Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II FƏSİL “ƏHSƏNÜT-TƏVARIX” ƏSƏRİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ “Əhsənüt-təvarix”in tədqiq olunma tarixi
13 onun həbsi əbədi zindan demək idi‖ [73, 547]. Mir Yəhya Qəzvini də Cahanşahın etimadsız, bədxasiyyət, pis əməllərə mail şəxs olduğunu göstərir [96, 122a] 6 . ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərində xətt və xəttatlar haqqında da maraqlı qeydlər vardır [65, 140 - 142]. Məşhur xətttatlar sırasında Azərbaycan xəttatı Mir Əli Təbrizinin də adını çəkmiş və onun haqqında nisbətən geniş məlumat vermişdir [65, 142]. Salnamədə o zaman müəllifə məlum olan gəmi növləri haqqında da yazılmışdır [65, 37 - 38]. Tüfəngin Avropada icad olunduğunu bildirən Həsən bəy Rumlunun mülahizələri maraq kəsb edir [64, 266b]. Qeyd etmək lazımdır ki, salnamə yazılarkən bəzi məkan adları müəllif tərəfindən dəqiq müəyyənləşdirilmədiyindən sətirlərdə bəzən ad yerinə nöqtələr qoyulmuş və sonradan həmin yerlər doldurulmamışdır [65, 382, 414, 494]. Bununla, Həsən bəy Runlunun dəqiqliyə riayət etdiyi bir daha nəzəri cəlb edir. Beləliklə, dövrün feodal sinfinə mənsub olan Həsən bəy Rumlunun tərcümeyi-halı və onun tarixi irsinin bütövlükdə öyrənilməsi bir zərurət kimi qarşıya çıxmışdır, çünki ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərində təsvir edilən ictimai-iqtisadi və siyasi tarix məsələləri əhəmiyyətli olduğu vıə Azərbaycan tarixçisinin qələmindən çıxdığı üçün olduqca səciyyəvidir. II FƏSİL “ƏHSƏNÜT-TƏVARIX” ƏSƏRİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ “Əhsənüt-təvarix”in tədqiq olunma tarixi Tarixşünaslıqda ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərinə XIX əsrin ikinci yarısından etibarən tez-tez müraciət edilməsi özündən əvvəl və sonra yazılan tarixi mənbələr içərisində bu salnamənin xüsusi əhəmiyyəti olduğunu bildirir. Görkəmli rus şərqşünası B.A. Dorn (1805 – 1881) əsərin ilk tədqiqatçılarından biri olmuşdur. O, ―Əhsənüt-təvarix‖in qısa məzmununu oxucu və tədqiqatçıların nəzərinə çatdıran ilk alimdir [105, 277 - 278]. B.A. Dorn Xəzər dənizinin cənub sahilində yerləşən vilayətlərin tarixi coğrafiyasına həsr etdiyi müntəxabata 22 müəllifin əsərindən parçalar daxil etmişdir ki, onların arasında 6 Lakin Həqiqinin ―Şerlər‖ kitabının müqəddiməsində oxuyuruq: ―Cahanşah Həqiqi hakimiyyət başına gəldikdən sonra, hər şeydən əvvəl, qanlı müharibələrə son qoymuş və Azərbaycanda Qaraqoyunlu dövlətini möhkəmləndirməyə müvəffəq olmuşdur‖ [23, 3]. Doğrudur, atası Qara Yusifin (hakimiyyət illəri: 1406 – 1420) yaratdığı dövlətə uzun illər başçılıq edən Cahanşah həmin dövləti möhkəmlətmişdi, lakin yuxarıdakı fikrin müəllifin Lətif Hüseynzadənin yazdığının əksi olaraq, Cahanşah nəinki qanlı müharibələrə son qoymuş, hətta bütün ömrü boyu öz qohum-qardaşı, övladları, qonşu ölkələrin dövlət başçıları ilə vuruşmuş, qanlar tökmüşdür. Şairi şerlərinə görə qiymətləndirmək lazımdır. Onun şəxsiyyət və fəaliyyətinə gəldikdə isə, tarixi faktlarla tanış olmaq və mənbələrin verdiyi məlumatlara istinad etmək gərəkdir. 