

sərvətin, Pareto isə faydalılığın artımından bəhs edir. Beləliklə, Paretonun baxıĢlarını 

iki aĢağıdakı müddəalarda ümumiləĢdirə bilərik:  

 



Ġstənilən rəqabətli tarazlıq optimal hesab olunur (birbaĢa teorem);  

 



Optimal hala rəqabətli tarazlıq vasitəsilə nail olmaq olar. Bu o deməkdir 

ki, bir neçə meyar üzrə seçilmiĢ optimal hala nail olmanın ən yaxĢı üsulu bazar 

mexanizmidir (əks teorem).  

Rifah  haqqında  iqtisadı  nəzəriyyələr  görə,  bir  iqtisadi  subyektin  bazardakı 

vəziyyətində meydana gələn eniĢ və yoxuĢlar, birbirindən ayrı Ģəkildə təhlil edilməz. 

Buna  görə  istehlakçıların  vəziyyəti  qarĢılıqlı  Ģəkildə  araĢdırılmalı  birinin  vəziyəti 

digərinə görə necə olduğu öyrənilməlidir. 

―Pareto  optimumu  Ģərtləri‖    olaraq  adlandırılan    üç  növ  iqtisadi  fəaliyyət  var. 

Bunlar aĢağıdakılardır: 

 



Mübadilə fəaliyyəti 

 



Ġstehsal fəaliyyəti 

 



Ümumi fəaliyyət 

Pareto  optimum,  cəmiyyətin  bütün  mənbələrinin    təsirli  Ģəkildə  istifadə 

olunması ilə təmin oluna bilər. Dolayısı  ilə bu üç növ iqtisadi fəaliyyət baxımından, 



27 

 

 



 

hər  hansı  bir  fərdin  daha  yaxĢı  vəziyyətə  gətiriləməyəcəyi,  yəni  ümumi  fəaliyyətin 

artırılamyacağı  tarazliq,  ―mükəmməl‖  bazar  tarazlığı  adlanır.BaĢqa  sözlə  əgər  bir 

siyasət dəyiĢikliyi hər hansı bir fərdi daha yaxĢı iqtisadi vəziyyətə gətirmirsə  optimal 

tarazlıq  təmin  olunmuĢ  sayılır.  Rifah  iqtisadiyyatı  nəzəriyyələrində    ―mükəmməl‖ 

bazar iqtisadiyyatı, Pareto optimumunun təmin olunduğu iqtisadiyyatdır. Dolayısı ilə, 

Pareto optimumu formalaĢmadığı vəziyyətdə bazar müvəffəqiyyətsizliyi məruz qalır. 

―Mükəmməl‖    bazar  iqtisadiyyatının  qaydalarının,  bazarın  öz  özünü  tənzimlənməsi 

nəticəsində  formalaĢmadığı  və  sərbəst  bazarın  müvəffəqiyyətsiz    olduğu  hallarda 

baĢqa  bir  tənzimləyicinin  müdaxiləsi  qanuni  hala  gəlir.  Onsuz  da  rifah  haqqında 

iqtisadi  nəzəriyyələr,  Pareto  kriterlərinin  bütün  sosial  nizamı  təmin  edə  bilməyəcəyi 

qəbul  edilməkdədir.  Bazardakı  subyektlərin  az  informasiyaya  sahib  olması  və  ya 

informasiya  əldə  etmək  üçün  etdiyi  yanlıĢ  cəhtlər  və  qərarlar  nəticəsində  bazar 

müvəffəqiyyətsiz  ola  bilər.  Bazarı  müvəffəqiyyətsizliyin  baĢqa  səbəb  isə,  qiymətin 

bazar Ģəraitində deyil, bazar Ģərtlərindən müstəqil Ģəkildə müəyyən edən kartellərdir. 

Bazarda  lazım  olan  tarazlıq  səviyyəsinin  yaranmadığı  hallarda  dövlət  orqanlarının 

aktiv  rol  oynaması  lazımdır.  Rifah haqqında  iqtisadi  nəzəriyyələrdə,  dövlətin  ancaq 

―tənzimləyici‖  və  ya  ―təmir  edici‖  rol  oynaya  biləcəyini  qəbul  edir.  Buna  görə 

dövlətin  ―tənzimləyici‖  vergi  tətbiq  etməsi  və  ya  bazardakı  istənilməyən  təsir 

yaradacaq bəzi hərəkətləri qadağa qoymaq mümkündür. 

Rəqabət  hüququ,  iqtisadiyyatda  ve  siyasətdə  en  esas  hədəfi  bazarda  rəqabətin 

qorunması  ve  davam  etdirliməsidir.  O  halda,  rəqabətin  qorunması  və  davam 

etdiliməsinin  niyə  önəmli  olması  aydınlaĢdırılmalıdır.  Bu  eyni  zaman  da  rəqabətin, 

bazarda daha yaxĢı  iqtisadi vəziyyətı hansı yolla təmin edəcəyini, rəqabət siyasətinin 

bəzi  bazar  subyektlərinə  nə  üçün  baĢqalarından  daha  müsbət  təsir  edəcəyinin 

aydınlaĢmasını  təmin  edəcəkdir.  Rəqabət  hüququnda  digər  ən  önəmli  məsələ  isə 

bazar tənzimlənməsini və dövlətin müdaxiləsini qanuniləĢdirəcək hədəfləri müəyyən 

etməkdir.  Dövlətin  bazara  müdaxiləsi  isə  siyası  seçimlər  ilə  bağlıdır.Və  eyni  ilə  bu 

hədəflərə  çatmağı  təmin  edəcək  yollar  da  iqtisadiyyatda  rəqabəti  təmin  etmə 

sahəsində  səlahiyyətli  subyektlərin  məsuliyyəti  daxilindəki  seçimlərdir.  Çünki 




Yüklə 0,68 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   27




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə