7
amansız kəbrlər dəstəsinə düçar oldu. Bu həqir
4
Şahqulu adlı bir çəpəni qorçi ilə
hücum etdi. Onları dağıdıb bir hissəsini yaraladıq və öldürdük. Bir neçə əsir tutub
qayıtdıq‖ [65, 316].
Həsən bəy Rumlunun göstərdiyi ikinci hünər bu hadisədən 4 il sonra baş
vermişdir. 957 (1550/51)-ci ildə Kürdüstanın Şəhrizur şəhərinin valisi Bəgə
Ərdalan bir dəstə döyüşçü ilə qızılbaşların əlində olan Sürxab qalasının yaxınlığına
gəlib çıxmışdır. Bunu eşidən I Şah Təhmasib Bəgənin üstünə qoşun yollayır.
―Əhsənüt-təvarix‖də oxuyuruq: ―O gün bu sətirlərin müəllifi olan Həsən Rumlu
Zülm (?) qalasına yaxın olan bir təpədə bir dəstə kürdlə vuruşdu... Bir kürd...
Şahverdi bəyi tutmaq istədikdə, bu həqirin yoldaşı Hüseynqulu xəlifə fəryad etdi:
―Ey cavanlar, ya döyüşün, ya da qadın paltarı geyinin‖. Ancaq onlar elə
qorxmuşdular ki, atlardan düşüb, özlərini yüz məşəqqətlə dağdan atdılar. Bu fəqir
Hüseynqulu xəlifə ilə hücuma keçərək kürdləri dağıtdı və Şahverdi bəyi ata
mindirib geri qayıtdı. Qorçiləri təqib etməkdə olan 40 nəfər kürdlə vuruşa-vuruşa
aradan çıxdıq [65, 345 - 346]‖.
―Əhsənüt-təvarix‖ salnaməsini yüksək qiymətləndirən tarixçi İsgəndər bəy
Münşi Hindistan padşahı Hümayunun (hakimiyyət illəri: 1530 - 1555) 951
(1544/45)-ci ildə səfəvi sarayına gələrək, I Şah Təhmasibə qiymətli hədiyyələr
təqdim etdiyi vaxt Həsən bəy Rumlunun da həmin məclisdə iştirak etdiyini bildirir
[59, 99], lakin bizim müəllif nədənsə bu məclisdəki iştirakı barədə məlumat
verməmişdir.
―Əhsənüt-təvarix‖dən məlum olur ki, Həsən bəy Rumlu elm öyrənməklə
də məşğul olmuşdur: ―Bu sətirlərin müəllifi o böyük şəxsin (Mövlana ƏbülHəsənin
– Ş. F) hüzurunda təcrid elmini öyrəndi‖ [65, 411]. Həsən bəy Rumlu alim
Cəmaləddin Mahmud Şirazinin yanında bədii sənətin bir sahəsi olan şəmsiyyəni
öyrəndiyini də xatırlamışdır [65, 142].
I Şah Təhmasibin vəfatına qədər sarayda yaşayıb, öz əsərini yazmaqla
məşğul olan müəllif, səfəvi şahları tarixində ən qəddar bir şahın – II Şah İsmayılın
hökmranlığı zamanı (1576 – 1577) baş verən hadisələri kənardan izləmiş,
salnamənin davamı üçün məlumat toplamış və II Şah İsmayılın öldürülməsindən
bir qədər əvvəl 985 (1577)-ci il hadisələrini də qələmə almışdır.
Həsən bəy Rumlu öz çoxcildli əsərinin sonuncu cildini İsmayıl Mirzəyə
(II Şah İsmayıla) ithaf etmişdir. Bu haqda onun belə bir qeydi vardır: ―Bu pərişan
kəlmələrin müəllifi... Həsən bu cildi də gənc şahzadə İsmayıl Mirzənin adına
yazmışdır‖ [65, 1].
Ə. Nəvayi Həsən bəy Rumlunun II Şah İsmayılın tərəfdarı olduğunu
bildirir [66, 18, 20], lakin Həsən bəyin özü bu haqda susmuşdur. II Şah İsmayıl
dövründə bizim tarixçinin Səfəvi dövlətinin paytaxtı Qəzvində yaşayıb-
yaşamaması da müəyyən deyildir.
4
Əsərdə ara-sıra təsadüf olunan ―bu həqir, bu fəqir‖ ifadələri müəllifin özünə aiddir.