14 ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərindən də Gilan və Təbəristan tarixinə aid hissələr vardır [106, 375 - 431]. Salnamənin Britaniya muzeyində saxlanılan nüsxəsi haqqında məlumat verən Ç. Riyö müəllif haqqında belə yazır: ―Həsən bəy Rumlu 948 (1541/42)-ci ildən 980 (1572/73)-cü ilə qədər Şah Təhmasibin xidmətində olmuş, şəxsən bir çox yürüş və hadisələrdə iştirak etmişdir‖ [118, 36 - 37]. Oxucunun diqqətini bu məsələyə cəlb edən Ç. Riyö ―Əhsənüt-təvarix‖ salnaməsinin son cildindəki bir sıra hadisələrin müəllif müşahidəsinin məhsulu olduğunu bildirmişdir. ―Əhsənüt-təvarix‖ və onun müəllifi haqqında nisbətən geniş məlumat verən Ç.N. Seddonun xidməti xüsusilə qeyd olunmalıdır [120, 309 - 311]. O yalnız Həsən bəy Rumlu haqqında məqalə yazmaqla kifayətlənməmiş və bildiyimiz kimi, ―Əhsənüt-təvarix‖in son cildini Hindistanın Baroda şəhərində nəşr etdirmişdir. Naşir kitabın əvvəlində ―Ön söz‖ yazmış və mətni 3 əlyazma nüsxəsi əsasında tərtib etdiyini göstərmişdir. Ç.N. seddon 1934-cü ildə həmin cildin ingilis dilinə müxtəsər tərcüməsinin də nəşrinə müvəffəq oldu [119]. Başqa bir ingilis şərqşünası E. Braun ―Şah Təhmasib dövrünü işıqlandıran‖ əsas fars mənbəyinin ―Əhsənüt-təvarix‖ olduğunu göstərmişdir [107, 84]. O, salnaməni ―gözəl əsər‖ adlandırır [107, 84 - 85]. E. Braun 942 (1535/36)-cı ildə özbək xanı Übeyd tərəfindən Herat şəhərinin alınması və yerli əhalinin cəzalandırılmasını şərh edərkən Həsən bəy Rumlunun həmin hadisəni əks etdirən qeydlərini misal gətirmiş, məhz onun təsvirinə əsaslanmışdır [107, 94 - 95]. Görkəmli şərqşünas V. F. Minorski ―Əhsənüt-təvarix‖in Ç.N. Seddon nəşrindən bir qədər sonra bu nəşrə rəy yazmış və Həsən bəy Rumlunun işlətdiyi bir neçə türk (Azərbaycan) istilahının izahını vermişdir [111, 449 - 455]. O, naməlum müəllif tərəfindən yazılan və Səfəvi dövlətinin idarə sistemini təsvir edən ―Təzkirətül-müluk‖ əsərini nəşr edərkən, məynə yazdığı tədqiqat xarakterli ―Giriş‖ və şərhlərdə başqa mənbələrlə yanaşı ―Əhsənüt-təvarix‖dən də istifadə etmişdir [99] II Şah İsmayılın həyat və fəaliyyətini yazarkən alman tədqiqatçısı V. Hins üçün ―Əhsənüt-təvarix‖in son cildi ən mühüm mənbələrdən biri olmuşdur [109, 25, 26...]. Qeyd etmək lazımdır ki, xarici ölkə şərqşünasları ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərindən ən çox siyasi hadisələrə aid materialları götürməyə çalışmışlar, lakin sovet tarixşünaslığında bu salnamədən yalnız siyasi tarix məsələlərinin deyil, həmçinin bir sıra ictimai-iqtisadi problemlərin həllində geniş istifadə edilmişdir. A.A. Romaskeviç ―Əhsənüt-təvarix‖ə yüksək qiymət vermişdir [42, 9]. O, salnaməni ―olduqca lazımlı‖ bir tarix kitabı adlandıraraq, hər iki cildin qısa məzmununu təsvir etmiş, salnamənin dilinin sadə, lüzumsuz rəngarənglikdən uzaq və şer parçaları ilə zəngin olduğunu göstərir [42, 9 - 10]. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|