Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

NƏTİCƏLƏR
1.  Müasir iqtisadi  fıkir (həm ölkə,  həm də xarici dün- 
ya  təsərrüfatmm  (dünya  sivilizasiyasımn)  vahid  inkişaf 
pillələri nəzəriyyəsini hələlik yarada bilməmişdir.
2.  Bu sahədəki ayn-ayn uğurlu eksperiment və axtanşlar 
U.Rostounun  (yüksəliş  pillələri nəzəriyyəsi),  C.K.Çelbreytin 
(yeni  sənaye  cəmiyyəti),  D.Bellin  (postsənaye  cəmiyyəti), 
A.Tofflerik  (supersənaye  cəmiyyəti)  işləri  və  nəşrləri  ilə 
nəticələnmişdir.
3.  Bütün  bu  nəzəriyyələrin  səciyyəvi  xüsusiyyəti  və 
ümumi  çatışmazlığı çox vaxt vahid və başlıca postulat və 
bütün inkişaf prosesinin hərəkətvericisi kimi  qiymətləndi- 
rilən  texnoloji  determinizm  prınsipidir.  Digər  səhv  tə- 
mayül -  sosial münasibətlər yeniliklərinin sadalanan sosi- 
al-psixoloji amillərinin dəyişik salınmasıdır.
4.  Bütövlükdə,  dünya  iqtisadi  fikri  göstərilən  nəzə- 
riyyələr  hesabına  bütün  planet  miqyasında  makrosəviy- 
yədə  Rostounun  «üçpilləülik»  (aqrar dalğa -  sənaye  dal- 
ğası -  postsənaye dalğası) və aynlıqda götürülən istənilən 
ölkə  üçün  (keçmişdə,  indi  və  gələcəkdə)  bütün  inkişaf 
mərhələlərini  keçmək (inkişaf etməmişdən inkişaf etmişə) 
vacibliyini  göstərən  «beşpilləlilik»  ideyası  ilə  zənginləş- 
mişdir.
5.  Vahid  sivilizasiyanın  sosial-mədəni  nəzəriyyəsinin 
əsasında  bütün  dünya  ölkələrinin  vahid  siyasi,  sosial  və 
iqtİsadi  quruluşa  -   liberal  demokratiyaya,  yəni,  Qərbin

---

artıq  yetişdiyi  quruluşa  doğru  tədrici  hərəkəti  haqqında 
ideya  durur,  Bu  nəzəriyyəyə  görə,  cəmiyyətin  modern- 
ləşməsi  nəzəriyyəsi  onun  vesternləşməsinin  başqa  sözlə, 
başqa  ölkələrin  qərb  mədəniyyətini yamsılamasının  eyni- 
dir.
6. 
Sivilizasiyaların  toqquşması  nəzəriyyəsi  dünyanın 
getdikcə  daha  çoxqütblü  olması  və  səkkız  əsas:  qərb,  is- 
lam,  hİndi,  Çin,  yapon,  pravoslav,  Afrika,  Latın  Ameri- 
kası  sivilizasiyasından  ibarət  olması,  onlarm  davam  et- 
məkdə olan modemləşməsinin isə,  vesternləşməsinin eyni 
olmaması ideyası üzərində qurulur.

---

İSIİL A H  VƏ ANIAYIŞLAR
İqtisadi yüksəliş pilləsi 
Sənaye cəmiyyəti 
Yeni sənaye cəmiyyəti 
Postsənaye cəmiyyətı 
Supersənaye cəmiyyəti 
Vahid sivilizasiya nəzəriyyəsi 
Vesternləşmə
Sivilizasiyalarm toqquşması nəzəriyyəsi

---

ÖZÜNÜ İMTAHAN SUALLARI
1.  Nəyə görə iqtisadi inkişaf yoluna qədəm qoyan  bü- 
tün  ölkələr  altı  iqtisadi  yüksəliş  pilblərinin  hamısını  keç- 
məlidir?  Əgər  pillələrdən  biri  İnkişaf  prosesindən  kənar 
qalarsa, nə baş verər.
2.  Nəyə  görə  sənaye  cəmiyyəti  postsənaye  cəmıyyəti 
ilə hökmən əvəz olunmalıdır?
3.  Sizin fikrinizcə,  supersənayebşmə dalğası  neçə müd- 
dət (iqtisadı baxımdan) və  nəyə görə davam edə bilər?
4.  Vahid  sivilizasiya nəzəriyyəsinin hansı  müddəalan- 
nı Siz düzgün, hansılarım isə səhv hesab edirsiniz?
5.  Siz  Xantinqtonla,  pravoslav  siviHzasiyasının  islam 
və yapon sivilizasiyasına nİsbətən  qərb, hindi və Çin  sivi- 
lizasiyasına daha çox uyarlığı fikri ilə razısımzmı?