8
I Şah Təhmasibin vəfatından sonra Həsən bəy Rumlu doğulduğu Qum
şəhərinə gedir. Onun harada qaldığı müddət barədə dəqiq məlumat yoxdur. Yalnız
985 (1577)-ci ildə taxta əyləşməkdən ötrü Qəzvinə gedən Məhəmməd
Xudabəndənin hüzuruna gələn müəllifin şah tərəfindən hörmətlə qarşılanması və
―şaha yaxın adamlar‖ zümrəsinə daxil edilməsi məlumdur [65, 500].
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, ―Əhsənüt-təvarix‖dəki hadisələrin təsviri
985 (1577/78)-ci ili də əhatə etdikdən sonra qırılır və əsər natamam qalır. Təəssüf
ki, Həsən bəy Rumlunun nə qədər yaşaması və salnaməni nə səbəbə tamamlaya
bilməməsi barədə hələlik heç bir məlumat yoxdur.
―Əhsənüt-təvarix‖dən bəhs edərkən, hər şeydən əvvəl, onun cildərinin
miqdarı haqqında danışmaq lazımdır. Bu məsələ xüsusunda bir neçə fikir vardır:
1.
Əsər 12 cilddən ibarət olmuşdur.
2.
Əsər 12 cilddən ibarətdir və sonuncu 11-ci cilddir.
3.
Əsər 10 cilddə (yaxud hissədə) qələmə alınmışdır.
Birinci fikrin tərəfdarları sırasında İ.P. Petruşevski [39, 28], M. Abidova
[25,5], M.X. Nemətova [10, 62], O.Ə. Əfəndiyev [52, 17], . C.M. İbrahimov
[30,9], S.B. Aşurbəyli [27, 8], S.M. Onullahi [11, 36] istifadə etmiş olduqları
cildlərin XI və XIII cildlər olduğunu göstərmişlər. İranda nəşr olunan ―Rahnoma-
ye ketab‖ məcəlləsində də ―Əhsənüt-təvarix‖in Ç.N. Seddon tərəfindən edilən
nəşrinin XII cild olması və əsərin XI cildinin 1349-cu ildə (1970) Tehranda çap
etdirilməsinə dair məlumat dərc olunmuşdur [70, 179]. Lakin salnamənin cildləri
haqqında birinci fikri sübuta yetirən dəlilə istər onun Leninqraddakı əlyazma
nüsxəsində, istərsə də Ç.N. Seddon nəşrində təsadüf olunmur, əksinə, Həsən bəy
Rumlu I Şah İsmayılın həyat və fəaliyyətinin təsvirinə başlayarkən, qələmə aldığı
cildin X cild olduğunu göstərmişdir ki, bu barədə bir qədər sonra danışılacaqdır.
Bəs nəyə əsasən tədqiqatçıların əksəriyyəti ―Əhsənüt-təvarix‖in əldə olan cildlərini
XI və XII cildlər olduğunu söyləmişlər?
Məlumdur ki, sovet alimlərindən ilk dəfə İ.P. Petruşevski bu salnamənin
12 cild olduğunu bildirmiş, lakin fikrini əsaslandırmamışdır. O, həmçinin bizimdə
istifadə etdiyimiz ―Əhsənüt-təvarix‖in Leninqrad əlyazma nüsxəsinə və əsərin Ç.N.
Seddon nəşrinə müraciət etmişdir, lakin onun fikrini təsdiq edə biləcək məlumat
həmin nüsxələrin heç birində yoxdur. Ehtimal ki, İ.P. Petruşevskidən sonra
―Əhsənüt-təvarix‖ə müraciət edən tədqiqatçılar da onun fikrini əsas tutaraq, əsərin
12 cilddə yazıldığını göstərmişlər.
―Əhsənüt-təvarix‖ əsərinin cildləri barədə söylənən ikinci fikir M.İ.
Şəmsinindir. O yazır: ―Əsər 12 cilddən ibarətdir. Lakin onun yalnız 10 və 11-ci
cildləri dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır‖ [24, 9]. Həsən bəy Rumlu və ―Əhsənüt-
təvarix‖ əsəri haqqında olan müxtəlif mənbə və tədqiqat əsərləri araşdırılarkən, biz
heç yerdə M.İ. Şəmskinin bu fikrini təsdiq edə biləcək fakta rast gəlmədik. M.İ.
Şəmsi sözünə davam edərək yazır: ―Əhsənüt-təvarix‖ kitabı 1931 – 1934-cü illərdə
Çarlz Seddon tərəfindən tərtib edilərək iki cilddən ibarət çap olunmuşdur. 1495 –
Dostları ilə paylaş: |