---

X FƏSİL 
^
DÜNYA TƏSƏRRÜFATESnN XX ƏSRİN 
SONLARINDA İNKİŞAF TƏMAYÜLÜ
10.1. Pos tsə nayebşmj müasir äünya 
iqtisadiyyatında əsas təmayül kimi
XX əsrin sonlarında raeydana gələn təmayüllərin təh- 
lili  gələcəyə  boylanmağa,  qarşıdakı  (hazırkı)  XXI  yüzil- 
liyin  bəzi  mümkün  cizgilərİni  görməyə  imkan  verir,  hər- 
çənd,  ozünə  belə  bir  hesabat  da  verilməlıdtr  ki,  öncəgör- 
mə -  səhvlərin  ən çox buraxıldığı sahədir.
XX  əsrin  ortalannda  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  başla- 
nan postsənayeləşmə qüwətlənir və ehtimal ki, XXI əsrin 
əwəllərinin  dünya  iqtisadiyyatında  başlıca  təmayül  kimi 
qalaraq,  bütün  ölkələrə  yayılacaq.  Postsənayeləşmə  sənaye 
cəmiyyətindən postsənaye cəmiyyətinə keçilməsinə deyilİr.
Bəşəriyyət  tarixinin  əsas  hissəsi  iqtisadiyyatda  ilktn 
sektorun (kənd və meşə təsərrüfatı,  ovçuluq və bahqçılıq) 
üstünlülük  xarakterİk  olduğu  sənayeyəqədərki  (ənənəvi) 
cəmiyyətə  düşür.  İlkin  sektor  daha  az  inkişaf etmiş  bir 
çox ölkələrin iqtisadiyyatma indiyədək hökmranlıq edir.
XVII  əsrdə  başlanmış  fral  sənayeləşmə  prosesİ  İnkışaf 
etmiş  ölkələrdə  təxminən  XX əsrin  birincİ  yansmda,  əksər 
postsovet  və  bəzi  inkişaf edən  ölkələrdə  ~  XX  əsrin  sonla-

---

n n a   yaxın  başa  çatdı.  Sənaye  iqtisadiyyatının  başlıca 
sektoru ikincisi (sənaye və tikinti) oldu.
10,2. Postsanayehşmənin mahiyyəti
Hərçənd,  bir  çox  inkişaf edən  ölkələrdə  fral  sənaye- 
ləşmə  hələ  davam  etsə  də,  müasir  dünya  üçün  İqtisadiy- 
yatda üçüncü (xıdmətlər) sektorunun sürətli artımı xarak- 
terikdir.  Belə  ki,  Rusiyada  bütün  məşğulların  artıq  yarı- 
dan  çoxu  üçünü  sektorda  işləyİr,  ikİnci  sektordakı  məş- 
ğullann  sayı  isə,  hələ  70-80-cı  illərdə  artım dan  qalmışdır 
(90-cı  illərdə  o,  hətta  azalmışdır),  ABŞ-da  işləyənlərin 
75%-i üçüncü sektorda məşğuldur.
özü  də,  bu sektorun sürətli yüksəlişi elm və elmi  xid- 
mət,  təhsil,  mədəniyyət  və  incəsənət,  səhiyyə  və  bədən 
tərbiyəsi,  mənzil-kommunal  təsərrüfatı  və  İaşə  xidməti, 
sosial  təminat,  istirahət  sənayesi hesabına  baş  verir.  Ru- 
siyada  həmin  sahələrdə  (bizdə  onlar  daha  çox  elmi  və 
sosial-mədəni  sahələr  adlandnıhr)  işləyənJərin  artıq  1/2-İ 
məşğuldur  (1970-ci  ildə  1/5-i).  Bu  üçüncü  sektor  sahələr 
qrupunun  ümumi  cəhəti  odur  ki,  bir  çox  dİgər  xidmət 
sahələri  (nəqliyyat və rabitə, maddı-texniki təchizat,  satış 
və  tədarük,  kredit  vermə,  maliyyə və sığorta)  ilə müqayi- 
sədə  onların  səyləri  maddi  istehsal  sahələrİ  xidmətindən 
daha  çox  bölüklərin  istehsalına  və  yayılmasına  və  insan- 
lara  belə xıdmətin göstərilməsİnə yönəldilmişdir.  Ənənəvi 
olaraq  əsasən  insanlara  xidmət  göstərilməsİnə  səmtləşdi- 
rilmiş  ticarət və  ictimai  iaşə,  dövlət  idarəçiliyi (“güc”  ida- 
rələridaxil olmaqla) iri xidmət sahələri olaraq  qalır.

---